Üç Leyli, üç Məcnun

ANAR

Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri

Türkiyənin görkəmli ədəbiyyat tarixçisi Əhməd Kabaklı çoxcildliyinin ikinci cildində dahi özbək şairi Əlişir Nəvaiyə də bir fəsil ayırmışdır.

Ə.Kabaklı yazır: “Nəvai Türk Bilgə Kağan və Kaşqarlı Mahmuddan sonra tarix içində tanıdığımız ən şüurlu türk millətçisidir. Milliyət anlayışı (onda) öncəkilərdən daha dərin və genişdir. Bu milliyətçiliyin amacı (məqsədi) bir kültür və ədəbiyyat dili vasitəsiylə bütün türklüyü birləşdirmək, tək bir ruh bayrağı altında toplamaqdır”.

Alimin fikrincə, Əlişir Nəvainin amalı “təbiət xalqı yerinə kültür xalqı yaratmaqdır”, başqa sözlə desək, bütün türkləri ümumi mədəniyyət məkanında, ədəbiyyat müstəvisində, “söz vətənində” toplamaqdır. Ə.Kabaklı Nəvainin öz sözlərini gətirir:

“Cahanda türk ədəbiyyatı bayrağını qaldırmaq sürətiylə türkləri tək (burda “vahid” - A.) millət halına gətirdim. Heç ordum olmadığı halda Çin sınırına (sərhəddinə) və Təbrizə qədər bütün türk və türkmən ellərini sırf divanımı göndərmək sürətiylə fəth etdim. Hatifdən gələn bir səs mənə: “Sən qılıncsız olaraq və yalnız qələminlə türk millətinin qəlbini fəth edəcəksən, onları tək bir millət yapacaqsan. Türk ölkəsi sənə aiddir” - dedi.

Ə.Kabaklı özəlliklə onu qeyd edir ki, farsca yazan türk şairləri illər keçdikcə Nəvaini daha çox təəssüfləndirirdi və məhz bu məqsədlə o, ömrünün son illərində türkçülüyün ən iddialı əsəri olan “Mühakimət ül-lüğəteyn”i yaratdı.

İki dilin - türk və fars dillərinin - müqayisəsinə həsr olunmuş bu dəyərli əsər 1999-cu ildə professor Kamil Vəli Nərimanoğlunun cağatay türkcəsindən tərcüməsində Bakıda da nəşr olunmuşdur.

Nəvainin fikrincə, türklər sartlardan (farslardan - A.) daha saf və pakdırlar. Bununla belə, müəllif onu da qeyd edir ki, sartların içində bilik əhli, elm və dərrakə zümrəsindən olan adamlar az deyil. Türk ellərində isə əksinə, savadsız və sadə camaat daha artıqdır.

Amma türkün böyüyündən kiçiyinəcən, nökərindən bəyinəcən hamı sart dilini başa düşür, “türk şairləri fars dilində rəngarəng şeirlər və şirin kəlamlar yazırlar”. Sartların isə rəiyyətindən əsilzadəsinəcən, savadsızından aliminəcən heç biri türk dilində danışmır. Əgər yüz və ya min sartdan biri türk dilini öyrənib, bu dildə danışırsa, onu eşidən bir türk anlayacaq ki, o, sartdı”.

Nəvai yüzdən artıq türk sözü gətirir ki, onların heç birinin fars dilində qarşılığı yoxdur və bu sözləri fars dilinə çevirərkən bir neçə kəlməylə izah etmək lazım gəlir. Bu da müəllifin fikrincə, türk dilinin çevikliyini, yığcamlığını, qısa və kəsə şəkildə əhatəli mətləbləri ifadə etmək imkanlarının göstəricisidir. Farsca yazan türk şairlərinin - Nizaminin, Xaqaninin, Ruminin, eləcə də İran-hind şairi Əmir Xosrov Dəhləvinin, fars şairləri Sədinin, Hafizin, Caminin adlarını böyük ehtiramla yad edən Nəvainin ən ulu məqsədi türk dilində də belə gözəl şeir incilərinin yaradılmasının mümkünlüyünü isbat etməkdir. Nəvai bu müqəddəs missiyanı “Mühakimət ül-lüğeteyn”in səhifələrində fars və türk sözlərinin müqayisəsi vasitəsiylə və türkcəyə üstünlük verərək həyata keçirirdisə, onun türklük qarşısında daha möhtəşəm və əvəzsiz xidməti türk dilində dörd divan və beş poemadan ibarət “Xəmsə”ni yaratmasıdır.

Mir Əlişir Nəvai (1441-1501) Herat şəhərində dünyaya gəlmiş və orada da vəfat edib dəfn olunmuşdur. Özü də Əmir Teymur nəslindən olan Əlişirin uşaqlıq dostu, məktəb yoldaşı Hüseyn Baykara sonralar hökmdar olsa da, cağatay türkcəsində yazan şair kimi də məşhurdur. İki dost hələ məktəb illərində əhd ediblərmiş ki, hansı biri yüksəlsə, yoldaşını da yüksəldəcək. Doğrudan da Hüseyn Baykara taxta çıxan kimi Əlişiri saraya çağırır və müxtəlif dövrlərdə ona ən yüksək vəzifələri, o cümlədən, dövlətin ikinci şəxsi olan vəzir vəzifəsini verir.

