Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin nəzərində milliyyətçilik və millətçilik

(Əvvəli ötən sayımızda)

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə dəqiqləşdirərək qeyd edir ki, "Etnik bir özəllik ərz edən milliyyət mənsublarının yaşadığı bir yerdən ibarət olan coğrafi vətən dinamizmdən məhrum, passiv bir sevginin mövzusudur".

Belə bir sevginin isə, məlum olduğu kimi, doğma Azərbaycandan daha çox, böyük Sovetlər ölkəsinə aid olması həqiqətən də millətçiliyin milliyyətçiliklə günahlandırılıb xalqçılıq şüuru ilə əvəzlənməsinə gətirib çıxartmışdı. Halbuki "Etnik milliyyətçilik və coğrafi vətən sevgisi bir topluluğun yaşadığı yerlərə: dağlara, dərələrə, yayla və ovlaqlara, dəniz və çöllərə qarşı duyulan bir ilgidən ibarətdir". Qırmızı terror zamanında bu cür milliyyətçiliyə siyasi, o cümlədən, də dini don geyindirilərək xalqımızın çoxlu sayda nümayəndələrinin məhv edildiyi danılmazdır. Əslində, açıq deyilərsə, rejimin qorxduğu etnik milliyyətçilik və ya radikal dindarlıq deyil, bütün bunlardan yüksəkdə duran və ən başlıcası xalqa yenidən istiqlalını bəxş edə biləcək milli şüurun oyanması və millətin formalaşa bilməsi idi.

M.Ə.Rəsulzadə israrla vurğulayır ki, "Millətin, dövlət olmaq əzmində israr edən bir milliyyət olduğu bilgin sosioloqlar tərəfindən kəşf və tərif edilmişdir". M.Ə.Rəsulzadəyə görə, bir millətçi, hər şeydən əvvəl istiqlal davasında olan bir vətənçi - bir patriotdur". Çünki M.Ə.Rəsulzadə izah edir ki, "Avropalıların patriot terminilə ifadə etdikləri anlam, bizim millətçi sözü ilə anlatmaq istədiyimiz anlamın eynidir". Öz növbəsində M.Ə.Rəsulzadə vurğulayır ki, "Bu, avropalıların nasionalizm sözü ilə dedikləri milliyyətçilikdən tamamilə başqa bir şeydir". Belə ki, ona görə "Nasionalizm Qərbi Avropa demokratiyası anlayışınca, təcavüzçü və ümumi tərəqqi yoluna girmək istəməyən, dünyanın seyrindən (gedişindən) ayrılmış bir gerilik hərəkətidir". Bundan fərqli olaraq vətənpərvərlik və dövlətçilik mənasında başa düşdüyü millətçilik barəsində M.Ə.Rəsulzadə yazır ki, "...patriotizm bir millətin öz müqəddəratına şəxsən özünün hakim olması və özünəməxsus milli bir dövlət qurması hərəkatıdır, bu isə bütün dünyanı bürüyən tərəqqi hərəkatının bir parçası, demokratik bir hərəkatdır". Bütövlükdə, M.Ə.Rəsulzadənin qəti əminliyinə görə, "Tarixi müəyyən şərtlərin təsirilə milliyyət halından millət halına gələn topluluqların müstəqil bir dövlət qurmaq və ya istilaya uğrayan vətənlərinin istiqlalını geri almaq uğrunda mücadilə edənlərə mütləq Avropa terminlərilə bir ad lazımsa, bunlara milliyyətçi [nasionalist] deyil, millətçi [patriot], hərəkatlarına da milliyyətçilik [nasionalizm] deyil, millətçilik [patriotizm] demək lazımdır!"

Millətçiliyin vəzifəsinə gəldikdə, M.Ə.Rəsulzadə bunu "... "Milli birliy"i mühafizə etmək" kimi müəyyən edir. Onun fikrincə, "İnternasionalist və kosmopolit nəzəriyyələrlə ortaya atılan marksizm, kommunizm (oxu, bolşevizm - R.M.) və anarxizm kimi doktrinlərin əsl qayəsi milli birlik və bütünlüyü sarsmaq, parçalamaq və pozmaqdır". Çünki "İctimai sinif və zümrələr arasında ixtilaf və ziddiyyət təhriki və hüsumət ihdası (düşmənçilik) bu məqsədlə edilir". Yenidən solidarizm və bunun əsasında duran patriotizm ideallarına diqqət çəkərək M.Ə.Rəsulzadə yazır ki, "...həqiqi millətçilərin üzərinə tərəddüb (düşən) edən qutsal qayə uzun sürəkli tarixin məhsulu olan milli varlığı bütün fəzilətləri, gələnək və görənəkləri, kültür və ədəbiyyatı ilə qorumaq, yaşatmaq və gəlişdirməkdir".

