İnsan ömür
yaşayır, yazısı qalır...
Səyyad
Aran 65 yaşında
Proza yazan çoxdur; amma nasir istedadı hər gün ələ gələn deyil. Odur ki, qədrini bilmək gərək. Xüsusən də istedad sahibinin özü; onu bihudə xərcləməyə.
Səyyad Aranın 65
yaşı tamam olur. Mən onu günlərin bir günü
nasir qələmindən tanımışam. Yenə də qələminin heyranıyam. Təzəcə çıxmış “Sazaq”
kitabını (Bakı, “Vektor”, 2016) oxudum. Beş əsəri toplanıb burda; güman ki,
ömrə hesabat qismindən. “Təmizlik
kağızı”, “Soyuq günəş”, “Balıq
günü”, “Günün günorta çağı”, “Havalar
soyuyanda” və “Sazaq”.
Dəyər, qardaşım! Yenə həmən nasir azartı, isti-isti həyat mənzərələri,
oxucunun cəlb olunduğu Mətn aurası və mətn-arası
sözsüz-sovsuz yazıçı düşüncəsi.
Hər şey qaydasındadır, Səyyad Aran! İnsan
ömür yaşayır, yazısı qalır. Özgə ötüb-keçən nə varsa,
bihudədir, qələmə gəlmirsə.
“Təmizlik kağızı”nı haçansa oxumuşdum; gərək ki,
“Soyuq günəş” kitabında (1996). Amma elə
bil heç oxumamış, oxuyammamışammış.
Bəlkə ömür keçir, hər
şeyi qayıdıb təzədən oxuyuruq, ondandır.
Son dərəcə təzədir;
Təbii ki, burda Sovet həyatı
var, ölümlər var; Stalinin, stalinizmin
öldürdüyü və Stalin uğrunda ölən cəmiyyətin
absurdluğu var. Amma burda həm də İnsan var,
bütün əzabları, çətinlikləri ilə
yaşayan, zamana sinə gərən insanlar var; sən varsan, mən
varam, o günlərdən sağ-salamat çıxıb bu
gün də var olan bizlər varıq.
Repressiya həqiqətlərini sadəcə
bu günün tənqidi nəzərlərindən deyil,
romantikası da, illüziya və aldanışları da
olmaqla dövrün öz içindən bu qədər
canlı və “qanlı” qələmə gətirən ikinci
bir əsərimiz yoxdur - desəm, yəqin ki, yanılmaram. “Təmizlik
kağızı” nədir; bu günün
uzaqlığından baxanda: tarixin qara ləkəsi,
günahsız insanlara pay verilən bəraət sənədi.
Görən, nəyin bəraətidir bu,
günahsızlığınmı?! Bəlkə
buna görə yeniyetmə Eldarın köynəyini qanlı
bayrağa çevirib, atasının
günahsızlığını ölümüylə
bayram etməsinin faciəvi vəcdini duymaq-anlamaq bizə bir qədər
çətin gəlir. Amma bu, olubdur.
Bütün bunlar olubdur. Sovet romantikası
denilən bu yalan-həqiqət oksümoronunu bütün dərinliyi
ilə bizə çatdıran-tanıtdıran ədəbiyyat-sənət
hadisələri var, Arkadi Qaydarın “Timur və dostları”
var, Makarenkonun “pedaqoji uşaqları” var... - bütöv
bir sıra Sovet klassikası var. Amma müqayisə gərəkirsə,
daha da çox ədəbiyyatımızın dərinlərindən,
nazik bir xətlə keçən “ey dərbədər gəzib,
ürəyi qan olan çocuq” motivinin, Baharın (“Bir gəncin
manifesti”), “Şor cüllütü”nün mabədini oxumaq
olur Eldarın taleyində...
“Soyuq günəş”i də
oxumuşam nə vaxtlarsa; təbii ki, “Soyuq günəş”
kitabında (1996). Və düşünmüşəm: günəşin
belə qızdırmadığı,
qızdırammadığı, qızdırmaq istəmədiyi
o cəmiyyət nə yaxşı ki ömrünü başa
vurdu, yaşayammadı, getsin-gəlməsin! Getsin-gəlməsin,
məgər ki, “məəllim” yazıq Məhəmmədhəsən
əmi və o ac qurdlar həm təzə Xudayar bəylərmi?