Sultan Baykara özü ana dilində şeirlər yazmaqla və Nəvai yaradıcılığını çox yüksək dəyərləndirməklə bərabər başqa şairlərə də ana dillndə yazmağı tövsiyə və hətta əmr edirdi. Nəvai dövlət xadimi kimi də çox qəti və iradəli, bəzi hallarda hətta sərt və amansız addımlar atmalı olur. Şairin nadir istedadına və şöhrətinə həsəd çəkən, onun Hüseyn Baykarayla dostluğuna qısqanc münasibət bəsləyən saray məmurları müxtəlif intriqalarla bu iki dostun arasına girə bilmiş və Nəvaini sultanın gözündən salmağa nail olmuşlar. Ömrünün sonuna yaxın Baykara Nəvaini paytaxt Heratdan Astarabada (vali sifətində) faktiki sürgünə göndərmişdi, onun əmisi oğlunu edam etmişdi, Nəvaini daima güdür, pusurdular, Əlişirin gizli çuğulçu olan nökəri onun hər addımını izləyir, qeyd edir və sultana çatdırırmış. Bir dəfə hətta Əlişiri zəhərləmək təşəbbüsü də olub. Bundan xəbər tutan Hüseyn Baykara dərhal Nəvaini Herata qaytarır və əmin edir ki, onun bu sui-qəsddə heç bir iştirakı olmayıb.

Ancaq tarixdə Mir Əlişir Nəvai tək böyük siyasi xadim və saray intriqalarının qurbanı kimi deyil, ilk növbədə ümumtürk ədəbiyyatına əvəzsiz xidmət göstərmiş böyük şair və mütəfəkkir kimi qalıb.

Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin və Əmir Xosrov Dəhləvinin mövzuları əsasında yeni bir “Xəmsə” yaratmağı Nəvaiyə ustadı saydığı Əbdürrəhman Cami məsləhət görüb. Caminin belə bir “Xəmsə”ni fars dilindəmi, ya türk dilindəmi yazmağı tövsiyə etdiyi məlum deyil, amma o məlumdur ki, Nəvai “Xəmsə”silyə tanış olandan sonra onu çox yüksək qiymətləndirən Cami şübhəsiz türk dilini də mükəmməl bilirmiş, yoxsa bu poemaların yüksək bədii dəyərini dərk etməzdi. Cami hətta Nəvai “Xəmsə”sini ondan öncə fars dilində yazılmış “xəmsələrdən” daha üstün tutur.

Nəvai “Xəmsə”si “Heyrət ül-əbrar” (“Seçilmişlərin heyrəti”), “Fərhad və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Yeddi səyyarə”, “Səddi İsgəndər” adlı poemalardan ibarətdir.

Bu yazımın mövzusu həmin məsnəvilərdən yalnız birini - “Leyli və Məcnun”u XII əsrdə Nizami Gəncəvinin, XVI əsrdə Məhəmməd Füzulinin yaratdıqları poemalarla müqayisə etməkdir. Hər üç əsərin mövzusu eyni olsa da, üç dahinin ədəbiyyata gətirdikləri üç Leyli və üç Məcnun obrazları bir-birindən xeyli fərqlidirlər.

Amma bu məsələni araşdırmaqdan öncə bir başqa mövzuya da toxunmaq istəyirəm - “Əlişir Nəvai və Azərbaycan” mövzusuna. Bu mövzunun məğzini böyük şairimiz Səməd Vurğun çox dəqiq ifadə edib: “Mən və mənim yoldaşlarım son illərədək bilmirdik ki, Nəvai özbək şairidir. Hər yerdə onun adı Azərbaycan şairi kimi çəkilirdi. Nəvai xüsusilə bütün Şərq xalqlarının ədəbiyyatından fars dilinin qovulması sahəsində olduqca böyük rol oynamışdır”.

Səməd Vurğunun uzun illər boyu Nəvaini Azərbaycan şairi sayması boş yerə deyil. Görkəmli ədəbiyyat tarixçimiz Firidun bəy Köçərli “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları” adlı ikicildliyində Nəvaidən Azərbaycan şairləri sırasında bəhs edir. Firidun bəy Nəvai haqqında yazır: “Bu şair əslən cağatay türklərindən idisə də, Azərbaycan şüərası arasında artıq hörmət və şöhrət kəsb etmişdir və onlara Nəvainin təsiri artıq dərəcədə olubdur”.

Nəvai təsiriylə hətta cağatay türkcəsində yazan Azərbaycan şairləri arasında F.Köçərli Abdulla Asinin, Növrəsin, Hacı Seyid Əzim Şirvaninin, Kazım ağa Salikin adlarını çəkir.

Azərbaycan şairlərindən Kişvəri də (XV) Nəvaidən təsirlənmişdir. Kişvərinin qəzəlində hətta təəssüf, həsəd və iddia dolu belə bir beyt də var:

Kişvəri şeri Nəvai şerindən əksik iməs,

Bəxtinə düşsəydi bir Sultan Hüseyni Baykara

Nəvai yaradıcılığı daima ədəbiyyatşünaslarımızın da diqqət mərkəzində olmuşdur. “Oğuz eli” qəzetinin Azər Abdullarının redaktəsi ilə çıxan “Yazıçı” adlı xüsusi buraxılışının bir sayı (noyabr 2016) bütünlüklə Əlişir Nəvaiyə həsr olunmuşdur. Bu nömrədə Bəkir Çobanzadə, Salman Mumtaz, Əli Nazim, Həmid Araslı, Məmməd Arifdən Almas Ülviyəcən Azərbaycan alimlərinin, habelə özbək və rus tədqiqatçılarının araşdırmalarından parçalar verilmişdir.