Millətçiliyin təbii bir hal olub mədəni və qabaqcıl fikirtək bəşəriyyətin inkişafında mühüm rol oynadığını qeyd edən M.Ə.Rəsulzadə "Dünyada internasional, kosmopolit və ya qeyri-milli kültür deyə bir şey yoxdur" müddəasını irəli sürür. Bunu biz ümumbəşəri sivilizasiya anlamında nəzərdən keçirsək, doğrudan da, M.Ə.Rəsulzadənin qeyd etdiyi kimi, "Müxtəlif millətlərin əməyi sayəsində hüsula gələn (yaranan) və hələ hər millətin damğasını üzərində daşıyan bir dünya kültür mənzuməsi və ya məcmuəsi vardır".

Bu anlamda türklərin böyük və mühüm rol oynadıqlarını vurğulamış M.Ə.Rəsulzadə, bir-birindən uzaqlaşdırılmış, parçalanmış və biz deyərdik ki, o dönəmdə Azərbaycan da daxil olmaqla istiqlalları əllərindən alınmış "...bu durum qarşısında türk gəncliyinə düşən əsl vəzifə, bu ucsuz-bucaqsız türk kültürünü bütün özəlliklərilə tanımaq, öyrənmək, sevmək, mənimsəmək və tanıtmaqdır" deyirdi. Burada "türk gəncliyi" dedikdə onun yalnız türk etnosundan olan gəncləri deyil, həmçinin, "türk millətlərindən olan gəncliyi" nəzərdə tutduğunu anlamaq üçün sözügedən kitabın "Qövm və millət" başlığı altında böyük türk ideoloqu Ziya Göyalpın baxışlarına münasibətini nəzərdən keçirmək kifayətdir. Belə ki, Z.Göyalpa görə, "Millət [nation] şəxsiyyətini uzun müddət qeyb etdikdən (itirdikdən - R.M.) sonra təkrar oluşdurmağa çalışan bir qövm deməkdir". Amma M.Ə.Rəsulzadə vurğulayır ki, "Bu oluş gəlişimini anladırkən ustad, "milliyyət" təbirilə də ifadə olunan "qövm"ün keçirdiyi istihalə (yeniləşmə) şəklini izah edər..." Yəni M.Ə.Rəsulzadə aydınlaşdırır ki, Z.Göyalpa görə, "Qövmlər tabe olduqları müştərək bir din və ya səltənətin təsirilə təməssül edərək (özləşərək) şəxsiyyətlərini (təbii identiklərini - R.M.) qeyb edərlər (xalqa çevrilmiş olurlar - R.M.). Sonra daxil olduqları bu səltənət və ya ümmətin çözülməsi üzərinə, yenidən özlərini (xalqçılıqdakı etnik identiklərini - R.M.) bulurlar. Fəqət, bu dəfə bulunan şəxsiyyət (identiklik - R.M.) qeyb edilmiş qövmi şəxsiyyətinin (etnik olanların - R.M.) eyni deyildir. O, uzun zaman birlikdə yaşayan müştərək mədəniyyət və ümmət həyatının (xalqlaşmanın - R.M.) təsirilə yeniləşmiş bir şəxsiyyətdir (milli identiklikdir - R.M.). Qövm getmiş (etnik olanlar arxa plana çəkilmiş - R.M.), yerini millət (milli olanlar - R.M.) almışdır".

Daha da aydın olsun deyə, M.Ə.Rəsulzadə Z.Göyalpdan yazır ki, "...Qövm inhisarçıdır. Qövm dini özünə həsr (aid) edər, insanlığı özündən ibarət görür, hətta kosmoqoniyası vasitəsilə kainatın təşəkkülünü öz qövmi təşəkkülü ilə izah edər". Z.Göyalp açıq-aydın bildirir ki, "Bu etibarla (yəni qövmün, etnosun özünü hər şeyin mərkəzi hesab etməsindən - R.M.) ümmət şəkli (dini identiklik - R.M.) qövm şəklindən daha ziyadə insanidir, çünki ümmət insaniyyəti və mədəniyyəti bir qövmə həsr etməz, bir çox qövmləri içərisinə almağa çalışan bir din dairəsinə həsr edər (xalqa çevirmiş olar - R.M.)". Amma inkişafın ümmət və ya xalqla bitmədiyini gözəl anlamış Z.Göyalp vurğulayır ki, "Çağdaş mədəniyyət yalnız bir Dinin saliklərinə (yolunu gedənlərə, davamçılarına - R.M.) inhisarı (aid olmanı - R.M.) qəbul etməz".

