Paris - könülü və xəyalı fəth edən şəhər

“Mulen Ruj”un populyarlığına gəldikdə, burada rəssam Anri Tuluz-Lotrekin çəkdiyi afişaların da xeyli rolu olmuşdur.

Təsviri sənətin qrafika növündə çəkilmiş plakatlar kankan rəqqasələrini cürbəcür pozalarda təsvir edirdi. Afişalar həm də onların müəllifi Tuluz-Lotrekə şöhrət gətirdi. Bu plakatlar d`Orse muzeyində nümayiş etdirilir. Hollivud isə 1950-ci illərdə “Mulen Ruj” filmini bu qeyri-adi gecə klubuna həsr etmişdi.

RəssamTuluz-Lotrek isə uşaqlıqdan əlil idi, lakin spirtli içkilərə və rəqqasə qızlara meyli onun zəif fiziki vəziyyətinə uyğun gəlmirdi. Axı yovşandan çəkilən absent də çox sayda istedadları məhvə sürükləmişdi. Tuluz-Lotrek də həyatdan 37 yaşında getdi.

Əgər Yelisey çölü avenyusu bir yerdən başlayıb, digərində qurtarırsa, Paris haqqında bunu demək insafsızlıq olardı. Paris incəsənət kimi, başlanğıca malik olsa da, onun hüdudu, sonu yoxdur. Çünki bu şəhər barədə düşüncələr, xatirələr bitmək bilmir, onların miqyası, əslində, bu möcüzələr məkanının ölçüsünə uyğun gəlir.

Bu şəhərin onda bəxti gətirmişdir ki, Fransa kralları paytaxtlarının abadlığına, genişlənməsinə biganə qalmamışlar. Bu işlərin əksəriyyətinə həm də gözəllik, cazibədarlıq elementi əlavə olunmuşdu. Şəhərdəki möhtəşəm binaların əsl sərgisinə çevrilən küçələr, meydanlar, onları bəzəyən abidələr, heykəllər birinci növbədə arxitektorların, heykəltəraşların istedadına, gözəllik duyğusuna borcludursa, bunları himayə edən, maliyyələşdirən hökmdarlara, xeyriyyəçilərə də müəyyən ölçüdə borcludur. Onlar bu gözəl simfoniyanın müəllifi sayılmasalar da, onun yaranmasında heç də biganə adamlar olmamışlar. Yaxşı deyirlər ki, hər bir səddin, divarın möhkəmliyi onu mühafizə edənlərin möhkəmliyindən asılıdır. Parisi təkcə gözəl edənlər deyil, həm də bu gözəlliyi qoruyub saxlayanlar ən xoş sözlərə layiqdirlər.

Parisin möhtəşəm tarixi və memarlıq abidələrindən biri olan Notr-Dam de Pari və ya Paris Notr-Dam kilsəsinin meydana gəlməsi bu fikri təsdiq edir. XIII əsrin başlanğıcında Filipp Avqustun hökmranlığı ilə Fransız krallığının inkişaf dövrü başlandı. Məhz bu mərhələnin təsiri ilə Paris yepiskopu Moris de Syulli yeni kilsə tikməyi qərara alır. Bu işdə ona praktiki dühası da köməklik göstərdi. O istəyirdi ki, tikintidə son memarlıq kəşflərindən istifadə edilsin. Sonralar ədalətsizcəsinə qotik (yəni barbar qaydasında) adını alan çatma arxitektura hesabına çox qalın divarların tikilməsinə ehtiyac qalmadığı kimi, onlarda həm də geniş və hündür pəncərələr açmaq mümkün oldu. Yeni kilsə İisus Xristin anası Mariyaya həsr olunduğundan, Notr-Dam de Pari və ya hərfi mənada “Parisin Allah anası” adlandı. Buna qədər isə Notr-Damın yerində us kilsə yerləşmişdi.

Notr-Damın divarlarını rəngli şüşələrdən düzəldilən qızılgüllər (dəyirmi vitrajlar belə adlanır) və vitraj pəncərələr binanın daxilinə müəyyən qaranlıq versə də, ona xüsusi gözəllik bəxş edir. Şimal tərəfdəki qızılgül Bibliyanın Köhnə Vəsiyyətinə həsr olunsa da, Xristə aparıb çıxarır. Körpə İisusu qucağında tutmuş Müqəddəs qadını peyğəmbərlər, krallar, ali keşişlər əhatə edir.