Nəvai şeirlərinin Azərbaycan ədəbiyyatına fövqəladə təsirini qeyd edən Salman Mümtaz yazır ki, “uzun gecələr Nəvai şeirləri ilə vəqt keçirildi. Füzuli əsərlərinin meydana çıxması ilə Nəvayi təsiri azalmağa başladı, amma bu birdən deyil yavaş-yavaş oldu. Çünki cağatayca artıq məmləkətdə kök salmış və qol-budaq atmış idi”.

Mötəbər özbək alimi Vahid Zahidovun 1961-ci ildə Daşkənddə nəşr olunmuş “Mir idey i obrazov Alişera Navoi” (“Əlişir Nəvainin ideyalar və obrazlar aləmi”) kitabında böyük şairin ömür yolundan və yaradıcılığından geniş bəhs olunur. Yazıldığı illərdə sovet ədəbiyatşünaslığının marksist ehkamlarına və müddəlarına əsaslanan kitabda eyni zamanda, Nəvainin söz dünyasına aid maraqlı müşahidələr də az deyil. Hər hansı millətçilik təmayülləriylə amansız mübarizə aparılan dövrdə V.Zahidov Nəvainin doğma ana dilinə təəssübkeşliyindən ağız dolusu bəhs edir. Özəlliklə Nəvainin bu sözlərini sitat gətirir: “Mən türk dilinin (əski özbək dilinin - qeyd V.Zahidovundur) bəlağətini, incəliyini, yetkinliyini və genişliyini göstərdim. Türk (özbək - V.Zahidov) xalqının söz ustalarına böyük bir həqiqəti sübut etdim: bununla da onlar doğma dillərinin önəmindən, ifadə imkanlarından agah oldular və beləliklə, farsca yazan həmkarlarının (türk şairlərinin - A.) öz doğma dillərinə ikrahla yanaşmalarına son qoydum”.

Nəvainin Azərbaycanda da geniş tanındığından yazan özbək alimi Nizamini onun böyük sələfi, Nəsimini mistik adlandırır və iddia edir ki, Füzuli “Leyli və Məcnun” poemasını Nəvainin əsərinin təsiriylə yazıb. Bu fikir, məncə, mübahisəlidir. Doğrudur, “Leyli və Məcnun”un “Saqinamə”sində Füzuli:

Bulmuşdu səfaji-dil Nizami

Şirvanşaha düşüb kirami

Olmuşdu Nəvaiyi-süxəndan

Mənzuri-şahənşahi-Xorasan

- yazır, amma bu kitabı yazmasının səbəbindən söz açaraq:

Leyli Məcnun əcəmdə çoxdur,

Ətrakdə ol fəsanə yoxdur

- deyir.

Bu beyt tədqiqatçılar qarşısında cavabsız suallar doğurur: Ola bilərdimi ki, Nəvaini tanıyan Füzuli onun “Leyli və Məcnun” əsərindən xəbərsiz olsun. Bəlkə də ola bilərdi, elə buna görə də “türklərdə bu əfsanə yoxdur” - deyir. Başqa bir gümana görə, Füzulinin, əlbəttə, Nəvai “Leyli və Məcnun”undan xəbəri vardı, amma o, özünün oğuz türkcəsində yazdığı əsərini Nəvainin cağatay türkcəsində yaratdığı poemadan fərqləndirirdi. Axı sart, fars, tacik, əcəm deyə müxtəlif adlarla biz eyni dil qrupunu müəyyənləşdirdiyimiz kimi ümumi türk adı altında da fərqli türkcələri, məsələn, oğuz və cağatay türkcəsi nəzərdə tutula bilərdi, amma bu da ağlabatan fikir deyil, çünki nə Nəvai “cağatay türkcəsi” ifadəsini işlədir, nə də Füzulinin “oğuz türkcəsi” istilahı ağlına gəlir.

Füzuli “Leyli və Məcnun”un Nəvai (və həm də Nizami) “Leyli-Məcnun”larının təsiriylə deyil, tam müstəqil bədii təfəkkürün bəhrəsi kimi meydana çıxması ən çox və ən qəti şəkildə bu üç məsnəvinin tutuşdurulmasıyla aydın olur.

“Fərhad və Şirin” məsnəvisinin Dibaçəsində Nizamini, Əmir Xosrov Dəhləvini, Əbdürrəhman Camini ehtiramla anan Nəvai yarışa girdiyi ən güclü “rəqibin” Nizami olduğunu xüsusi vurğulayır. Nizaminin, Xosrovun əsərlərini əsas götürərək hadisələri dəyişdiyini etiraf edən Nəvai “mən onların qəhrəmanlarına həyat aşıladım” - deyir.

Üç “Leyli Məcnun”u tutuşduranda Nəvainin sözlərinə haqq qazandırmaq olar. Doğrudan da Nəvai poemasında Nizamidən də, Füzulidən də daha artıq hadisələri həyat reallıqlarıyla bağlamaq təşəbbüsünü görürük.

