Alimlikdə və insanlıqda Xalıq Koroğlu nümunəsi

Nəsib NƏBİOĞLU

Hər bir şagirdin, tələbənin öz sevimli müəllimləri olur. Mən, nə az-nə çox, 23 il təhsil almışam.

On il orta məktəbdə Kəlbəcərdə, beş il Bakıda M. F. Axundov adına Azərbaycan Pedaqoji Rus Dili və Ədəbiyyatı İnstitutunda, beş il Moskvada Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda, üç il isə Rusiya Mədəniyyət, İncəsənət və Turizm Akademiyasında aspiranturada oxumuşam. Tələbəlik dövründə çoxsayda adlı-sanlı, çox savadlı, unudulmaz, hətta dünya miqyasında tanınan pedaqoqlar, alimlər mənə dərs deyib. O vaxt Ədəbiyyat institutunda Viktor Pozov, Lev Ozerov, Lev Oşanin, Yevgeni Dolmatovski, Andrey Dementyev, Stanislav Cimbinov, Lyusian Klimoviç, Feliks Kuznetsov, Yuri Kuznestov, Vladimir Qusev, Vladimir Smirnov, Larisa Vasilyeva, Yevgeniy Vinokurov, Aleksandr Vlasenko, Aza Taxo - Qodi, Xalıq Koroğlu, İqor Peçenev, Yevgeniy Sidorov, Aleksandr Baskakov və digərləri dərs deyirdilər. Həmin illərdə Ədəbiyyat İnstitutunda zəngin, qeyri-adi kitabların müəllifləri olan Mixail Yeryomin, Vladimir Smirnov, Sergey Bondi, Aza Taxo-Qodi, Sergey Artamanov, Çingiz Hüseynov, Mixail İşutin mühazirə oxuyurdular. Bizə dərs deyənlərin hamısı həqiqi akademiklər idi. Onların dərsinə girmək, onların dərsinə qulaq asmaq məsuliyyət idi.

Bu müəllimlər şeir, sənət dünyamızın, ədəbiyyatımızın çox sirlərinə, dərinliklərinə bələd olan insanlar idi. Elə insanlar ki, əsl sənət adamlarından yazmağı, istedadlı insanları qorumağı, unutmamağı, xalqın mənəvi yatırına çevrilmiş şəxsiyyətlərini daim diqqətdə saxlamağı özlərinə əqidə, amal borcu hesab edirlər. Onların gördüyü işlərin miqyası, əhatəsi o qədər genişdir ki, mübaliğəsiz deyə bilərəm ki, həmin illərdə müəllimlərimin fəaliyyətləri bir elmi mərkəz həcmində işlərə bərabər idi.

Mən indi müəllimlərimi, o qeyri-adi insanları böyük məhəbbətlə, rəğbətlə xatırlayıram, onlarla fəxr edirəm. Həyatda, yaradıcılığımda, ədəbi mühitdə, ümumiyyətlə mətbuat aləmində qazandığım uğurlara görə, müəllimlərimə minnətdaram. Mənim müəllimlərimin əksəriyyəti tələbkar, müdrik, ilk növbədə elmi, biliyi önə çəkən və tələbələrin ən mübahisəli ideyalarını dinləyən və müzakirə edən, hər kəsə düzgün yol göstərən əvəzsiz, təmkinli insanlar olublar.

Moskvada təhsil aldığım illərdə mənə dərs deyən müəllimlərdən biri də "Dünya ədəbiyyatı tarixi"nin müəlliflərindən biri, şərq dünyasının bilicilərindən olan, dünənimizi və bu günümüzü tanıtdırmaq üçün, fundamental elmi əsərlər, kitablar yazan, Xalıq Koroğluydu. Xalıq Koroğlu haqqında Çingiz Hüseynovdan eşitmişdim, amma özünü ilk dəfə 1983-cü ildə M. Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda gördüm. Həmin il bizə SSRİ xalqları ədəbiyyatından mühazirələr oxumağa başladı.

