Yaddaşımdakı Hüseyn
Arif
Və
ya söhbəti də səmimi idi, ülfəti də...
Dincliyin nə olduğunu bilmədiyim çağlarda yazmaq istədiklərimi bu gündən sabaha qoymazdım.
Məni məndən alan illər başımın üstündən elə ötdü ki, bir də baxıb gördüm “ömrün çoxu dalda qalıb, azı qabaqda”. Xalq şairi Hüseyn Ariflə
bağlı xatirələrimi yazmaq istəyim çoxdan
vardı.
Şairin vəfatından 20
ildən çox keçib. Özü həyatda olmasa da,bu işıqlı insanın adı, şeirləri,sözü-söhbəti,
haqqında danışılan lətifələr Azərbaycanı
diyar-diyar dolaşır. Onu xatırlamamaq, xatirəsindən
söz açmamaq heç insafdan deyil. Onun
şair ömrü cığırlar, çəhlimlər,
izlər dünyası idi. Getdiyi yerlərdə
təkcə özünün deyil, sözünün də izi
qalırdı. Çünki Hüseyn
Arifin istedadı ilahi vergisi idi.
Doğma kəndimizdə -
Borçalının Faxralı kəndində də Hüseyn
Arif zaman-zaman əziz insan kimi xatırlanıb. Ədəbiyyat
müəllimim, ustadım şair Əli Səngərli deyirdi
ki, Hüseyn Arif bizim kəndə gələndə sən hələ
həyatda yox idin. O, sənin yaşından qabaq bizim kəndimizə
qədəm basmışdı. Faxralının
fəxri qonaqları-unudulmaz Səməd Vurğun, Osman
Sarıvəlli və onlardan sonra gəlmiş Hüseyn Arifin
adı elimizdə-obamızda xoş xatirələrlə yada
düşür. Faxralıya gəlişi ilə
bağlı şeirində Hüseyn Arif belə
yazmışdı:
Oldum Faxralıda, oldum bir payız,
Məni qarşıladı neçə
oğul-qız...
Hanı Musa kişi,
Binnət qağamız,
Zamanın hökmünə
neyləyə billəm?
Orta məktəbi bitirdikdən
sonra mən Bakıya gəldim, universitetdə oxuduğum illərdə
ədəbi mühitdə göründüm və Hüseyn
Ariflə ünsiyyətimiz yarandı. Faxralıdan
olduğumu biləndə və həmin şeiri ona
xatırladanda çox kövrəldi. Bu
söhbət şairin ürəyini yaman silkələdi.
Bizim aramızda isti münasibət, səmimiyyət, dost
ülfəti yaranandan sonra Azərbaycanın Xalq şairi
Hüseyn Arif, özünün bir çox doğmaları, əzizləri
kimi, mənim də Söyün qağam oldu. O, Aşıqlar
Birliyinin sədri olduğu illərdə vaxtaşırı
görüşürdük, daha sıx ünsiyyətimiz
olurdu.
Mənim Hüsən adlı
bir tanışım vardı. İmkanlı, səxavətli, xətir-hörmətli
adam idi. Sazlı-sözlü
Pəmbək mahalında doğulmuşdu. Aşıqlar
Birliyinə gedib-gəldiyimi bilirdi. Hüseyn
Arifin haqqında mənim dilimdən o qədər xoş
sözlər eşitmişdi ki, ona görə də şairlə
görüşmək istəyirdi. Sazdan-sözdən
ötrü ürəyi gedirdi. Oğlu
Ələsgərə saz almışdı, çox istəyirdi
ki, sazı gözəl çalmağı öyrənsin,
evində-ocağında həmişə sazın sədaları
eşidilirdi. O, bir gün mənə təkidlə dedi:
- Səndən çox xahiş edirəm,
məni Hüseyn müəllimlə görüşdür,
onu evimizə qonaq aparaq, yaxşı bir mantı
qonaqlığı verəcəm onun şərəfinə.
Doğrusu, o zaman
mantının adını birinci dəfə idi ki,
eşidirdim. Mantının necə bir yemək növü
olduğunu bilmirdim.
Nəhayət, bir gün
Aşıqlar Birliyinə gəldik. Söyün qağam bizi görəndə
salam-kəlamdan əvvəl:
- Ayə, harda qırılıb
batmısınız, niyə gəlmirsiniz, niyə
görünmürsünüz? - dedi.
Dedim: - Ay qağa, sizinlə tanış olmaq Hüsən müəllimin
çoxdankı arzusu idi. Qismət bu günə
imiş. Hüsən
müəllim istəyir ki, bu
tanışlığın şərəfinə öz evində
sizə mantı qonaqlığı versin. Şair sual dolu nəzərlərlə
üzümə baxıb dedi: - Mantı nədi, ayə?