“Deməli, camaat bu idarəyə nəyin
bahasına olursa olsun, ona görə düşmək istəmir.
Qohum-qardaş arasında, lap elə kənd, tayfa arasında da
- adamın əlindən xata çıxanda bir ağsaqqal,
ağbirçək sözüylə bir qanlılıq iş
bağlanır. Bir kəlmə “səhv etmişəm,
bağışlayın” deməklə günahından
keçirlər. Mən günahkaram,
boynumdan atmıram. Amma arvad da axı
günahkardı. Lap mən ondan yüz dəfə
üzr istəyərəm, həkimin də borcundan
çıxaram, maddi zərəri də ödəyərəm.
Özümüz öz aramızda
razılaşarıq. Siz də vasitəçi olun da!
Daha mənim bağrımı niyə
çatdadırsınız, ay namərd uşağı! Bu nə müsəlmançılıqdı, nə
azərbaycanlılıq, nə də insanlıq”.
Həə, qardaşım. Bu yaşayıb-qurduğumuz
iyirmi beş ildə Səyyad Aranı iti qələmi
ilə köhnə cəmiyyəti, əski dünyanı necə
sökdüyüylə də, ansızın fəaliyyət əzmi
ilə yeni həyatı necə dəstəklədiyi, ələşdirdiyi-gəlişdirdiyiynən
də yaxşı tanıyırıq. Və bu
boyda həngamələrdən sonra yazıçının
qayıdıb üstünlüyü yenə də mənəviyə,
dinə-imana, azərbaycançılığa, milli toplum
yaddaşına, halallıq fəlsəfəsinə verdiyinin
şahidi oluruq. Buna mən nasirin təzə
qələmə aldığı “Balıq günü” hekayətindən
(2014-2016) sonra bir daha əmin oldum. Sanki bir
balıqçının səhəri ilə
açılıb axşamı ilə bitəcək -
Miryusifin “balıq günü”ndə nələr yoxdur!
Balaca-balaca sosial-psixoloji zədələrdən kövrəkləşən,
az qala sınası ailə dəyərləri;
balıqçı toru tək sanki möhkəm, amma qəfil
və real mənəvi zərbədən az qala
qırılıb-töküləcək icma sədaqəti;
bir bütövün zərrələri - kənd insanına
da, şəhər sakininə də eyni qədər meydan
oxuyan nəfs, pul dünyası, “nəfsi-əmmarə əsirliy”i,
binadan dürüst qonşuluq, dostluq tərəzisinin
pozulması qorxusu və s.
Nə yaxşı ki, ortada lap
yaxın zamanların sınaqdan çıxmış dəyərləri
var, Qarabağ müharibəsində özünü təsdiq
etmiş Raufla Ələsgərin sarsılmaz dostluğu var,
Qarabağ dəyərləri var. Amma yox, deyən, bu dəyərlər
də təhlükə altındadır; hekayət sanki
bütün süjeti ilə həmin həyəcanı xəbər
verməyə köklənib, bu barədə sos
qaldırır. Aman Allah, bu nazik həqiqət də sarsıla
bilər: “-Üzdə, - Zeyqəm şit-şit dişlərini
ağartdı, - bəli, Qarabağ müharibəsi
veteranısan, əlilsən, döyüşmüsən,
başqaları kef çəkəndə sən
palçıqlı səngərlərdə, zinə
kazarmalarda yatmısan. Amma şəxsi mənafeyini həmişə
güdmüsən, sənə verilən payı əlinin dalı ilə geri itələyib daha
çoxunu tələb etmisən. Sağlığına qismət,
80 kv. m yer
ayırmışdılar ticarət obyekti tikməyə,
dostlarını başına yığıb yanındakı
90 kv. m yeri də zəbt etdin, atanın
işsizliyini, ananın infarkt olmağını səbəb gətirib
az qaldın icra başçısını vətən xaini
eləyəsən. Binəqədi bazarında
iki polka sənin var, iki polka da qardaşının. Anana pensiya düzəltmisən, amma bir gün də
dövlət idarəsində işləməyib, hansı
yolnansa atanın pensiyasını ikiqat artırmısan. Hamısını da Qarabağ veteranı adıyla.
