Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında
detektiv: janrın mənzərəsinə bir baxış
Detektiv ədəbiyyatı Azərbaycan ədəbiyyatında XX əsrin ortalarında meydana çıxdı ki, bu da Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatına təsadüf edir.
Azərbaycan ədəbiyyatında detektivin banisi törədilmiş cinayətlər və bu cinayətlərin hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən açılmasını əks etdirən "Sahil əməliyyatı" povestinin, "Brilyant məsələsi", "Qara Volqa", "Şəhər yatanda" romanlarının müəllifi Cəmşid Əmirov hesab edilir. 60-cı illər Sovet dövrü ədəbiyyatında yazılmış detektiv əsərləri əsasən Sovet milis detektiv tipinə aid etmək olar. Azərbaycan ədəbiyyatında Cəmşid Əmirovun iz açdığı detektiv ədəbiyyatı "Hökm", "Qara mirvari", "Heç nə izsiz keçmir", "Əgər xəfiyyəsənsə" tetralogiyasının müəllifi Zaxar Abramov, "Gözəgörünməz döyüş" povestinin müəllifi Əkbər Əkbərov, "Gecə yarısında hadisə" povesti ilə Anar, "İstintaq" əsəri ilə Rüstəm İbrahimbəyov, "Zindan" əsəri ilə Çingiz Ələkbərzadə və digər ədiblər davam etdirmişdilər.
Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında detektivin geniş yayılmasını müşahidə edirik. Bu özünü əsasən, siyasi, kəşfiyyat (şpion), kriminal, sosial-psixoloji, macəra, məişət və intellektual detektivlərin inkişafında büruzə verir. Detektiv həm realist, həm də postmodern ədəbiyyatında öz yerini tapmışdır. Maraqlı məqamdır ki, detektiv daha çox realist nəsrdə təmsil olunmuşdur. Bu da detektivin janr xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. Lakin bir sıra hallarda, detektivlər drama xas janrlarda yaradılmışdır (məsələn, Rövşən Yerfinin "Həbsxana bənövşəsi" adlı pyesi, Füzuli Yavərin Aqata Kristinin "Bülbül Kotteci" hekayəsi əsasında işləmiş olduğu "Bülbül yuvası" pyesi və televiziya üçün işlənmiş "Bermud üçbucağı" pyesi).
Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında realist üslubda yazılan əsərlər sırasında Çingiz Abdullayevin "Bir ümman nifrət", "Aşkar metamorfoza", "Andorra sevməli və ölməli yerdir", "Şübhəsiz metamarfoz" povestləri və "Mavi mələklər", "Prezident ovu", "İnsan ovu", "Hammurapi məcəlləsi" romanlarını, Qan Turalının "Prokurorun üç günü" povesti, Rövşən Yerfinin "Residivist" və "Qadın düşərgəsi" povestlərini, E. Axundova və İ. Nəcəfovun "Poliqrafistin ölümü" romanını, E. Axundovanın "Şüşə saray" romanını, Yusif Əhmədovun "Ələkeçməzlər-1", "Ələkeçməzlər-2", "Ələkeçməzlər-3" romanlarını, Vəkil Şükürovun "Qara Kəmər əməliyyatı" romanını, Eldəniz Əmirovun "Açılmayan səhər" romanını, Ənvər Seyidovun "Təlatüm" və "Gürzə" romanlarını, Elçin Əyyubovun "Yaquar üçün tələ" və "Cəhənnəmdə 45 gün" romanlarını, Elxan Elatlının "Arxalı canavar" romanını, Müşfiq Zeynalovun "Zerkalo Klara" romanını, Bəhrəm Mustafabəylinin "Zolotoy "Mujik" romanını, Ç. Ələkbərzadənin "Zindan" romanını, İ. Qarayevin "Sxodka" və "Budaqlar" romanlarını və s. detektiv nəsr nümunələri göstərmək olar.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi postmodern detektivlər Azərbaycan ədəbiyyatında az təmsil olunmuşdur. Maraqlı məqamdır ki, postmodern detektiv Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında özünü əsasən roman şəklində büruzə verir. Lakin realist detektiv Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında həm kiçik nəsr, həm də böyük nəsr janrları çərçivəsində inkişaf edir. Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında postmodern üslubda yazılan əsərlər sırasında Nəcəf Talıbovun "Ekspedisiya", Vüsal Nurunun "Prezidentin qızı", Asiman Eyniyevin "Məxfi cəmiyyət (mason şifrəsi)" və İlqar Fəhminin "Aktrisa" romanlarına diqqət yetirmək olar.
Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında realist detektivlər janr və bədii xarakteristikaların genişliyi ilə seçilirlər. Bir tərəfdən, povest və romanlara ayrılmasını qeyd etmək olar, digər tərəfdən isə macəranın və ya sənədliliyin aparıcı təsirini müşahidə etmək olar. Detektiv əsərlərdə hadisəlik şərti olaraq avantür (macəra) zaman və məkan ilə bağlıdır. Amma detektivin digər macəra roman növlərindən fərqi ikili süjetdən ibarət olmasındadır. L.O. Moşenskya haqlı olaraq detektivdə cinayət süjetini və istintaq süjetini müstəqil hesab edir. Əgər cinayət süjeti detektiv ədəbiyyatın macəra təbiətindən doğursa, onda istintaq süjeti bir tərəfdən qotik romana, digər tərəfdən isə elmi-bədii və elmi-fantastik ədəbiyyatın təsirinə meyillidir. Detektivdə istintaq süjeti sirli cinayətin açıqlanmasına həsr edilib, adətən faktlar bədii qəhrəmanların məntiqi təhlili vasitəsilə açıqlanır. Bu iki süjet arasındakı nisbilik detektivin macəra və ya sənədli ədəbiyyata daha yaxın olmasını müəyyənləşdirir.
Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında realist detektiv povestlər əsasən cinayətin və ya cinayətkarlığın daxili amillərinin açılmasına həsr edlilir. Qan Turalının "Prokurorun üç günü" povestində fabula aspirant Nazimin civə ilə zəhərlənərək öldürülməsi, mərhumun qələmə aldığı əsərin yoxa çıxması ətrafında qurulub. Natiq Rəsulzadənin "İntihar edənin qeydləri" povestində baş qəhrəman Rüstəmin kriminal-mafioz dəstəyə qoşularaq mürəkkəb həyatın ağuşuna düşməsi əks etdirilir.Rövşən Yerfinin "Residivist" povestində residivist hesab edilən məhkumun faciəli taleyinə işıq salınır. Rövşən Yerfinin "Qadın düşərgəsi" povestində isə cinayətkar qadınların acı taleləri, onların həbsxana həyatına sürükləyən səbəblər açıqlanır.
Bu fonda realist detektiv romanlar məzmun
genişliyi ilə seçilir. Çağdaş Azərbaycan
ədəbiyyatında realist detektiv romanları bir neçə
qrupa bölmək olar:
- siyasi detektiv romanı;
- kəşfiyyat (şpion) detektiv
romanı;
- sənədli detektiv romanı;
- macəra detektiv romanı;
- cinayətkarların və cinayətkar
dairələrin həyatını əks etdirən detektiv
romanlar;
- penitensiar müəssisələrdəki
həyatı təsvir edən detektiv romanlar.
E. Axundova və İ. Nəcəfov
"Poliqrafistin ölümü" romanının müəllifidirlər.
"Poliqrafistin ölümü" siyasi detektiv roman nümunəsidir.
Romanda hadisələr 44808 nömrəsi altında səs
salmış siyasi xarakter daşıyan sensasiyalı cinayət
işi ətrafında qurulur. İ. Nəcəfovla həmmüəllif
olmaq təsadüfi deyil. İ. Nəcəfov Respublika Baş
prokurorunun müavini kimi bu cinayət işinin təhqiqatını
nəzarətdə saxlayırdı. E. Axundovanın qələminə
siyasi detektiv nümunəsi olan "Şüşə
saray"əsəri də məxsusdur. Romanda təsvir edilən
hadisələr 1992-1994-cü illəri əhatə edən
siyasi hadisələrdir.