Onun mehriban, qayğıkeş və səmimi münasibəti indi də yadımdadır. Görkəmli alim özündən sonra zəngin və çoxçalarlı ədəbi irs qoyub getmişdir. Orta əsrlərdən başlayaraq Yaxın və orta Şərq ədəbiyyatının sanballı sənətkarları onu özünə cəlb etmiş, onların həyat və yaradıcılıqlarını araşdırmış, təhlil və tədqiq etmişdir. Xalıq Koroğlu uzun illər çox zəngin və mürəkkəb yaradıcılıq yolu keçən, ictimai-siyasi həyatla, ədəbi mühitlə, rəngarəng sənət adamları ilə sıx təmasda olan, şərqşünaslığın və ədəbiyyatşünaslığın inkişafında xüsusi önəmli yeri olan şəxslərdən biri olmuşdur. O, çox təvazökar və eyni zamanda təmənnasız insan idi. Xalıq Koroğlu Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin, şərq ədəbiyyatının mükəmməl bilicisi kimi, güclü analitik təfəkkürə malik olan, müqayisəli idrak metodundan yerli-yerində, səmərəli istifadə edə bilən görkəmli ədəbiyyatşünas alimlərimizdən biridir.

Xalıq Koroğlu Azərbaycanda doğulub-böyüməsə də, Azərbaycanın çörəyini yeyib, suyunu içməsə də, azərbaycanlı olduğundan qürur hissi keçirir, fəxr eləyirdi.

Müxtəlif zaman kəsiyində SSRİ Elmlər akademiyasının şərqşünaslıq institutunda eləcə də digər instututlarda nizamişünaslığın banilərindən olan şərqşünas alim, SSRİ Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Yevgeni Eduardoviç Bertels, SSRİ Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü Andrey Nikolayeviç Kononov, "Sovetskaya türkologiya" jurnalının baş redaktoru, SSRİ EA-nın müxbir üzvü Əthəm Tenişevlə, eləcə də Şərq xalqlarının ədəbiyyatının öyrənilməsi işində böyük zəhmət çəkmiş digər məşhur alimlərlə çiyin-çiyinə çalışmışdır. Xalıq Koroğlunun Əziz Şərif, Əkbər Babayev, Çingiz Hüseynov, Qəzənfər Əliyev, Saleh Əliyev, Qasım Kərimov, Əbdül Hüseynov, Tofiq Məlikli kimi adlı-sanlı azərbaycanlı şərqşünaslarımızın və alimlərimizin arasında özünəməxsus yeri vardır.

Neçə-neçə bilikli, yüksək ixtisaslı filoloq kadrların hazırlanmasına böyük zəhmət sərf etmişdi. Onun rəhbərliyi ilə çoxsayda namizədlik, doktorluq dissertasiyası müdafiə edilib. Xalıq Koroğlu tələbələrinin sevimli, qayğıkeş müəllimi idi, ədəbi, tərbiyəsi, savadı, etik kamilliyi, mənəvi bütövlüyü ilə başqalarından fərqlənirdi.

O, ailələri 1919-cu ildə Güney Azərbaycanın Sərab bölgəsindən Qüzey Azərbaycana köçərkən yolda dünyaya gəlmişdi. Atası Hüseyn kişi Bakıda iş tapa bilmədiyindən, çətin vəziyyətlə üzləşdiyindən bir neçə ay sonra ailəsiylə birlikdə Bakıdan Aşqabada üz tutmuşdu. Hüseyn kişi ərəb və fars dillərini yaxşı bilən, dini təhsil almış adam idi. İbtidai təhsilini Aşqabadda alan Xalıq uşaqlıq çağlarından ərəb, fars dilini mükəmməl öyrənmişdi. Bu dilləri öyrənib mənimsəməsində atasının böyük rolu olub. O, ərəb, fars dillərindən başqa, ingilis, fransız dillərini də mükəmməl bilirdi, geniş mütaliəsi vardı. Xalıq Koroğlu tələbələrinə də çox dil bilməyin vacibliyini təlqin edir, onları dediyi sözün kəramətinə inandırırdı.