Leyli-Məcnun mövzusunun əsasını ərəblərin özlərinin cahiliyyə dövrü adlandırdıqları İslamdan qabaqki zamanda yaranmış əfsanə təşkil edir. Bu əfsanəyə görə, çılğın sevgisinə görə dəli, cünün, məcnun adlandırılmış bir şair Leyliyə sevgisini gözəl şeirlər vasitəsiylə ifadə edirmiş.

Nizaminin Pavel Antokolski tərəfindən rus dilinə çevrilmiş “Leyli və Məcnun” poeması 1957-ci ildə Moskvada nəşr olunub. Bu nəşrə müqəddimə yazan şərqşünas alim Rüstəm Əliyev qeyd edir ki, bu ərəb əfsanəsi X əsrdə yazıya alınıb və Nizami Gəncəvi də mövzuya müraciət edərkən şifahi rəvayətlərdən yox, İbn Kuteyba (IX əsr), Əbül Fərəc əl İsfahani (X əsr), Əbu Bəkr əl Valibi (XI əsr) kimi müəlliflərin yazılı mətnlərindən bəhrələnmişdir.

Allaha, Peyğəmbərə, Şivanşaha ənənəvi xitablardan, onu - Nizamini inkar edən paxıllardan şikayət, oğlu Məhəmmədə nəsihətdən və başqa giriş mətnlərindən sonra müəllif poemanın süjetinə keçir.

Ərəb torpağında bir kişi varmış

Şöhrəti, hörməti aşıb daşarmış

O imiş başçısı Amirilərin

Abadmış torpağı olduğu yerin.

(tərcümələr Səməd Vurğunundur)

Uzun illər övlad həsrətiylə yanan bu adamın naləsini eşidən Allah, ona nəhayət bir oğul bəxş edir, adını Qeys qoyurlar. Qeysin gözəl çöhrəsini, ağlını kamalını tərif edən şair yazır:

Böyüyüb on yaşa çatandan bəri

Oldu gözəlliyi dillər əzbəri

Atası gördükdə gülüb sevindi

Məktəbə yolladı oğlunu indi.

Orada bakirə bir inci vardı

Sırada Qeys ilə bir oturardı.

İslam aləmində qadınların hüquqsuzluğunu, qapalı yaşamalarını, ən kiçik yaşlarından aləmdən təcrid olunmalarını iddia edənlər bu faktı necə izah edirlər: artıq on yaşına çatmış oğlanlarla qızların nəinki bir məktəbdə, bir sinifdə, hətta yan-yana oturmaları tamam başqa mənzərə yaradır axı.

Leyliylə Məcnunun yan-yana oturmaları böyük sevdanın müjdəsi imiş. “Zülfü də leyl (leyl - gecə - A.) adı da Leyli” olan qıza hamının meyli düşürmüş, amma...

Qeys onu gördükdə heyrətdə qaldı

Ona könül verdi, könlünü aldı.

Görüşün elə ilk anlarından bu iki sevən gənc üçün məktəb də, dərs də unudulur.

Yoldaşlar elm alıb dərs oxuyurdu

Onlar da eşq adlı elmi duyurdu

Yoldaşlar lüğətdən söz axtarardı,

Onların başqa bir lüğəti vardı.

Bu, diqqətlərdən yayına bilməzdi, tezliklə saf uşaqlıq sevgisi dilə ağıza düşür və hər şeyi pis yozmağa alışmış adamlar bu eşqi də yolverilməz qəbahət sayır. Qeysi isə çılğınlığına görə dəli, məcnun adlandırırlar.

Eşqdən xəbərsiz adamlar ki, var

Onu “Məcnun” deyə çağırırdılar.

Amma iş ondadır ki, ərəb dilində cünunluğu, dəliliyi ifadə elən “məcnun” kəlməsi, bundan sonra öz ilk anlamını itirərək əbədi Məcnun adıyla tarixlərə böyük məhəbbətin rəmzi kimi düşdü.

Nizamidə Məcnun bu sözün ən yaxşı və ülvü mənasında Eşqin, Məhəbbətin, Leylinin dəlisidir.

Həmin mətləb Nəvaidə bir qədər başqa səpkidə işlənilib.

Nizami və başqa Şərq şairləri kimi poemasını ənənəvi müraciətlərlə, xitablarla və mədhiyyələrlə başlayan Nəvai mətləbə keçərkən Qeysin atasını bir neçə qəbilənin rəhbəri kimi, yəni çox nüfuzlu şəxs kimi təqdim edir. Nizamidən (və Füzulidən) fərqli olaraq, Nəvaidə Leylinin atası nüfuzlu qəbilə başçısı yox, müəllimdir, irfan əhlidir, elm adamıdır.

Nəvaidə Qeys dəlilik həddinə Leyliyə rast gələndən sonra çatmır. O, elə anadan olan gündən xəstəliyə düçar olur, hansısa hələ özünə belə bəlli olmayan böyük bir hissin dəlisidir. Beşikdəykən ah çəkərkən aləmi sarsıdır, əmizdirilərkən süd yox, qan əmir. Körpə yaşından eşq atəşi sayaraq əlini oda uzadır. Nəvainin təsvirində Leylini ilk dəfə görərkən Qeysin qəşş etməsi, sonra da dəfələrlə ürəyinin getməsi onun xəstəliyini epilepsiya saymağa əsas verir. Belə bir yozum Leyli Məcnun sevgisinin faciəvi uğursuzluğunu, yəni Leyli ailəsinin bu izdivaca razılıq verməməsini realist səbəblərlə izah edir. Məcnun anadangəlmə xəstədir, çarəsiz xəstəyə qız verməzlər.