Çingiz Abdullayevin bir sıra
romanları klassik kəşfiyyat (şpion) detektivlərinə
aid etmək olar. Məsələn, Dronqo obrazı sırf kəşfiyyatçı
(şpion) obrazıdır. "Prezident ovu" detektiv
romanında rəhbərliyi tərəfindən Latın
Amerikasında fəaliyyət göstərən cinayətkar təşkilatın
"X günü" adlı dəhşətli aksiya hazırlayacaqları
haqqında məlumat əldə etmək kimi çətin
tapşırıq alan Dronqonun xüsusi xidmət, hərbi və
hüquqi biliklərə qadir olduğunun şahidi oluruq.
Sənədli detektiv romanlarda
süjet xətti real, həyatda baş verən hadisələr
ətrafında qurulur.Bu tip romanlarda cinayət süjeti, adətən,
istintaq və məhkəmə sənədlərində əks
olunan hadsələr ətrafında qurulur. Eyni zamanda, istintaq
süjetinin əksi zamanı müəlliflər geniş bədii
intrepritasiyaya yol verirlər. Bu bir tərəfdən, əməliyyat-axtarış
materialları ilə müəllifin tanış olması məhdudiyyətlərilə
əlaqəlidir, digər tərəfdən isə istintaq
süjetinin inkişafında yazara müxtəlif variasalara
müraciət etmək imkanından irəli gəlir.
Yusif Əhmədovun "Ələkeçməzlər-1",
"Ələkeçməzlər-2", "Ələkeçməzlər-3"
romanlar silsiləsində Hacı Məmmədovun rəhbərlik
etdiyi cinayətkar qrupun fəaliyyətinin bədii
interpetisiyası öz əksini tapmışdır. Əsərdəki
hadisələr 1992-2006-cı illər Bakıda və əyalətlərdə
baş verən müxtəlif kriminal hadisələri əhatə
edir. Fabula "Qara kəmər" əməliyyatının
materialları əsasında yaradılmışdır. Vəkil
Şükürovun "Qara Kəmər əməliyyatı"
sənədli-xronika əsasında qələmə
alınmış eyniadlı detektiv romanında da 1994-2005-ci
illərdə Hacı Məmmədovun
başçılığı ilə paytaxtda silsilə
ağır cinayətlər törətmiş mütəşəkkil
dəstənın fəaliyyətini əks etdirir. Eldəniz
Əmirovun "Açılmayan səhər" romanın
fabulası da Hacı Məmmədovun
başçılığı altında fəaliyyət
göstərmiş cinayətləri xatırladır.
Məmməd Quliyevin bədii
üslubda qələmə alınmış "Müstəntiqin
etirafı" sənədli detektiv roman nümunəsi kimi
maraq doğurur. Əsər müəllifin 1991-1993-cü illər
ərzində, Azərbaycan Respublikası Baş Prokuroru
yanında Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti üzrə
xüsusilə mühüm işlər üzrə
böyük müstəntiq vəzifəsində, DQMV üzrə
yaradılmış DİN, MTN və Respublika Prokurorluğunun
Vahid İstintaq-Əməliyyat Qrupunun üzvü kimi fəaliyyət
göstərdiyi dövrdə baş verən hadisələr əksini
tapmışdır.
Uzun müddət məhkəmə
orqanlarında çalışan, Ali Məhkəmədə və
Ağır Cinayətlərə Dair İşlər üzrə
məhkəmədə hakim işləyən Ənvər
Seyidovun konkret məhkəmə materialları əsasında
yazılmış "Təlatüm" və "Gürzə"
romanları da sənədli detektiv romanlara aid edilə bilər.
Elçin Əyyubovun ilk əsəri
olan "Yaquar üçün tələ" əsəri
detektiv elementli macəra roman nümunəsidir. Detektivdə gənc
psixoloq təsadüfən narkobaronların pullarına sahib
olur. Bundan sonra narkobaronlar onu ələ keçirmək
üçün fəaliyyətə keçirlər. Qəhrəman
möcüzəli şəkildə salamat qalır. Müəllifin
digər "Cəhənnəmdə 45 gün" adlı
romanı isə terrorçuluqdan bəhs edir. Əsərdə
Azərbaycan, ABŞ, Rusiya, İsrail və Ermənistanın
xüsusi xidmət orqanları təsvir edilir. Əsərdə
ASALA terror təşkilatı haqqında məlumatlar diqqəti
cəlb edir.