Bəli, bilirəm, müharibədə yaralanmısan, az qalmışdı o dünyanın sakini
olasan. Allaha şükür ki, ölmədin.
Amma sənin kimi başqaları da var. Onlarda bu dəfə-daraq
yoxdu...” Və əhvalat onunla bitir ki, iki
qonşu - Ələsgərlə Zeyqəm arasına çat
düşür; ikisindən birinə köçünü
götürüb getmək qalır. Köçdün
nə oldu, problem ki yerindədir.
Final gözlənilməzdir. Səyyad Aran
o xoşbəxt yazıçılardandır ki, əsərin əvvəlindən
baxanda oxucu istəsə də sonunu görəmməz.
Heç kəs deməz ki, süjet boyu həsrətlə
gözlədikləri “təmizlik kağızı”nı alanda məhz ana-balanın ömrünə
nöqtə qoyulacaq (“Təmizlik kağızı”). Heç kəsin ağlına da gəlməz ki,
qadın şərinə düşmüş qəhrəman
milisdən qurtulan kimi yenidən ona sevgiylə baxan birisinə
meyl edər və idarə qurdlarından yaxa qurtarıb,
gerçək qurdların - canavarların cənginə
düşər. Bu, qəhrəmanın fərdi həqiqəti:
həyat və ölüm haqqıdır (“Soyuq günəş”).
Və heç kəs duyuq belə düşmür ki,
balıqçı Miryusifin ailə deyingənliyiylə
başlayan günü kənd dəyərlərini
çözələyib, Qarabağ müharibəsinə
baş vurub, zəhmət halallığı üzərində
qərar tutmuş balıqçı dünyasını
dolaşıb, bir şəhər məhəlləsinə gəlib
çıxacaq, Ələsgərlə Zeyqəmin qonşuluq
haqqında sona yetəcək - qonşun pisdir, köç
qurtar...
Yox, qardaşım, Səyyad
Aran heç də moralist deyil, eləcə əxlaq mübəlliği
deyil, minbərə çıxıb moizə oxuyan naseh də
deyil.
Əsla! O, dürüst realist qələmə malik nasirdir və
mənəvi ideyanı necə təsdiqləməyi gözəl
bilir. Ümumən, Səyyad Aranın
yaradıcılıq stixiyası, yazıçılıq
substratı hər yerdə mənəvi olanı sosial
dünya ilə toqquşdurmaqdan və birincinin haqqını təsbit
etməkdən keçir. Yazıçının
nəsrinin adekvat xronotopu da (zaman-məkan müstəvisi) bu
cür təşəkkül tapıb. Hər əsərində
“ömrün qatarı”nı qəfil bir
dayanacaqda əylədib-saxladıb (məkan planı): bu, illər
də ola bilər, günlər də, bircə gün də,
hətta saatlar da... - “mənəvi olan”ın
işığına tutur; “mənəvi” isə əbədi
olandır, il deyil, ay deyil, gün deyil... - əbədiyyət
müstəvisidir (zaman planı). Bircə məcazlara diqqət
etsək: “təmizlik...”, “soyuq günəş”, “balıq
günü” (balıq bilməsə də...), “havalar soyuyanda”,
“günün günorta çağı”, “sazaq”... - gün,
gün, gün... soyuq, soyuq, soyuq... təmizlik, günəş,
xalıq... Səyyad Aran nəsrində konkret sosial əlamətlər
- məkanda; və əbədi mənəvi vurğular -
zamanda, məhz hər anlamda “hava” məxrəcində
(mühit, ovqat, durum, iqlim, ruh...) birikərək təhkiyənin
ritmini, nisbətini, müxtəlifliyini müəyyən edir.
Odur ki, oxucu yeniyetmə Eldarla birgə, illərlə əlbəyaxada
repressiya havasının sonunu, həsrət və intizar dəmini
bir ritmdə (“Təmizlik kağızı”), milis idarəsinə
düşmüş müəllimin sosial gərginlik,
basqı və istintaq içrə
“rüsvayçılıq” ağrılarını bir
başqa tempdə (“Soyuq günəş”) yaşayır və
bölüşür. “Ömür qatarı”nın
ritmi “əbədiyyət qatarı”nın yanında nədir
ki; bəzən sürət götürür, yüksəlir,
ona maksimum yaxınlaşır da (“Təmizlik
kağızı”); bəzən yavaşıyır, ləngiyir,
əylənir... - darıxdırır da (“Balıq
günü”)...
Kitabdakı son üç
hekayəni yazıçı son illərdə qələmə
almışdır. Yaşar Qarayev yazırdı ki: “Səyyad Aran... bədiiliyi
maraqlı həyat hadisəsi hesabına deyil, adi həyat hadisəsini
bədiiliyin, istedadın hesabına həm maraqlı, həm də
ibrətamiz etmək bacarığı ilə diqqəti cəlb
edir...” “Günün günorta çağı”
hekayəsi reportaj üslubundadır; təhkiyə zamanı (əslində,
məkanı) vur-tut bir neçə saata sığır.
Sahil bağında keçirdiyi həmin
vaxtın real müşahidələri təhkiyəçi-qəhrəmana
ölkədə, cəmiyyətdə, mənəviyyatda
baş verənləri içindən (“mənəvi”dən)
keçirib, çözələməyə fürsət
verir.
Bu fikri isə haçansa
T.Əlişanoğlu yazıb: “Səyyad Aran hekayəçiliyinin
sosial-psixoloji məxrəcində bir özəllik də var: nə
gəldi-gedər sosial rənglərə çox aludədir -
onun hekayələrində bu, məcburi ictimai fondur; nə də
fərdin-İnsanın uzun-uzadı iç özünü-təhlili,
özünü-tanımasına -onun qəhrəmanları lap
əvvəldən mənən süslənmiş olur,
situasiyadan “yaranmır”, situasiyanı yaradırlar...” “Havalar
soyuyanda” hekayəsində “soyuq” cəmiyyət mənzərələrindən
daha biri təsvir predmetidir; sosial kəsimdə cəmiyyət
yuxarılarından “qovulmuş” Fuadla küçədə
üzləşdiyi dilənçinin mənəvi “hava”sı
tutur; yemək süfrəsi arxasında davam edən söhbətdə
ailə və cəmiyyət dəyərləri çözələnir...
“Sazaq” hekayəsində nasir qəfil,
həyatın sosial sıralarından da, mənəvi
qatlarından da sıyrılıb, fəlsəfi “sonrası”na boylanmağa çalışır. Həə, qardaşım, görünür, Səyyad
Aran peyğəmbər yaşının həcci və həzzi
mənziləsinə çatmış. Dörd
qoca kənd-arası, “qocaman qovaq ağacının kölgəliyi”ndə
oturub nəyinsə təlaşını yaşayır,
intizarını çəkirlər. Lap
Mirzə Cəlilin “Bəlkə də qaytardılar” hekayəsindəki
dörd qoca sayağı. Amma fərqli olaraq, yaşı
70-i adlamış, 80-ə yaxınlaşan bu “ağsaqqallar”
heç də “köhnə dünyaları”nın
qayıtmasının hayında deyillər; əksinə, hər
cür “sosial xatirələr”dən dərhal qaçır, əlüstü
peyda olan “mənəvi məsələlər”dən isə tələsik
üzülüşürlər. Bəs nəyin
nigarançılığıdır bu?
Yaşıdları “Cəfər kişi can üstündədir”
və ölüm mələyinin əsdirdiyi külək
qocaların hər birini az qala qorxacaq
uşaq təki titrədir: “Qəfil azan səsi gəldi. Qəfil-zad deyildi, elə öz vaxtındaydı.
Amma niyə elə diksindilər? Bu saat
gözləmədikləri məhz bu idi...”
Ölüm qəfil olmur,
qardaşım, qəfil düşündürür. Əbədiyyət
dünyasına qovuşanlara rəhmət! - deyibən,
həyatın mənasını yaşamaqda davam etməkdən
savayı əlimizdən nə gəlir?
65 yaşın mübarək,
Səyyad Aran! Bu müdrik yaşın işığında,
hər növ sazaqlara sinə gərərək, ömür
qatarının yönəltdiyi
daha neçə-neçə mənzilələr diləyi ilə!
Tehran ƏLİŞANOĞLU
525-ci qəzet.-
2017.- 28 yanvar .- S.16.