- Ay qağa, düzü mən də
mantının adını elə bu gün Hüsən müəllimin
dilindən eşitmişəm, dediyinə görə, özbəklərin
çox ləziz milli yeməklərindəndir...
... Hüsən müəllimin
maşınına oturanda Söyün qağam dedi:
- Sür, ayə, sür, tez ol... gedək
mantımızı yeyək. Mantı çox yaxşı şeydir(!!!)
Hüsən müəllimgilin
Əhmədli qəsəbəsindəki evlərində
şairin şərəfinə gözəl süfrə
açılmışdı. Yaxşı yeyib-içəndən
sonra Söyün qağam döşəmədə,
Göyçənin (onda hələ göyçəlilər
Çöyçədəki əzəli, əbədi
torpaqlarımızda yaşayırdılar) el gəvəsinin
üstündə, özünəməxsus şirin
ağayanalıqla güllü mütəkkəyə dirsəklənib,
ayağını da ayağının üstünə
aşırmışdı. Elə bil, o
xalı-xalçalı ilmələrindən naxışlar
toxunmuş sənət əsəri üzərində
özü də canlı bir əsər idi. Sazı ürəyinin başına qaldırıb fərqli
bir ahənglə dilləndirir, Yəhya Bəy Dilqəmi,
Aşıq Alını, Aşıq Veysəli dilə gətirirdi. Birdən üzünü mənə
sarı çevirib qayğılı-qayğılı:
- Ayə, dərdiş, al bu sazı,
özün bir az həzin-həzin dilləndir,-dedi.
Simlərin üzərində
barmaqlarım ağır-ağır tərpəndi, “saz
sözünü” dedikcə, Söyün qağamın
çeşmə dodaqları tərpənib
könlünün avazı ilə öz sözünü
deyirdi:
Qəlbimdə əbədi bu dağ,
bu düyün,
Görünür beləymiş vəfası
ömrün...
Sonra da qəhərdən səsi
boğuldu, eşidilməz oldu. Nisgillərini gizlədən
gözləri yaşla doldu.
Axşam tərəfi yenidən
süfrə başında əyləşdik, yemək-içmək
təzələndi. Söyün qağam elə həvəslə
oturmuşdu, heç evinə getmək yadına
düşmürdü. Onun bir gözü
ağlayan, bir gözü gülən simasını
gözümə-könlümə elə köçürmüşəm
ki, ölənə kimi göz yaddaşımdan silinən
deyil.
... Hüsən müəllim
içkili olduğuna görə, evə metro ilə getməyə
qərar verdik. Söyün qağamın
evi keçmiş Basin küçəsində idi, mən isə
Bakının ətraf qəsəbələrindən birində
yataqxanada yaşayırdım. Qağamı
evinə apardıqdan sonra yataqxanaya getməliydim. Artıq gecə saat 12-dən ötmüşdü.
Biz metronun “28 may” stansiyasından çölə
çıxanadək qağamın halı çox
yaxşı idi, nikbin görünürdü. Bir qədər sonra açıq havada irəlilədikcə
tövrü dəyişdi.
Yaxınlıqdakı parkda (indiki
Heydər Əliyev sarayının qarşısında)
oturacaqlardan birində dincimizi almaq üçün əyləşdik. Mən onu təkidlə
evinə aparmağa çalışırdım, onun isə
fikri-xəyalı, yaralı könlü sanki gecənin səssizliyində,
qütbün göylərində uçub gedirdi. Bədirlənmiş Ay özünü səmadan, bu
böyük insan isə dərdli ürəyindən
asmışdı. Dərdinin
yanğısı göylərə dirənmişdi.
Bir qədər keçdikdən sonra
ayağa qalxdı, sonra da dərdlərinin sarvanı kimi,
özünün də bilmədiyi bir məkana sarı getməyə
başladı... Beləcə, yanaşı gedə-gedə
yalvar-yaxarla “deyişirdik”:
- Ay qağa, qadan alem, gəl gedək,
gecəyarı oldu...
- Qadan mənə, tələsmə,
gedərik.
- Qağa, qurvan olom, gedək.
- Qurvanın qoyun olsun!
- Dərdin alem, ay qağa, gedək
dana!..
- Ayə, dərdiş...
- Qağa, başına dönöm,
gedək...
- Başımı ağrıtma!!!
- İndi də mən küsüf
gederəm...
Sanki səssizliyin qulağına
pıçıldayırmış kimi:
- Küsərsən də,
barışarsan da, - dedi. Könlümü almaq
üçün boynumu qucaqlayıb alnımdan öpəndə
yaddaşımdan özünün bu misraları gəldi
keçdi:
... Nadanın birini dünya gözəli,
Hüseyn Arifi Zəlimxan
öpür.