Filologiya elmləri doktoru, professor Xalıq Koroğlu 1956-cı ildə MDU-nun filologiya fakültəsini bitirmişdir. 1944-48-ci illərdə Moskva Şərqşünaslıq İnstitutunda, 1948-58-ci illərdə Moskva Xarici Ticarət İnstitutunda dərs demişdi. 1958-71-ci illərdə Böyük Sovet Ensiklopediyasında xarici şərq ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri, 1971-86-cı illərdə SSRİ EA-nın Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda baş elmi işçi, 1986-cı ildən MDU-nun filologiya fakültəsinin professoru idi.

Xalıq Koroğlu mətbuatda 1946-cı ildən çap olunmağa başlayıb. 150-dən artıq elmi əsərin müəllifidir. İlk kitabı "Fars-rus, rus-fars ümumiqtisadi və xarici ticarət lüğəti" 1957-ci ildə çap olunmuşdu. Daha sonralar bir-birinin ardınca orta və ali məktəblər üçün "Uzbekskaya literatura", "Turkmenskaya literatura" dərsliklərini, "Oğuz qəhrəmanlıq eposu", "İran, Azərbaycan və Orta Asiya, xalqları dastanlarının qarşılıqlı əlaqələri", "Müasir fars ədəbiyyatı" monoqrafiyalarının və bir sıra başqa ədəbiyyatşünaslıq əsərlərini yazıb nəşr etdirmişdi. "Quran" və "İncil" əsasında, şamançılıqdan islama qədər (altı dindən) bəhs etdiyi "Ruhani mədəniyyət və bədii ədəbiyyat" mühazirələr silsiləsi tələbələri, dinləyiciləri arasında xüsusi maraq yaratmışdı.

Xalıq Koroğlunun mühazirələrində həmişə çoxlu tələbə olurdu, ona qulaq asmaq üçün başqa institutlardan tələbələr, aspirantlar, hətta müəllimlər də gəlirdilər. Onun mühazirələrinə çox maraq göstərirdilər, mühazirələr səssiz-sədasız qalmazdı, ona böyük ehtiram və sevgi bəsləyirdilər.

M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutu nəzdində olan ikiillik Ali Ədəbiyyat kurslarının məzunu, yazıçı, publisist Andrey Uqlitski öz xatirələrində Xalıq Koroğlu haqqında çox səmimiyyətlə yazır ki, onun mühazirələrinə ən birinci gələnlərdən olmuşam. Həmişə də ovsunlanmış kimi qabaq cərgədə onun mühazirələrini dinləmişəm. Allahsızlıq ideologiyasının hökm sürdüyü ölkədə bəlkə də dünyada yeganə adam Xalıq Koroğluydu ki, mənə "Quran"ı, "İncil"i, "Tövrat"ı çatdırmışdı. Onun sanballı elmi məqalələri, mülahizələri, araşdırmaları maraqla qarşılanır, müəllifinə şöhrət gətirir, nüfuz qazandırırdı. O, rus dilini öyrənməklə rus mədəniyyəti və ədəbiyyatı ilə yaxından tanış olumuş, milli ədəbiyyat tarixinin təbliği, öyrənilməsi baxımından X. Koroğlunun rolu böyükdür.

Hələ sağlığında İranda, Türkiyədə, Azərbaycanda, Orta Asiya respublikalarında X. Koroğlunun adı tanınmış folklorşünaslar sırasında özünəməxsus yer almışdır. O, görkəmli elm və sənət adamları tərəfindən həmişə hörmətlə yad edilərək, yaradıcılığına, elmi əsərlərinə dönə-dönə müraciət olunmuşdur.

Xalıq Koroğlu 1991-ci ildə klassik şərq poeziyasının nəhəngləri olan dünya mədəniyyət xəzinəsində özünəməxsus yer tutan Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, Rudəki, Firdovsi, Ömər Xəyyam, Mövlana Cəlaləddin Rumi, