Mollanəsrəddinçi
poeziyada elm və təhsil məsələləri bədii dil
kontekstində
(Əvvəli 7 yanvar sayımızda)
Senzuranın ciddi nəzarətində olan
"Molla Nəsrəddin" in səhifələrində əsas
tənqid hədəflərinin öz adları ilə deyilməməsi,
kəskin, qaba sözlərin yumşaldılaraq müəyyən
ədəb dairəsində olan ifadələrlə əvəz
edilməsi
başadüşüləndir.
Əslində şair "
uşaqlar təhsillərini kamala
çatdırmışlar" fikrini səsləndirməklə
güclü sarkazm yaratmış, dolayısı ilə də
olsa,neştərini hədəfə tuşlaya bilmişdi.
Əlbəttə ki,oxucu üçün
heç bir fikir dolaşıqlığı yoxdur, hər
şey aydınca görünür.
Bəzən şair məktəblərin
qapanması məsələsinin təkcə Azərbaycanda
deyil, onun hüdudlarından kənarda da baş verdiyini tənqid
edir. Ancaq belə
məqamlarda satirik tip birbaşa öz adı ilə ifşa
obyektinə çevrilir.
Müəllif təhkiyəsi ilə qələmə
alınan satirada şair "müqəddəs üləma"
adlandırdığı şəriət vaizinin məktəbə
qənim kəsildiyini kinayəli tərzdə nəzərə
çatdırır. Nəticə etibarilə satirada nə üləmanın,
nə də Xoqənddə məktəbləri
bağlatdıran Ostroumovun nitqi eşidilmir. Lakin müəllif hər iki mənfi obrazın eyni əqidə
ətrafında birləşməsini elmə, təhsilə
düşmən münasibətlərini, onların bədii
xarakterini, düşüncə tərzini açmaqla satirik
situasiya və satirik obrazları aydın şəkildə
oxucunun mühakiməsinə verir.
Bilməm nə görüb məktəbi-ürfanda
bizim qız,
Təhsili-ədəb, dərsi-dəbistanda
bizim qız...
Məktəbsiz ikən bir qız idi,
çox da müəddəb,
Hazırda qızın korlamış əxlaqını
məktəb...
(Hərdəmxəyal."Bizim qız")
Satirada nəzm əsərləri
üçün xarakterik olan inversiya hadisəsi müşahidə
olunmaqdadır. Misralarda "görüb"
və "korlamış" feilləri nəqli
keçmiş zamanda baş vermiş məsələ
haqqında məlumatı çatdırır. "Bilmirəm"
feili fonetik dəyişməyə uğrayaraq "bilməm"
şəklini almışdır. "Bizim
qız" birləşməsi satirik obrazın dilində
işlənərək rədif yaratmışdır. İsmin yiyəlik halında işlənən
"bizim" şəxs əvəzliyi konkret olaraq valideynin
öz qızına müraciəti kimi səslənsə də,
əslində müəllif burada satirik tərzdə dərin
ümumiləşdirmə fonu yaratmışdır.
Elmdən, təhsildən uzaq olan valideynin
öz övladının əxlaq və tərbiyəsinin məktəbdə
pozulmasını etiraf etməsi tam təzad yaradaraq
paradoksallaşır. Axı məktəb təlim-tərbiyə
ocağıdır. Satirik tipin dilindən səslənən,
qabarıq şəkildə nəzərə çarpan ifadələrdə
fikir antonimliyi mənanın təsir dairəsini kəskinləşdirir
və güclü sarkazma yol açır.
Komik-satirik üslubu yaratmaq
üçün şair bəzən təbii olaraq qrammatik
qayda-qanunlardan kənara çıxaraq fikrin daha sadə, rahat,
anlaşıqlı olması məqsədi ilə tələffüz
şəklinə üstünlük verir. Satiradakı "bilməm"
sözü də bu qəbildəndir. F.Hüseynov
M.Ə.Sabirin "Ay başı bəlalı", "Təhsili-ülum",
"Oğlum", "Utanmırsan, utanma" və s. bəhri-təvillərinə
istinadən deyir: "Bu əsərlər şairin yeni insan tərbiyəsi,
elmə, maarifə, oyanış və yüksəlişə
çağırış istəklərinin bədii ifadəsidir.
Doğma balalarının gələcəyini
düşünə bilməyən, din ehkamının təsiri
ilə zehni paslanmış, düşüncəsini, milli
qürurunu, şəriətin gözübağlı quluna
çevrilmiş məzlum insanların çəkilməz dərdi
bu şeirlərin ruhuna hopdurulmuşdur".