Cənuba baxan qızılgüllər isə Yeni Vəsiyyətə həsr edilmişdir. Burada şöhrətdə olan İisusu apostolları, şəhidlər və mələklər əhatə edir. Binaya xüsusi yaraşıq verən qızılgüllər Notr-Damda saxlanılmış yeganə qədim vitrajlardandır. Kilsəni Müqəddəs qadının 37 təcəssümündən ibarət təsvirlər bəzəyir. Binada həmçinin Fransanın iki himayəçi qadınının - Müqəddəs Janna d`Arkın və Körpə İisusun Müqəddəs Terezasının heykəlləri vardır. Romadakı Müqəddəs Pyotr kilsəsində olduğu kimi, burada da keşiş kilsəyə mənsub olmaqla oraya ibadətə gəlmiş dindarlara dua ilə müraciət edir.

XVII əsrdə isə kral XIII Luinin dövründə onun gözlədiyi oğul hədiyyəsinə görə Mariya anaya həsr olunmuş bayram nümayişi keçirilməsi ənənəsi yarandı. Bu oğul isə 1638-ci ildə anadan olan, sonralar Günəş Kral adlanacaq XIV Lui idi. Ata kral həm də kilsə binasının içərisini yenidən qurmaq istəyirdi, lakin beş il sonrakı ölümü ona bunu həyata keçirməyə imkan vermədi. Onun həmin layihəsi az qala bir əsr sonra, hətta oğlunun ölümündən də səkkiz il keçəndə, 1723-cü ildə reallaşdı. Mariya ananın həyatını təsvir edən çox sayda ağac heykəllər meydana gəldi. Katolik dini hesab edir ki, Mariya ana onların Ağası olan İisusa bütün yaranmışlardan daha yaxındır, onun dirilməsi ilə də bağlıdır. Xilaskar onu məhz öz şöhrətinə daxil etməklə də yüksəltmişdir.

Notr-Dam kilsəsinin fasadı da olduqca gözəl və möhtəşəmdir. Kilsənin qarşısındakı meydana daxil olduqda binanın ecazkar mənzərəsi adamı öz təsiri altına alır. Fasadı yüzlərlə nisbətən böyük və kiçik heykəllər bəzəyir. Qapıların üstündə olan alaqapılarda patriarxların, Köhnə Vəsiyyətin peyğəmbərlərinin və çarların heykəlləri vardır. Yuxarıdakı qalereyada fasadı kəsib keçən 28 heykəl vardır ki, onlar İisusun İncildə qeyd edilən əcdadlarının sayına uyğundur. Bu 28 çar əvvəllər Fransanın kralları hesab olunurdu.

Kilsə binasında həm də çox sayda zəng vardır. Yeni baş zəng Mariya adlanır, ən böyük zəng isə Cəbrayıldır. İnqilab vaxtı bir neçə zəng məhv edilmişdi. Böyük Fransa inqilabı dini qadağan etmiş, yeni müqəddəslik simvolu yaratmışdı. Yalnız 1801-ci ildə Napoleonun təşəbbüsü ilə Roma papası ilə Konkordat imzalandıqdan sonra katolik dini öz səlahiyyətlərini bərpa etmişdi.

Notr-Dam de Pari Sena çayının Site adasında yerləşir. Meydandan baxdıqda, binanın sağ tərəfində XX əsrin son iki onilliyində Roma papası olmuş II İoann Pavelin heykəli qoyulmuşdur, çay, elə bil ki, heykələ mühafizəçilik edir.

Notr-Dam kilsəsinin müqəddəslik haləsinin saxlaya bilmədiyi vaxtlar da olmuşdur. Fransız inqilabını bayram edən xalq kütləsi kilsə binasına zədə toxundurmuşdu. Kral Lui-Filipp 1848-ci ildə taxt-tacı tərk etməmişdən əvvəl təhlükəli şəkil alan baxımsızlıqda qalan binanın bərpa edilməsi təşəbbüsü ilə çıxış etdi. Abidənin bərpası 1845-ci ildə başlanmaqla, 20 il davam etdi.