Elxan Elatlının "Arxalı
canavar" romanında müəllif digər əsərlərində
təsvir edilmiş keçmiş polis zabiti, hal-hazırda xəfiyyəlik
edən Qambay Qasımlı obrazı ilə macəra və
detektivlik sintez təşkil edir.
Cinayətkarların və cinayətkar
dairələrin həyatını əks etdirən detektiv
romanlar çox hallarda bioqrafiya janr formasına xas elementləri
ilə səciyyələnir. Eyni zamanda bu tip romanlar əsasən,
"əks" (çevrilmiş) formasında
yaradılır. Yəni, cinayətkar əvvəlcədən
bəllidir və cinayət süjetində sirrin
açıqlanması amili sıfra endirilmişdir. Bu tip
romanlar kifayət qədər saya malikdir, o cümlədən,
Azərbaycan əbəbiyyatında. Müşfiq Zeynalovun
"Zerkalo Klara" detektiv əsərində Azərbaycan
tarixində məşhur qadın cinayətkarlardan biri
olmuş Zerkalo Klaranın həyatından bəhs edilir. Zerkalo
Klaranın əsl adı Klara Yusifzadədir.
Tanınmış inqilabçısı Ağababa Yusifzadənin
ailəsində dünyaya göz açan qız, 3
yaşı olarkən atası repressiya qurbanı olur. Vətən
müharibəsi başlananda qardaşları cəbhəyə
yollanır. İmkansızlıqdan cinayət aləminə
düşən və ilk dəfə həbsə 15
yaşında girən Klaranın ömrünün 32 ili dəmir
barmaqlıqlar arxasında keçir.
Bəhram Mustafabəylinin "Zolotoy
"Mujik" detektiv əsərində 1947-ci ildə bir kisə
un oğurluğu üstündə 16 il həbs cəzası
çəkmiş Əliyev Cəbrayıl Abasqulu oğlunun
taleyinə işıq salınır. Əsərdə 27 il həbsxana
həyatı yaşamış Cəbrayıl Əliyevin
acınacaqlı həbsxana həyatı da əksini tapmışdır.
Penitensiar Müəssisələrdə
həyatı təsvir edən detektiv romanların sayı
çoxdur. Ç. Ələkbərzadənin sənədli-kriminal
faktlara əsaslanmış "Zindan", İ. Qarayevin
"Sxodka", "Budaqlar" detektivlərində həbsxana
həyatının təsviri əsərlərin süjet xəttini
təşkil edir. Çingiz Ələkbərzadənin əsəri
məhkum olunmuş, həbsxana həyatı yaşamış
müəllif məhsulu kimi maraq doğurur. Həbsxana
divarları içində qələmə alınaraq oxucuya
çatdırılmış detektiv əsərdə həbsxana
həyatını, məhkəmə sisteminin ədalətsizliyi,
məhbusların həbsxana həyatları, məhkumların
həbsxana administrasiyası və əməkdaşları, həmçinin
digər məhbuslar tərəfindən necə
alçaldılmaları və bir insan kimi talelərinin
sındırılmaları real həyat lövhələri ilə
nəql edilir. İ. Qarayevin "Sxodka" və
"Budaqlar" detektiv əsərlərində də həbsxana
həyatında məhbus aləminin özünəməxsusluğunu,
həbsxana mühitindəki həbsxana "prokurorluğu"
və "məhkəməsinin" çirkin fəaliyyəti
təsvir edilir.
Xüsusi qeyd etmək lazımdır
ki, çağdaş Azərbaycan detektivi dünya ədəbiyyatında
detektivə xas bütün tiplərini əhatə etmir. Belə
ki, "qara" detektiv, "vəkil" detektivi, ironik
(parodiya) detektivi kimi detektivlərə rast gəlmirik.