Füzulidə də Məcnun doğulan kimi (yəni bütün uşaqlar kimi) ağlamağa başlayır, amma şair bu göz yaşlarını başqa cür mənalandırır.

Ol dəm ki bu xakdanə düşdü

Halını bilib fəğanə düşdü

Axır günün əvvəl eyləyi yad

Axıtdı sirişk, qıldı fəryad.

Olmuşdu zəbani-hali guya

Söylərdi ki: ey çəfaçı dünya!

Bildim qəmini sənin ki çoxdur

Qəm çəkməyə bir hərif yoxdur.

Gəldim ki olum qəmin hərifi

Qıl təcrübə eylə məni zəifi

Hər qanda qəm ola, qılma ehmal

Cəm eylə, dili həzinimə sal

Həm ver mənə qəm yemək kəmalı

Həm aləmi qəmdən eylə xali

Gördüyümüz kimi, Qeysin çocuqkən bu xəyali monoloqunda eşq məhəbbət söhbəti yoxdur, o, dünyaya gələn andan dünyanın qəminin çox, onu çəkənlərin az olduğunu dərk edir, dünya qəmini paylaşmaq, özünü bu qəmə ortaq etmək istəyir və çox müasir səslənən humanist nəticə çıxarır:

Həm ver mənə qəm yemək kəmali

həm aləmi qəmdən eylə xali!

Bu istək, bu amal Füzuli Məcnununu məhəbbət dastanının qəhrəmanı olmaqdan daha yüksək pilləyə, dünya qəmini öz üzərinə götürən, dünyanı qəmdən xilas edən humanist mütəfəkkir səviyyəsinə ucaldır.

Leyli-Məcnun sevgisi dilə-dişə düşəndən sonra cəmiyyətin, ailələrin buna münasibəti necə olur? Nizamidə oğlunun dəli-divanə olmasının səbəblərini atası dostlarından xəbər alır. Dostlar:

Bir qız həsrətidir bu dərd, bu nəva

Eşqdən gəlmişdir başına hava

- deyirlər.

Bu bəladan xilas olmaqçün Leyliyə elçi düşmək lazımdır - məsləhətini verirlər.

Nəvainin Leylisi daha ayıq (və realistcəsinə) hərəkət edir. Məcnunun eşq atəşiylə yandığını görən və özü də bu atəşə tutuşan Leyli bilir ki, onların sevgisi aşkar olanda iki gənci ayıracaqlar, bir məktəbdə oxumalarına izn verməyəcəklər, odur ki, bu məhəbbəti pünhan saxlamalıdırlar.

Füzulidə bu sevgidən ilk xəbər tutan Leylinin anasıdır. Yadımdadır, “Leyli və Məcnun” adlı gözəl kinossenarinin müəllifi Ənvər Məmmədxanlı deyərdi. “Leylinin anasının qızına dediyi sözlər sanki bu gün də hər bir azərbaycanlı ananın öz qızına məhz bu şəkildə öyüd nəsihətidir”:

Key şux! Nədir bu göftgulər?

Qılmaq sənə tənə eybcular?

Neyçün özünə ziyan edirsən?

Yaxşı adını yaman edirsən?

Qızsan ucuz olma, qədrini bil!

Hər gördüyünə su kimi axma!

Sayə kimi hər yerə üz urma!

Heç kimsə ilə oturma, durma!

Oğlan əcəb olmaz olsa aşiq

Aşiqlik isə qıza nə layiq?

Ey iki gözüm, yaman olur ar!

Namusumuzu itirmə, zinhar!

Neylərsən əgər atan eşitsə,

Qəhr ilə sənə siyasət etsə?

Leyinin anasına cavabı, həm saf, həm də sirrini gizlədə bilən gənc qızın (Ənvər Məmmədxanlının sözlərini xatırlasaq, elə azərbaycanlı qızın) vəziyyətdən məharətlə çıxmasıdır:

Anasına müraciətlə:

Sözlər dersən ki bilməzəm mən

Məzmununu fəhm qılmazam mən

- deyir və davam edir:

Eşqin qılmazdı kimsə yadın

Ha səndən eşitdim indi adın

Hələ anasını borclu da çıxarır:

Həm dersən sən ki “məktəbə var!”

Həm dersən ki: “getmə, zinhar”

Hansı sözə etiqadım olsun?

Sənə necə etimadım olsun?

Leylinin anasıyla bu çox mühüm psixoloji dəyəri olan söhbəti Nizamidə və Nəvaidə yoxdur. Amma Nizamidə və Füzulidə Məcnunun atası Leylinin atasına elçi düşür.

Bəzən Leyli və Məcnun əhvalatını Şekspirin “Romeo və Cülyetta” faciəsiylə tutuşdururlar. İ.Y.Kraçkovski kimi görkəmli şərqşünas alim belə bu iki süjetin oxşarlığından bəhs edir. Əslində, zahiri cəhətdən nakam məhəbbət süjeti bir-birinə oxşar olsa da, hər iki faciənin səbəbləri tamam fərqlidir. Şekspir qəhrəmanlarını qovuşmağa qoymayan ailələrinin - Montekki və Kapulettilərin barışmaz ədavətidir. Nizami, Nəvai və Füzuli məsnəvilərində Leyli və Məcnun ailələri arasında heç bir düşmənçilik yoxdur. Əksinə, bu uğursuz sevgiyə qədər bir-biriylə böyük hörmətlə davranırlar.