Sabirin yaradıcılığında
yoxsul həyat tərzi keçirən uşaqların kədərli
həyat həqiqətləri, onların üzünə məktəb
qapıları bağlayan hakim dairələrin mənfur əməlləri
satira atəşinə tutulur. O dövrdə onsuz da az
olan məktəblərə buraxılmayan uşaqlar günlərini
boş-boş gəzib dolanmaqla keçirir, hətta bir
çox hallarda pis işlərə qurşanır və əxlaqi
dəyərləri itirirdilər. "Uşaqlara",
"Dilbər", "Rəhgüzari-məxluqatda bir
möhtaci-məsarif" şeirlərində Sabir
yaradıcılığı üçün xarakterik olan kəskin
satirik ittihamdan daha çox mövzuya uyğun olaraq qəm, kədər
motivləri üstünlük təşkil edir:
Ey dərbədər gəzib ürəyi
qan olan çocuq!
Bir loğma nan üçün
gözü giryan olan çocuq!..
İnsan kimi bilinsə idi qədrü-qiymətin...
Açmış olurdu məktəbi-milli
cəmaətin,
Dərk etmək istəmir hələ bu
feyzi millətin,
Qalsın nihan vədəyi-fitri-məharətin;
Ey ehtişami-milləti talan olan çocuq!
Ey dərbədər gəzib ürəyi
qan olan çocuq!
Sanki şair bu misralarda bir parça
çörək üçün küçələri
dolaşan, "ürəyi qan olan" çocuqların
göz yaşlarını silir. Onları bu çətin
duruma salan, təhsildən, tərbiyədən məhrum edən
cəmiyyəti, dövləti və onun başında dayanan
biganə insanları ən ağır cəza ilə, satirik
ittihamla cəzalandırır.
Sabir yaradıcılığında
çox doğru olaraq elm, təhsil məsələləri tərbiyə,
əxlaq problemləri ilə vəhdətdə qələmə
alınır ki, bu da mövcud problemlərə olduqca real
yanaşmadır. Təsadüfi
deyildir ki, Sabir cəmiyyətdə gedən proseslərə fəal
münasibət bildirən ziyalı kimi həm elmi, təhsili,
maarif və mədəniyyəti təbliğ edən əsərlər
yazır, həm də uşaqlar üçün "Məktəb
uşaqlarına töhfə", "Məktəb şagirdlərinə
töhfə", "Məktəbə tərğib",
"Elmə tərğib", "Məktəb şərqisi"
və b. şeirləri ilə uşaq ədəbiyyatının
yaradıcılarından birinə çevrilir. Bu
şeirlərində Sabir uşaqların cəmiyyətdə əsl
vətəndaş kimi formalaşmasında məktəbin
müstəsna rolunu göstərir, onları məktəbə,
elmə, təhsilə səsləyir və
çalışqan, bilikli, əxlaqlı olmağın zəruriliyini
nəzərə çatdırırdı. Hər bir övlad üçün ata, ana və
müəllim nəsihəti necə dəyərli və əhəmiyyətlidirsə,
Sabir şeirləri də o dərəcədə ibrətamiz
və əvəzolunmazdır.
Ə.Nəzminin satiralarında da Sabirə
məxsus köhnəliyə, dini xurafata, cəhalətə,
nadanlığa, sxolastik qayda-qanunlara barışmazlıq
çağırışı güclüdür. Geniş ictimaiyyətin diqqətini
önəmli məsələlərə yönəldən
şair elmi, maarifi, texniki tərəqqini təbliğ edən
yazıları ilə xalqı qəflətdən
oyandırmağa, gələcəyə nikbin gözlə
baxmağa səsləyirdi. F.Hüseynov Ə.Nəzmi
yaradıcılığındakı bu taleyüklü məsələləri
şərh edərək yazır: "O, cahillə alimi, şəriət
ehkamları ilə həqiqi, dünyəvi elmi, zahidlə arifi
müqayisə edir, onlardan hansının xeyirli olduğunu
xalqa başa salmaq istəyirdi. Ona görə də
şair mütərəqqi ziyalıların, arif və
huşyar adamların maarif, elm, gələcək haqqında
fikrini, düşüncələrini ifadə edən sadə,
anlaşıqlı şeirlər yazır".
Əli Nəzminin istər satiralarında,
istər uşaq şeirlərində, istərsə də
didaktik xarakterli təmsillərində əsas leytmotiv elmin, təhsilin,
mədəniyyətin təbliğinə köklənmişdir. Şairin satirik şeirlərində
isə əsasən xalqın maariflənməsinə
qarşı çıxan düşmən qüvvələr
sərt şəkildə ittiham olunaraq ciddi tənqidə məruz
qalırlar.
Şairin "Məktəb",
"Çalışma elm üçün",
"Olsun", "Nə idi", "Pozdu işi bu qəzet
yazanlar", "Tazələr", "Molla arifə
deyir" və s. şeirlərində jurnalın məqsəd
və məramına uyğun olaraq əsas hədəf xalqın
maariflənməsinə yönəldilmişdir. Bu mövzulu şeirlərin bir qismində elmə və
elm sahiblərinə, onun təbliğatçılarına
hörmət hissi aşılanır, satirik səpkili şeirlərdə
isə milli şüurda baş verən oyanışa, yeniləşməyə,
elmin və mədəniyyətin yüksəlişinə sədd
çəkən köhnə fikirli, mühafizəkar insanlar
satira atəşinə tutulur.