Azərbaycan postmodern ədəbiyyatında
detektiv geniş yayılmamışdır. Buna baxmayaraq,
detektiv xətti postmodern romanlarda müşahidə etmək
olur. Məsələn, modelləşdirilmiş süjet xəttinə
malik Şərif Ağayarın "Haramı" romanında
əsərin əsas hadisələrini əks etdirən mətn
(Rüstəmin Haramı ilə bağlı həyatı), on
iki əhvalat (Səməndərin
qoçaqlıqlarını əks etdirən əhvalatlar) və
yeddi günü təsvir edən gündəlik (Rüstəmin
gündəliyi) kimi üç
süjet xətti ilə inkişaf etdiyini görürük.
Qətl, qatilin axtarışı
sırf "magik realizm" üslubunda qələmə
alınmış Vüsal Nurunun "Prezidentin
qızı" romanında əksini tapmışdır.
Pirallahı adasında lənətlənən dostların
(Anyuta, Qızıl, Ayşad, Aydın, Teymur, Elbrus) müəmmalı
hadisələri müəllif irrealıqla reallığın
fonunda açmağa cəhd göstərir.
Nəcəf Talıbovun
"Ekspedisiya" əsəri postmodern detektiv ədəbiyyat
nümunəsi kimi da maraq doğurur. Nüvə
partlayışından sonra radiasiyalı zona, mutantlar, anomaliya
tələləri, artefaktlar, stalkerlər əsərdə
müəllif tərəfindən təsvir edilir.
Asiman Eyniyevin "Məxfi cəmiyyət (mason şifrəsi)" detektiv romanınıda postmodern ədəbiyyata aid etmək olar. Romanin süjet xətti beynəlxalq turizm agentliyinin rəhbəri Abbas Abdullayevin iki ildir şəhər meri olan, yalnız Tanrıya inanan deist, 35 yaşlı oğlu Rzanın oğurlanması ətrafında qurulub.
İlqar Fəhminin "Aktrisa" romanındakı hadisələr real həyat faktlarına əsaslanmasına baxmayaraq, roman postmodern nümunəsi kimi qəbul edilə bilər. "Aktrisa" detektiv əsərinin qəhrəmanları Cani və Aktrisadır. Detektivdə təsvir edilən qətlin istintaqını xəfiyyə - müstəntiq Eldar Əfəndiyev aparır. Detektivdə hadisələr yazıçı Rüfət Hüseynzadənin gündəliyinin oxunması ilə başlanır. Əsərdə o da müəyyən olunur ki, bank prezidenti Fətəliyevi və onun həyat yoldaşı Laləni qətlə yetirən yazıçı Rüfət Hüseynzadədir. İki qətldən sonra yazıçının özü də intihar etmişdir. Onun qələmə almış gündəliyi isə onun intiharından sonra ələ keçmişdir. Detektiv janrda qələmə alınmış əsərlərdə qatil cinayətkar kimi təqdim edilir. Onların cinayətini açmaq çətin olur. İ. Fəhmi qələmə aldığı bu əsərdə cinayət törədilən vaxt məlum olan faktlarla, sonradan ortaya çıxan faktlar arasında müvazinəti saxlamağa nail olur. Əsərdəki faktlar və dedektiv düşüncələr əsər boyu hissə-hissə, bərabər şəkildə çatdırılır.
Çağdaş Azərbaycan bədii detektivinin inkişafında əldə edilən mühüm nailiyyətlərə baxmayaraq, bir sıra mənfi amillər də özünü büruzə vermişdir. Belə ki, süjet qıtlığı, geniş oxucu əldə etmək məqsədilə əsərdə cinayətkarlığın təbliğ edilməsi, detektiv əsərlərın ədəbi dildən uzaqlaşması, obrazların dərindən işlənilməməsi, cinayət və istintaq süjet xətlərinin lazımi qədər işlənib ayrılmamasına yol verilir.
Salidə ŞƏRİFOVA
filologiya üzrə elmlər doktoru, dosent
525-ci qəzet.- 2017.- 13 yanvar.- S. 4.