Nizami məsnəvisində qiyməti hədiyyələrlə, bəxşişlərlə Leyli ailəsinə qonaq gedən Məcnun ailəsi böyük hörmətlə qarşılanır.

Baxıb başçısına amirilərin

Dedilər: Gəlməkdən nədir məqsədin?

Danış istəyini, hazırıq biz də,

Can-başla dayanaq xidmətinizdə.

Amma məqsəd bildirildikdə münasibət kökündən dəyişir.

Dedi ki: Məqsədim qohum olmaqdır,

İki gənc gözünə işıq salmaqdır.

Bu təklifə Leylini atası çox sərt cavab verir:

Baş tutan deyildir sənin diləyin

Başqadır qərarı, hökmü fələyin.

Nə yaman ərköyün böyümüş oğlun

Özbaşına gəzir, muğayat olun.

Dalınca “divanə” söyləyir hər kəs

Bizə divanələr tay ola bilməz.

Amma yenə də ümidə bir yer qalır:

Əvvəl dua et ki, gəlsin ağıla

Sonra məhəbbətdən başla nağıla.

Nəvaidə bu elçilik söhbəti yerli dibli yoxdur. Leylinin müəllim atasına Qeysin dəli olmasını xəbər verirlər. Müəllim keçmiş şagirdinin bu hala düşməsindən çox təəssüflənir, onu ən ağıllı, zehnli, zəkalı şagirdi kimi xatırlayır. Amma dolayı yolla atanı başa salırlar ki, Qeys məhz onun qızına - Leyliyə sevgisindən Məcnun olmuşdur və bu zaman müəllimin münasibəti tamam dəyişir, qəzəbli şəkildə Qeysin ailəsinə xəbər göndərir ki, bu söz-söhbəti yığışdırsınlar, qızının adını biabır etməsinlər, yoxsa o da çox sərt tədbirlərə əl atar. Təbii ki, belə sözlərdən sonra heç bir elçiliyə imkan qalmır.

Məcnun mübtəla olduğu eşq bəlasından xilasının yeganə yolu onun Məkkəyə gedib Allaha yalvarmasıdır ki, bu dərddən qurtulsun. Bu epizod hər üç poemanın zirvəsidir. Nizamidə oğlunu Kəbəyə aparan atası bütün xəzinəsini paylayır, var-dövləti boş bir daxma kimi qalır. Oğluna tövsiyə edir ki, Allaha yalvarsın, Leylinin eşqindən qurtulmağı diləsin.

Məcnun eşq sözünü eşidən zaman

Əvvəlcə ağladı, güldü sonradan

İlantək qıvrılıb sıçradı yerdən

Kəbə halqasına əl atdı birdən

Halqanı öpərək dedi: Ey Allah!

Məndə bu qapının halqasıyam, ah!

Mənə deyirlər ki, gəl eşqi burax

Bu dost məsləhəti deyildir ancaq.

Eşq ilə yaşayır aləmdə səsim.

Eşqsiz aləmdə batari nəfəsim.

Eşqdən yoğrulmuş rühüm, bədənim

Eşqsiz bir günüm olmasın mənim

İlahi, sən saxla mənim Leylimi

Çoxalt hər dəqiqə ona meylimi

Nəvaidə də həmin səhnə buna yaxındır. Burda da Məcnun Allaha yalnız eşqinin şiddətlənməsi, həyatını Leyliyə fəda etməsi barədə yalvarır.

Füzulidə də epizod eynidir, amma burda Məcnun yalnız eşq haqqında deyil, həm də eşqin bəlası haqqında yalvarır Allaha.

Ya rəb, bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni!

Bir dəm bəlayi-eşqdən etmə cüda məni

Az eyləmə inayətini əhli dərddidən

Yəni ki, çox bəlalara qıl mübtəla məni

Olduqca mən götürmə bəladən iradətim

Mən istərəm bəlanı, çün istər bəla məni!

Hər üç poemada bir surət də var - İbn Səlam... Təbii ki, ilk dəfə bu personajla Nizami poemasında tanış oluruq.

Yolda Bəni Əsəd qəbiləsindən

Bir nəfər Leyliyə rast gəldi birdən.

Böyükdü ondakı vüqar və hünər

Ehtiram saxlardı ona ərəblər

Xalq da baş əyərdi o gəncə müdam

Ona ad vermişdi bəxt - İbn Salam.

Həm arxası güclü, həm sahibi zər

Onu barmaq ilə göstərirdilər.

İbn Salamı belə örnək bir insan kimi təsvir edərkən, onun həm gənc, gözəl, həm varlı, arxalı olduğunu xüsusi qeyd edərkən Nizami oxucunu istər-istəməz köynəyinin yaxasını yırtıb səhralarda sərgərdan gəzən miskin Məcnunla müqayisəyə çağırır və bu müqayisədən çıxarılan nəticə budur ki, eşq dövlətə - mala, gəncliyə və gözəlliyə, şöhrətə və hörmətə məhəl qoymur, onun öz sirli-sehirli qanunları var və məhz bu qanunlara görə Leyli İbn Salama yox, Məcnuna aşiqdir.