Paris Notr-Dam kilsəsinin böyük şöhrət qazanmasında dahi fransız yazıçısı Viktor Hüqonun danılmaz xidmətləri vardır. Yazıçı 1831-ci ildə çapdan çıxan “Paris Notr-Dam kilsəsi” romanında XV əsrdə paytaxtda baş verən dini, ictimai hadisələri təsvir etmişdir. Həmin hadisələrin böyük hissəsi kilsədə və onun ətrafında cərəyan edir. Kilsənin qozbel, kar, qorxunc üz cizgilərinə malik olan zəngçalanı Kvazimodo (bu, olduqca az qaydada insana bənzəyən mənasını verir) qaraçı dəstəsindəki Esmeraldaya vurulmuşdu. Bu gözəl qıza həmçinin kilsənin keşişi Frollo da qızğın hisslər bəsləyirdi. Qızı cadugər hesab edən kütlənin təqibindən qorumaq üçün Kvazimodo onu qucağına götürüb kilsəyə gətirir. Frollo qız barədə məqsədinə çatmaq məqsədilə Notr-Damın qapılarını bağlayır. İnsana bənzəməyən Kvazimodo romanda əsl ləyaqət sahibi, filantrop kimi, keşiş Frollo isə iblis xislətində olan xəyanətkar kimi təsvir edilir. Digər romanlarında olduğu kimi, bu əsərində də Hüqo həyatın dibində olan adamları mənəvi yüksəklik rəmzləri kimi təqdim edir. Kvazimodo Frolloya münasibətdə əsl kölə ruhunda olsa da, onun xəbisliyini anladıqda, atası hesab etdiyi keşişi öz vicdanının saflığı hesabına Notr-Damın uca balkonundan yerə çırpır.

Hüqo öz qəhrəmanları ilə yanaşı, Notr-Damı, bu cansız binanı böyük məhəbbətlə təsvir edir, onun sirlərini, sehrliliyini açmağa çalışır. Əslində, 29 yaşlı yazıçı bu əsərində elə bil ki, memarlarla yarışa girmiş kimi görünür, qələminin gücü ilə Notr-Damı yenidən yaradır və onu, mübaliğəsiz desək, bütün dünyaya təqdim edir, tanıdır. Əsər Notr-Dama həsr olunmuş möcüzəli bir himndir və iki əsrə yaxın bir müddətdə Yer kürəsinin ən ucqar guşələrində də böyük dühanın yaratdığı bu ilhamlı musiqi havadan asılı qalmaqla səslənməkdə, həvəslə eşidilməkdə davam edir. Romandan Notr-Dam kilsəsi çox sayda kinofilmlərə keçmiş, milyonlarla, yüz milyonlarla tamaşaçı kütləsi, sayı onlardan az olmayan oxucu kütləsinə əlavə olunmuşdur. Yazıçının kilsə binasını belə şərəfləndirməsini bəziləri binanın fasadından baxdıqda qapının yanlarındakı iki geniş qüllənin Hüqonun soyadının latın qrafikasındakı baş hərfli olan “H”-a bənzəməsi ilə əlaqələndirirlər. Müəllif öz romanı ilə təkcə binaya deyil, özünə də, Horatsi demişkən, öz əli ilə yaratdığı abidə qoymuşdur.

Bir məsələni də qeyd etmək vacibdir ki, onun bu zəhməti həm də kilsə binasına qayğı göstərilməsi nöqteyi-nəzərindən faydasız qalmamışdır. Bir qədər sonra kilsə binası əsaslı təmir edilmiş, uğurla yenidən qurulmaya məruz qalmışdır. Notr-Damın populyarlıq qazanmasında isə Hüqonun romanının təkanı, təsiri müqayisə edilməz dərəcədə yüksəkdir. Kilsə binası Site adasından, Parisdən, Fransadan kənara çıxıb, romanın və onun əsasında çəkilmiş filmlərin hesabına bəşəriyyətin əksəriyyətinin səcdə qıldığı bir məbədə çevrilmişdir. Hüqonun dühası Notr-Damı özünə məxsus Panteona (bütün allahlara həsr olunmuş yer) çevirdiyindən, dini fərqlərindən asılı olmayaraq hamı bu müqəddəs bazilikaya ülvi hisslər bəsləyir.

(Əvvəli və ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2017.- 28 yanvar .- S.20.