Həqiqətən də, xalqın meydana gəlməsində dinlər və dini dünyagörüşlər mühüm rol oynadığı təqdirdə, Avropanın Yeni dövründən başlayaraq İntibah dövrünün təsiri altında elmi dünyagörüş önə çıxmağa başlamışdı. Elə bu anlamda Z.Göyalp qeyd edir ki, "...elmə dayanan bu zümrə türlü dinlərə mənsub millətləri də dairəsinə ala bilir". Yəni "...millətlər ümmətin deyil, çağdaş mədəniyyətin bir cüzi-tamından (parçasından) ibarətdir". Başqa sözlə, Z.Göyalpa görə, "Bir çox sultani [imparial] dövlətlər bir ümmətin bir cüzi tamı (hissəsi, parçası - R.M.) ola bilir. Fəqət, millətlər, yəni çağdaş dövlətlər [təbirə diqqət edin - idarə] bir ümmətin cüzi tamı ola bilməz". Nəhayət, Z.Göyalpın fikrincə, "Millət nə qövm kimi, nə ümmət kimi inhisarçı deyildir. Millət çağdaş mədəniyyəti tam, özünü də onun parçası olaraq görür". Onun bu mülahizələrilə həmfikir olduğunu qeyd edən M.Ə.Rəsulzadə bildirir ki, "...Ziya Göyalp da "millət sözünü dövlət" sözünün müradifi (qarşılığı) olaraq qullanmışdır". Z.Göyalpın "Türklər Türkiyə Cümhuriyyətinin təşəkkülündən sonra millət həyatına başlamışdır" ifadəsinə M.Ə.Rəsulzadə, elə onun öz yazısından aşağıdakı parçanı oxumağa tövsiyə edir: "Türk qövmü islam ümmətindən, Səlcuq və Osman səltənətlərindən əvvəl də mövcud idi. Müştərək İran mədəniyyətinə daxil olmadan özünə məxsus qövmi bir mədəniyyətə malikdi. İran mədəniyyəti ilə, ümmət və səltənət təşkilatları türklərin bir çox qövmi müəssisələrini izalə (xalqlaşdıraraq arxa plana atdı - R.M.) etdi. Fəqət, eyni zamanda, türklərin millət halına gəlməsini təmin etdi". Yəni başqa sözlə desək, xalqlaşmış qövm özünə aid olanları milliyyətçilik üzərindən millətçilik səviyyəsinə yüksəltmiş olur. Beləliklə də, bütün siyasi etnoslarla baş verdiyi kimi türk qövmünə və ya etnosuna aid olanlar da milli şüura sahiblənib milli mövcudluq dönəminə qədəm qoyur.

Bu zaman sayına və mədəni təsir gücünə görə əksəriyyət təşkil edən etnoslarla (titul etnos) yanaşı, digər etnosların nümayəndələri də eyni bir milli varlığı bölüşür. Deməli, bir daha millət yalnız bir etnosun mövcudiyyətini bildirən hadisə olmayıb fərqli dinlərlə yanaşı, müxtəlif etnik mənsubiyyətliləri də özündə birləşdirmiş olur. Həmçinin, bəşəri birlik formasının ən yüksəyi kimi millətlə əlaqədar M.Ə.Rəsulzadə "Milli əxlaq" bölümündə bildirir ki, "Bəşər topluluğunda fərdlər üçün olduğu kimi, millətlər üçün də müəyyən və sabit bir takım əxlaq qaydaları vardır". Bu əxlaq qaydalarından bəhs edərkən sanki "əxlaqlı bir şəxsiyyət"dən danışırmış kimi, M.Ə.Rəsulzadə qeyd edir ki, "Millət hiziplərin (partiyaların - R.M.), zümrələrin və siniflərin fövqündə olduğu və bunların hamısını içində barındırdığı və qoynunda bəslədiyi üçün heç bir dəstə, zümrə və sinif mənfəətlərinə və ya qayələrinə fəda edilməz. Hələ milli varlığın şəxsi təmayüllərə və qərəzlərə alət və vasitə edilməsi ağla, xəyala belə gətirilə bilməz". Beləliklə də milli əxlaqın beş müddəasını formalaşdırmış M.Ə.Rəsulzadə yazır ki, "Hər şey millət uğruna - bax, həqiqi vətənsevərlərin yeganə şüarı bu olmalıdır. Millətin birliyini və bütünlüyünü qorumaq, milli əxlaqın başlıca ümdəsidir. Türklük və milli istiqlal prinsiplərinə mütləq sədaqət, milli əxlaqın ikinci böyük ümdəsidir. Bu ümdənin qəti və zəruri icabı (şərti) olaraq düşmən və müstəvli (işğalçı) hər hankı bir qüvvətlə milli istiqlal bəhsində açıq və ya qapalı heç bir bazarlıq edilə bilməz. Verilən sözə və yapılan sərbəst anlaşmalara riayət milli əxlaqın üçüncü ümdəsidir. Haqqı, hürriyyəti, sülhü və demokratiyanı qoruma və savunma, zülmə və təcavüzə qarşı sərih (aydın) bir cəbhə alma milli əxlaqın dördüncü ümdəsidir. Milli səviyyəni daim yüksək tutma, gerilik və cəhalətdən savunma milli əxlaqın beşinci ümdəsidir". Bir sözlə, "...milli sahədəki hər müvəffəqiyyətin başı və əsas şərti milli fəzilətdir" - yazmış M.Ə.Rəsulzadə ideallarına canı-dildən bağlılıq, həqiqətən də, müstəqil Azərbaycanın hər bir vətəndaşının milli ləyaqət və şərəf mənbəyi kimi bu vətən fədailərinin əbədiyaşar ruhu qarşısında ən böyük borcumuzdur.

Radif MUSTAFAYEV

AMEA Fəlsəfə İnstitutunun Multikulturalizm və tolerantlığın fəlsəfəsi şöbəsinin böyük elmi işçisi, fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2018.- 12 aprel.- S.6.