İbn Salamın səxavətli elçiliyini məmnunluqla qəbul edən Leyli valideynləri, bu izdivaca razılıq verirlər, amma qızlarının bir qədər pərişan olduğunu nəzərə alaraq toy gününə müəyyən möhlət istəyirlər. Leylinin valideynlərindən razılıq alan İbn Salam bu şərti də etirazsız qəbul edir. Araya əsərin daha bir personajı Nofəllə bağlı hadisələr düşür ki, bu barədə bir az sonra danışacam, Nofəllə bağlı bəzi sərgüzəştlərdən sonra Leylini nəhayət İbn Salamın evinə köçürürlər. Zifaf gecəsindən yazarkən Nizami Leylini xurma ağacına bənzədir, İbn Salamın ona yaxınlaşmaq təşəbbüsünü isə belə təsvir edir:

Xurma ağacına bir gün əl atdı,

Xurmalı budağa o əl uzatdı

Lakin o Leylidən bir zərbə aldı

Ağrıdan sustalıb yerində qaldı.

Qızın silləsindən o birdən-birə

Cansız ölü kimi sərildi yerə.

Nizami Leylisini bu qətiyyəti, cəsarəti nə Nəvai Leylisində, nə Füzuli Leylisində var. Onlar da özlərini kəbinli ərlərinin cinsi istəklərindən qoruyur, bakirəliklərini hifz edirlər, amma tamam başqa üsullarla. Bədbəxt İbn Salam isə öz-özünə belə təsəlli verir:

Dedi: mən ki düşdüm onun eşqinə

Uzaqdan da görsəm bu bəsdir mənə

Nəvai öz İbn Salamını daha ağır sınaqdan keçirir. Demə ürək xəstəsi olan İbn Salam toy günü bir az artıq şərab içdiyindən birdən-birə yıxılır, huşunu itirir. Bundan xəbərsiz olan Leyli qərara gəlir ki “əri” ona yaxınlaşmağa cəhd etsə, özünü zəhərli qılınc ilə öldürəcək. Bundan sonra Nəvai “Leyli və Məcnun”da Nizami və Füzuli məsnəvilərində mümkünsüz bir şey baş verir. Əslində, bu poemaların ilk ərəb mənbəyi - iki nakam aşiq əfsanəsinə də yabançı bir epizoddur. Nəvai iki aşiqi gizlicə görüşdürür, Leyli səhraya Məcnunun yanına gəlir və şairin təsvirində bu görüş iki sevgilinin hər mənada bir-birinə qovuşması, bir-biriylə bütünləşməsidir. Nəvaiyə görə bu gecə iki aşiqin bədənləri və ruhları bir-birinə sarılmışdı. Bu uzun gecə - məhəbbət, vüsal gecəsi səhərin gəlməsiylə bitir, amma Nəvaiyə görə, “sevgilinlə yataqda olmaq da xoşdur, ayrılmaq da xoş”.

Gecə görüşünün səhər sonunda Leyli çıxıb evlərinə qayıdır, Məcnunsa yenə səhraya yollanır. Bu epizod böyük Nəvainin ənənəvi Leyli Məcnun süjetinə özünəməxsus gözlənilməz əlavəsidir.

Füzulinin Leylisi İbn Salamın yaxınlığından sadəlöhv bir yalanla canını qurtarır. İbn Salama danışır ki, güya cinlərin biri onu xəbərdar edib: “Bəni adəm etmə həmsər” yəni insan evladına ərə getmə, yoxsa qılaram dəmində fani. Bir zərb ilə həm səni, həm ani.

Beləliklə, Leyli sadədil İbn Salamı inandırır ki, ona yaxın düşsə, hər ikisi məhv olacaq, “bu vəsl hər ikisinə ziyandır”. Eyni zamanda, İbn Salamı səbr, təhəmmül etməyə çağırır. Ola bilər ki zamanla bu tilsim qırılar.

İbn Salam da bunların hamısına inanır və bu təklifi qəbul edir. Amma axır aqibət Leyli xiffəti onun axırına çıxır və Füzulinin təbirincə desək, İbn Salam bir divar idi ki, Leylinin və Məcnunun göz yaşları hər iki tərəfdən onu isladıb uçurtdular.

Nizami “Leyli və Məcnun”una dəyərli müqəddimə yazmış şərqşünas alim Azadə Rüstəmova doğru qeyd edir ki, bu əfsanədə bütün personajlar hərəsi bir növ bədbəxtdir. Tək Leyliylə Məcnun deyil, onların valideynləri də, gənc yaşında həsrət içində torpağa gömülmüş İbn Salam da, öz Zeynəbindən ayrı düşmüş Zeyd də...

İndi gələk hər üç poemada mühüm yer tutan Nofəl əhvalatına. Bu epizodlar yalnız süjet fərqləriylə deyil, həm də hər üç məsnəvinin ideya özəllikləriylə bir-birindən çox ayrılırlar.

Hər üç poemada Məcnunun şeirlərinə heyran olan Nofəl adlı cəngavər onunla tanış olur və dərdini biləndən sonra ona yardım etməyə qərar verir. Nizaminin poemasında Nofəl Leylinin atasına xəbər göndərir:

Öz ordumla mən

Od kimi keçərəm üzərinizdən

Bu saat Leylini gətirin mana

Qılınc girəcəkdir yoxsa meydana.

