Rəsul Rza fenomeni
Zemfira MƏHƏRRƏMLİ
Görkəmli söz ustası, Xalq şairi Rəsul Rza yüksək sənətkarlıqla
qələmə alınan,
dərin fəlsəfi
məzmunlu əsərləri
ilə ədəbiyyat
tariximizdə öncül
yerlərdən birini tutur. O, yeni ədəbiyyat
uğrunda mübarizə
dövründə qələmə
sarılmışdı.
17 yaşında ikən
"Bu gün" adlı
ilk şeiri ilə ədəbiyyata gələn
Rəsul Rza məhz bu günün
şairi olduğunu bəyan etmiş, müasirlik ruhu ilə seçilən gənc şair kimi maraq doğurmuşdu. Böyük Vətən
Müharibəsi dövründə
hərbi müxbir kimi fəaliyyət göstərən gənc
Rəsulun xalqın düşmənə nifrətini
əks etdirən, döyüş əzmini,
zəfər gününü
yaxınlaşdırmaq üçün
arxa cəbhənin ön xəttə köməyini tərənnüm
edən nəzm nümunələri "Vətən"
(1942), "İntiqam, intiqam!"
(1943) şeir kitablarında oxucuların
ixtiyarına verildi.
Vuruşdular,
son gülləyə,
son süngüyə
son qundağa qədər.
Vuruşdular,
hər şey qırmızı geydi
daşdan torpağa
qədər.
Vuruşdular
Son nəfəsə qədər...
Öldülər
ayaqları altında
Vətən torpağı.
Həmin illərdə onun "Ölməz qəhrəmanlar"
(1942), "Qəzəb və
məhəbbət" (1943) adlı hekayə və oçerk topluları, həmçinin,
"Vəfa" (1943) pyesi
işıq üzü
gördü. O, sonralar "Görüş" radiopyesini
də qələmə
almışdı.
Geniş diapazona malik yaradıcılığı ilə
fərqlənən şairin
sonrakı dövr əsərlərində acılı-şirinli
gerçəkliyə dərin
fəlsəfi yanaşma,
həyatın qatlarına
enməklə bədii
idrakın əks etdirilməsi daha qabarıq görünürdü. Fikir, mövzu
dairəsi də xeyli dərəcədə
yeniləşmiş forma və
məzmun axtarışları
genişlənmişdi. "Pəncərəmə düşən işıq"
(1962), "Duyğular, düşüncələr"
(1964), "Dözüm" (1965) şeir kitabları fikrimizə sübutdur.
Ədəbiyyatımızın inkişaf yollarını təqdir edən, açdığı özünəməxsus
cığırla, poeziyamıza
gətirdiyi töhfələrlə
geniş ədəbi nəhrə qovuşan R.Rza "Qızılgül
olmayaydı" kimi ictimai-siyasi səciyyəli,
həm də mübariz ruhlu mənzum əsərini yazmaqla bədii fikrimizdə bir təlatüm yaratdı. Şairin
60-cı illərdə ərsəyə
gətirdiyi həmin poema yaddaşlarda indi də ölümsaçan
kabus kimi xatırlanan 37-ci il
repressiyasına, bu müdhiş dövrün
qurbanlarından olan qüdrətli şairimiz Mikayıl Müşfiqin xatirəsinə həsr edilib. Ədəbiyyatımızda lirik-epik səpkidə
qələmə alınmış
bu mənzum faciə repressiya mövzusunda ən dəyərli əsərlərdən
biri hesab olunur.
Gecə qapım döyüldü.
Görəsən, kimdir gələn!
- Kimsən?
- Mən!
Açdım qapını.
Baxdım.
Baxdım.
Yox, tanımadım.
Vahimədən qorxan körpə
kimi
Çəkildim addım-addım...
Şair öz qəhrəmanının
acınacaqlı taleyi
ilə ötən əsrin 30-cu illərinin məşəqqətlərini, keçmiş sovet üsul-idarəsinin qəddarlığını,
antihumanizmini açıb
göstərmişdir. Taleyi hələ gənclik çağlarında qara daşlara dəyib çilik-çilik olan nakam şairimizin həyat yoldaşı Dilbər xanımla söhbət şəklində
süjet xətti qurulan əsər elə bu ürəkgöynədən
təhkiyə ilə də sonadək davam etdirilib:
- Tanıdınızmı? - dedin.
- Tanıdım...
Bu, sən idin!
Onun, onun Dilbəri...
Dəfələrlə çap olunan, oxucu sevgisi qazanan,
son vaxtlarda isə Azərbaycan Sevgi Poeziyası toplusuna (Bakı, 2008) daxil edilən bu poema şairin həm bədii cəhətdən, həm
də məna tutumuna görə ən güclü əsərlərindəndir.
"Könül səsləri",
"Calasan günü-günə",
"Dünən, bu gün, sabah", "Həyat duyumları",
"Güneylər, qüzeylər"
və s. şeir kitablarında da istedadlı söz adamının sənət
inciləri toplanıb.
R.Rza həm də gözəl poemalar müəllifi kimi tanınıb. "Bir
gün də insan ömrüdür",
"Xalq həkimi",
"Qız qalası",
"Son gecə" və
s. poemalarında insanpərvərlik,
humanizm, nəciblik kimi ali məziyyətlər
qabardılır, laqeydlik,
biganəlik qınağa
çəkilir.
Novatorluq R.Rzanın sonrakı dövr yaradıcılığında
da mühüm yer tutur. Şairin nəinki
Azərbaycan poeziyasında,
həmçinin, dünya
ədəbiyyatında diqqətçəkən
bir yenilik kimi qarşılanmış
"Rənglər" (1962) silsiləsində insanların
mənəvi dünyası
müxdəlif rənglərin
yaratdığı duyğular,
hiss-həyəcan vasitəsilə
əks etdirilib.
Türk
dünyasının böyük
şairi Nazim Hikmət bu əsərlə bağlı
yazmışdı: "Rəsul
Rza nə isə təzə bir şey yaradıb.
Bu, poeziyada tamamilə
özünəməxsus bir
yoldur. "Rənglər"də R.Rza
özü-özünü ötüb keçib".
"Sezarın, Van Qoqun, Deqanın pərəstişkarı
olan R.Rza qələmində qarşısıalınmaz
harmoniyası açılan
rənglər ilkin folklor anlamına uyğun şəkildə,
yəni "ağ - təmizlik", "qara -
matəm", "qırmızı
- qəzəb" və
s. kimi elementar səciyyələr daşımır.
Müəllifin bu və ya başqa rəngə
fərdi yanaşması
sayəsində hər
bir şeir digərindən qəti şəkildə fərqlənir,
tamamilə sərbəst
tonda səslənir"
(İlya Selvinski).
Gözəl şairimiz Ramiz
Rövşən isə
"Poeziyamızda intibahın
beşiyi başında
duran şair R.Rza oldu" deyir.
Söz sərrafının
hələ gənclik
illərindən üzübəri
qələmə aldığı
məhəbbət şeirləri
də (bu nəzm nümunələrinin
müəyyən hissəsi
R.Rzanın sevimli ömür-gün yoldaşı,
xalq şairi Nigar Rəfibəyliyə həsr edilib) Azərbaycan poeziyasını
rövnəqləndirirdi. Yurdumuzun şair
oğlunun bənzərsiz
poetik düşüncələri
sevgi şeirlərində
də qol-qanad açmışdı. Hələ
1934-cü ildə yazdığı
"Əfv etdim hər şeyi" şeirində oxuyuruq:
Yuxumda bu gecə dodaqlarından
Öpürkən qəlbimin əsdi telləri.
Görünür ağlımmış səni unudan
Könlümün bu işdən yoxmuş xəbəri.
Şair
"Bəlkə yarım
gələr oldu" şeirində isə:
Dərələrdən ağır duman sürünür,
Göy yamaclar ağ
örpəyə bürünür.
O aydırmı çıxdı
qara buluddan,
Yoxsa yarım gözlərimə
görünür
- söyləyir.
R.Rza yaradıcılığının
bir hissəsini isə onun publisistik
əsərləri və
epistolyar irsi təşkil edir. Söz ustasının
tərcüməçilik fəaliyyəti də məhsuldar olmuşdur.
Şair N.Gəncəvinin
"Xosrov və Şirin", Esxilin "Zəncirlənmiş Prometey"
əsərlərini, V.Mayakovskinin
şeir və poemalarını, Nekrasovun
"Rus elində kimin günü xoş keçir" poemasını, C.Bayron, A.S.Puşkin, M.Y.Lermontov, A.Blok, H.Heyne, Nazim Hikmət, F.Qarsia Lorka və digər məşhur şairlərin
əsərlərini ana
dilimizə çevirib.
Onun əsərləri də bir sıra xarici
dillərə tərcümə
edilib.
Şair uşaqları da unutmur, onlar üçün də yazırdı. Onun "Balacaların şəkilli təbiət
ensiklopediyası" seriyasından
çap olunan kitabçalarında körpə
ruhunu, uşaqların
maraq dünyasını
əks etdirən şeirləri toplanıb.
Nəğməkar şairin sözlərinə
bəstələnmiş mahnılar
bu gün də dillər əzbəridir. T.Quliyev, R.Hacıyev, E.Sabitoğlu,
Ə.Tağıyev və
T.Hacıyev kimi unudulmaz sənətkarlarımız
R.Rza poeziyasına daha çox müraciət ediblər.
"Üzüyümün qaşı
firuzədəndir", "Sənə də qalmaz", "İnsaf da yaxşı şeydir", "Bakı",
"Gilavar", "Ay Gəncəm"
və digər mahnıları, o cümlədən,
bəstəkar V.Adıgözəlovun
şairin şeirləri
əsasında bəstələdiyi
"Qəm karvanı"
oratoriyası bu qəbildəndir.
Rəsul Rza deyəndə, ilk növbədə, Azərbaycanın
xalq şairi, dramaturq, tərcüməçi,
publisist, eyni zamanda, Əməkdar incəsənət xadimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı kimi fəxri adlara layiq görülmüş
bir şəxsiyyət
göz önünə
gəlir. Yaradıcılıqla yanaşı, ictimai-siyasi
fəaliyyətlə də
məşğul olan şair bir çox
dövlət vəzifələrində
çalışıb. O, 1938-1939-cu
illərdə Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqının
sədri, 1945-1948-ci illərdə
Azərbaycan Kinematoqrafiya
naziri, 1966-1975-ci illərdə
Azərbaycan Ensiklopediyasının
baş redaktoru olub. 1964-cü ildən
SSRİ Yazıçılar İttifaqı İdarə
Heyətinin üzvü
idi.
Azərbaycan ədəbiyyatı və
mənəviyyatı tarixində
R.Rza fenomeni mövcuddur və bu, danılmaz bir gerçəklikdir.
Ömrünün 71-ci baharında dünyasını
dəyişən sevimli
şairimizin həmişəyaşar
poeziyasına maraq və heyranlıq bu gün də
azalmayıb.
525-ci qəzet
2018.- 10 aprel.- S.6.