Sonra da:
- Eh, Hüseyn əmin (Aşıq
Hüseyn Saraçlı) də məndən küsülü
getdi, - dedi və kövrəldi. Küsülü getməyinin
səbəbini şeirilə anlatdı:
Gəlmişdi yanıma bir işdən
ötrü,
Gözündə həsrəti,
nisgili getdi.
Ustalar ustadı sürdü
köçünü,
Səsində həm bəmi,
həm zili getdi.
...Hüseyn Arifin gücü
çatmadı,
Hüseyn Saraçlı
küsülü getdi.
O, həyatda qayda-qanunla
yaşamağa meylli deyildi, özünü çərçivəyə
salan deyildi, azad insan idi, müdrik insan idi. Ona görə də
dildə - ağızda onun təfəkküründən
süzülüb gələn o qədər deyimlər, lətifələr
dolaşmaqdadır ki... Bir gün Xalq yazıçısı
Mirzə İbrahimov ona zəng vurub deyir: - Hüseyn, bu gün
Yazıçılar İttifaqında partiya iclası var. Sənin
iştirakın vacibdir.
Hüseyn Arif deyir:
- Baş üstə, Mirzə müəllim,
siz iclasınızı keçirin, mən sabah
gələrəm.
Sevimli oğlu Arifin itkisi
şairin ömrünü qəm-qüssəyə bələdi,
şeirlərinə göz yaşı gətirdi. Sinəsindəki dağ
boyda dərdi onun əzablı çöhrəsindən də
hiss olunurdu. Hərdən onun üzündə dərdsizliyin
nişanəsini görəndə elə sevinirdim ki... Sinəsinə oğul dağı çəkiləndən
sonra qəddi sındı. Götürüb belə
yazdı:
Bir gül bitirmişdi ilk bahar mənə,
Axşamdan sabaha durmadı,
getdi.
Bir ürək vermişdi rüzigar mənə,
Həyatda iki gün
vurmadı getdi.
Günlər öz ahəngində,
öz ritmində ötürdü. Söyün
qağamın mənə qarşı mehrini çox sonralar
anladım. Anladım ki, ədəbi aləmdə
özünə doğma bildiyi tək mən deyiləm...
Canında etibarı, sədaqəti olmayana bu qədər can
qızdırmazdı yəqin ki... Hər halda
belə hisslərin sorğu-sualı olmur.
Söyün qağamla hər
görüşümüz unudulmaz bir xatirəyə
dönüb.
Bu xatirələr qəlbimdə həmişə
kövrək hisslər oyadır.
Ötənlərdə
aramızda olan söhbətlər beləcə ürəyimin
qapısını döyür. Təzadlardan yan
keçə bilməyən təbiətinin içində sərt
mehribançılığının, kövrək ərkinin
çalarları elə qabarıq üzə
çıxırdı ki...Sərraf gözündən
heç nə yayınmırdı. Dediyi vaxt yanında
olanda üzündəki təbəssümdən qəlbinin hərarətini
hiss edirdim.
Üzündə bir ümid
şöləsi cilvələnirdi. Deyirdi ki, bax həmişə belə
tez-tez gəl... Gələ - gələ dost olarsan, gedə -
gedə yadlaşarsan. Borçalı və borçalılara
olan sevgisindən, təəssübkeşliyindən,
canıyananlığından ürəkdolusu danışanda
elə bil, o nurli çöhrəsi çiçək
açırdı, yaralı könlü gül
açırdı, şair ürəyi beləcə dil
açırdı:
Səndə doğulardım, səndə
Borçalı,
Bəlkə də Qazaxda
doğulmasaydım...
lll
Başkeçidin ətəyi
gül, başı qar,
Çiçəklərdən
dəstə tutur ilk bahar.
Yaranışdan zirvə geniş, dərə
dar
Həm arandı, həm yaylaqdı
Borçalı...
Dost yolunda əsirgəməz nə
desən,
Harayına çatasıdı səsləsən,
Şirininə acı qatmaq istəsən
Coşan seldi, yanan
dağdı Borçalı.
lll
Onun Borçalı ünvanlı
şeirləri bir deyil, beş deyil,
hansı birindən söz açım?!
Qazax ona, o, Qazağa
bağlıdı,
Nə məğrurdu, nə xoşbəxtdi
Borçalı...
Borçalı əsilli
ziyalımız, sevilən şairimiz Abbas Abdullaya xitabən
yazmışdı:
Şenliyin, Sadığın gəzdiyi
yerlər
Mehlə nəfəs alıb
çiskinlə tərlər.
Gümüş üzəngili ceyran
kəhərlər
Cıdırda mat qoydu hər kəsi,
Abbas.
Çay çaya qovuşar, bağ
bağa bağlı,
Düz düzə calanar,
dağ dağa bağlı.