Rədd cavabı alan Nofəl qoşununu Leyli qəbiləsinin üstünə yürüdür, qanlı savaş başlanır.

Hər kəs bu döyüşə atlanan zaman

Məcnun can verirdi ruhu pərişan

Hamı at çapdıqca müharibəyə

O dua edirdi “barışıq” deyə.

Açıb öz qəlbində dua yelkəni

Sülhə çağırırdı müharibəni.

Gördüyümüz kimi, Nizami poemasının bu epizodunda Məcnun hərb əleyhdarı, sülh carçısı kimi çıxış edir.

Məcnunun bu qəribə hərəkətlərini Nəvai başqa cür izah edir. Leylinin atası döyüşdə məğlub olacağını dərk edərək qızının düşmənin (və Məcnunun) əlinə keçməməsi üçün onu öldürməyi qərara alır. Məcnun isə bunu yuxusunda görür və ona görə də Nofəldən döyüşü dayandırmağı tələb edir. Yuxu vasitəsiylə olsa da, Nəvai Məcnunun hərəkətlərini çox real səbəblərlə izah edir.

Füzulidə isə Məcnunun bu hərəkətinin izahı yalnız birdir: Məcnunun Məcnun olması, daha geniş anlamda götürsək, hissin, duyğunun ağıldan, məntiqdən üstün olması. Sufizmin böyük hikməti, duyğuların təsiriylə edilən hərəkətlərin şüurla dərk və izaholunmazlığı. Budur Məcnunluğun və ilk növbədə Füzuli məcnunluğunun məğzi. Təsadüfi deyil ki, Məcnun Füzulinin tək poemasının deyil, bir çox qəzəllərinin də obrazlarındandır.

Füzuli “Leyli və Məcnun” poemasının Nizami və Nəvai məsnəvilərındən bir fərqli və mənim bəlkə də subyektiv fikrimə görə, üstün cəhəti var. Ərəb əfsanəsində də, Nizami, Nəvai, Füzuli poemalarında da Məcnun şairdir. Amma Nizaminin də, Nəvainin də “Leyli Məcnun”ları məsnəvidir və hər iki əsərdə Məcnunun şeirlərindən söz açılırsa da, bu şeirlər uzun məsnəvi misralarında nəql edilir.

Füzuli məsnəvisini isə qəzəllər və mürəbbelər bəzəyir. Bu cəhət Füzuli poemasının janrının Nizami və Nəvaidən yalnız forma cəhətdən fərqləndirmir. Forma məzmuna təsir göstərir və biz Məcnunu bir şair kimi Füzulinin ona bəxş etdiyi füsunkar qəzəllərdən daha da yaxşı anlayırıq. Füzulinin poemasında yalnız Məcnun yox, Leyli də şairdir. (“bu qəzəl Məcnunun dilindəndir, bu qəzəl Leylinin dilindəndir”).

Poemanın bu forması - dialoq və monoloq şəkilli qəzəllərlə süslənməsi - XX əsrdə dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyliyə ariyarlarla, duetlərlə, xorlarla zəngin olan “Leyli və Məcnun” muğam operası yaratmağa imkan verdi.

Füzulinin öz qəhrəmanlarının adından söylədiyi şeirlər - Məcnunu kövrək gileyləri, Leylinin qüssəli cavabları - onların surətlərini daha da parlaq, dolğun, ecazkar edir. Füzuli “Leyli və Məcnun”undan və türk Divanından “Şairin kədəri” adlı essemdə ətraflı danışdığımçün burda o barədə bəhs etmirəm.

Beləliklə, üç Leyli, üç Məcnun... Ən qısa şəkildə desək, Nizaminin Leylisi daha qətiyyətli, daha cəsurdur.

Nəvainin Leylisi tədbirlidir, hətta muradına çatmağı da bacarır.

Füzulinin Leylisi daha həzindir, daha kövrəkdir, daha köməksizdir.

Üç Məcnun... Məcnun surətini ilk dəfə poeziyaya gətirən Nizami onu insanlardan qaçırdıb səhraya aparır, insanlarla ünsiyyətdən xəyal qırıqlığına uğramış Məcnun heyvanlarla, quşlarla dil tapır. Nəvai, Füzuli Məcnunları da eyni cür insanlardan uzaqdırlar, həmsöhbətləri quşlar, ulduzlardır.

Nəvainin ən böyük hünəri ondadır ki, ərəb Məcnunu ilk dəfə bizimlə türkcə danışdırdı.

Füzuli Məcnunun ən böyük özəlliyi ondadır ki o, “Xəyalilə təsəllidir, könül, meyli-vüsal etməz, könüldən dışra bir yar olduğun aşiq xəyal etməz”...

Füzuli Məcnunu Nizami Məcnunu kimi vüsala, görüşə can atmır, Nəvai Məcnunu kimi yarına qovuşmur, onun təsəllisi sevgilisinin xəyalıdır.

Onu da bilir ki, qəlbindəki Leylidən başqa kənar aləmdə ayrı bir Leyli yoxdur.

Mart-aprel, 2018

525-ci qəzet 2018.- 7 aprel.- S.14-15;17.