Hər kimə nəql eləyirsən mədəniyyət
sözünü,
Qabarıb üstünə, hiddətlə
bərəldir gözü nü.
Sabir satiralarında olduğu kimi, Ə.Nəzmi
şeirlərində də övladlarına
doğru-dürüst tərbiyə verməyən, onları
pis əməllərə yönləndirən savadsız və
cahil valideynlər şairin tənqid hədəfinə
çevrilir.
Ə.Nəzmi
yaradıcılığında mollanəsrəddinçilərdə
xüsusi vurğulanan qadın azadlığı problemi
şairin "Qızlarımız",
"Dabanıçatdaq xalaya",
"Arvadlarımız", "Bir qızın Molla Nəsrəddinə
ərzi-halı", "Məsləhət", "Evlənməz idim" və
s. əsərlərində daha sərt şəkildə qələmə
alınmışdır. Ə.Nəzminin
yaradıcılığında başqa mollanəsrəddinçi
şairlər kimi, xüsusilə Sabir
yaradıcılığında çox nəzərə
çarpan elm, təhsil, maarif məsələləri qadın
azadlığı problemi ilə üzvi vəhdətdə,
sıx bağlı məsələlər şəklində
yanaşılır. Əsasən də, Ə.Nəzminin
digər mollanəsrəddinçi şair Ə.Razi ilə
şeirləşməsində bütün insani hüquqlardan
məhrum edilmiş Azərbaycan qızlarının,
zavallı qadınlarımızın acınacaqlı, faciəli
ömür yolu satirik tərzdə, acı göz
yaşları içərisində ifşa olunur. Əli Nəzminin "A qızlar"şeirində
də həmin ruh hakimdir.
Ay elmsiz aləmdə yanan narə, a
qızlar!
Taleləri mənhus, günü qarə, a
qızlar!
İstəkli vətən gülləri!
Sizsiz yaz açılmaz,
Siz elmsizin, nuri-məarif də
saçılmaz,
Gün çıxmasa zülməti-şəbistan
qaçırılmaz,
Sizdən umulur çarə bu azarə, a
qızlar!
Həm tərbiyə, təlim uşaqlarə,
a qızlar!
Bu misralar qadın azadlığının
kobud şəkildə pozulduğunu əks etdirən acı fəryadlar,
göz yaşları ilə süslənmiş köməksiz
bir zavallının nalələri, çarəsiz
etiraflarıdır.
B.Abbaszadə
yaradıcılığında da digər mollanəsrəddinçilərlə
yanaşı, elm, maarif, mədəniyyət məsələləri
geniş yer tutur.
Şairin "Şərqin səadəti", "Maarifə
doğru", "Ey şəmsi-səadət",
"İşçi", "Vəsiyyət", "Nə
gərək elm..." şeirlərində dövrün
böyük ziyalısının öz mühitinin, zəmanəsinin
insanlarının elmdən, təhsildən geridə
qalmasından dərindən narahatlığı
açıq-aydın görünür. Xüsusilə,
şairin "Molla Nəsrəddin"ə
ünvanladığı "Vəsiyyət" satirasında
jurnalın yeni təlim metodlarının, dünyəvi elmlərin
tədrisini geniş təbliğ etməsini satirik tipin dili ilə
sətiraltı eyhamla diqqətə çatdırır.
Sən deyirsən ki, gedin elmi-riyazi oxuyun,
Buna kim razı olur ki,
belə göftar elədin.
Kişi, əl çək, bu qədər
fitnə-fəsad etmə dəxi,
Ki, bütün xalqı özündən dəxi
bezar elədin.
A.Rüstəmli yazır: "İctimai
geriliyə, cəhalətə, nadanlığa,
avamlığa, xalqın mədəni tərəqqisinə əngəl
törədənlərə qarşı yorulmaz mübarizə
aparan Bayraməli Abbaszadə maarifin, təhsilin və elmin
xüsusilə xalq arasında intişar
tapmasını alqışlamışdır".
"Molla Nəsrəddin"in sərt,
kinayəli, eyni zamanda ecazkar poetik dili canlı xalq
danışıq üslubunu özündə yaşadan, bitib-
tükənməyən zəngin xəzinədir.Əsl mətləbi
dolayısı ilə, sətiraltı eyhamlarla çatdıran
mollanəsrəddinçilər
əvəzsiz folklorumuzdan
və klassik poeziyamızın dərin lirizmindən
ustalıqla bəhrələnmiş və xalqımıza
möhtəşəm bir abidə qoyub getmişlər.
Gülbəniz BABAYEVA
Filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru
525 ci qəzet.- 2017.- 11
yanvar.- S. 4.