Borçalı çökəyi
Qazağa bağlı-
Birdir mərəkəsi, məzəsi,
Abbas.
Qağam görüşlərimizin
hər məqamında mənim də ruhuma şeir oxumaq həvəsi
aşılayır, şeirlərimdən oxumağımı
istəyirdi.
Mən daha çox gənclik havalı şeirlərimdən
oxuyurdum:
Atım manşır, ayağından
səkilli,
Yerişi də, duruşu da
şəkilli.
Bir oğlanam qıvrım telli, kəkilli
Köhlənimin yalmanına
yatası.
Göynərtimi sən də eşit
lələ, di,
Könlümdəki dağ
qızıdı, Lalədi.
Hürkütdülər cüyür
kimi mələdi,
Canımıza cırı
çıxdı atası.
... Həsrətindən yaş gətirdi
gözlərim,
Daş bitirdi
cığırlarım, izlərim.
Dodağımda kilidlənib sözlərim,
Deyəmmirəm, xatası
var, xatası.
Söyün qağam
şeirimi bəyəndi. Amma...
- A beynava, evlən, vüsala
çat, özün də bəy balasına oxşayırsan,
- dedi.
Mən universiteti təzəcə
bitirmişdim, işləyirdim, maaş
alırdım. Amma hələlik evim yox idi.
Onun ürəyi ürəklərin
ürəyi idi. Özü də bulaq suyu kimi dupduruydu,
safıydı. Çölündəki zəmanənin
gərdişi də, içindəki insanlıq vərdişi
də bir başqa idi. Onu da yaxşı
bilirdim ki, xətrini çox istədiyi insanlarla rəftarı
elə bu cürdür. Ona görə də şairin bu
misraları ağappaq ümid kimi könlümdən gəldi
keçdi:
İnsan oğlu məhəbbətdən
güc alar,
El gözündə
ucaldıqca ucalar.
Bir arzum var, yallı gedə qocalar,
Bir arzum var, balalara toy ola.
lll
Bu sevimli qızların
Sev birini daha sən.
Çoxdur baxan dalınca,
Evlən, qardaşım, evlən.
Mənim mənəvi dünyamı
işıqlandıran unudulmaz Söyün qağam! Sən
dünyanın o üzündə olsan da ruhun bizimlədir,
ustad! İndi sənin ətrini şeirlərindən
alırıq. “Mən sənin özünəm,
sən mənim özüm” dediyin Duru gözlü Durnalı
da, buludlu zirvələr də, yaşıl çəmənlər
də, Çatmalı da yerindədir. Amma
sən onlardan uzaqdasan. Bir zamanlar qoynunda
xumarlandığın, yayxana-yayxana gələn Kür
çayının suları hər yaz sənin həsrətinlə
çağlayır:
Nə qədər qoynunda
xumarlanmışam,
Yayxana-yayxana gələn
Kür çayım.
Sahil kölgəsinə
bürünüb axşam,
Səhər şəfəqilə
gülən Kür çayım.
Nə gözəl durulur üfüqdə
səhər,
Qıymaram Günəşin
sönə Kür çayım.
Yenə cəlalından tutaraq xəbər,
Seyrinə gəlmişəm
yenə, Kür çayım.
Sən Vətən
ocağının istisinə qızınırdın. Vətənin suyuna,
torpağına, otuna, yarpağına, gülünə,
çiçəyinə elə könül vermişdin ki,
şeirlərini oxuya-oxuya nəfəsini hiss edirəm, ustad! Sənin o sərt mehribançılığın
üçün elə qəribsəyirəm ki...Hər yaz gələndə
elə bilirəm o sənli xatirələrin içində bir
həsrət toxumu cücərir. Deyirdin
ki, yaz gələndə ana təbiət ağlımı
başımdan alır. Elə “Vətən deməkdən”
dilin ozan olmuşdu:
Düzlər bahar fəsli al geyinəndə,
Sözlər
öz-özünə axır ürəkdən.
Yenə axşam-sabah sazım sinəmdə
Bilin, doymamışam Vətən
deməkdən.
lll
Oxşayım ağotu, öpüm nərgizi,
Bu yurdda boy atıb yaşa
dolmuşam.
A yonca, a yovşan, bircə gün
sizi
Unutsam, bilin ki,unudulmuşam.
Qəlbimdə sənin yerin
ayrıcadır, unudulmaz Söyün qağam! Nə gözəl
demisən:
Bir səmimi ülfət, bir duzlu
söhbət
Dəyər bir dünyalıq
daş-qaşa, oğlum!..
Sənin söhbətin də
səmimi idi, ülfətin də...
Həzi Həsənli
525-ci qəzet.-
2017.- 28 yanvar .- S.22 -23.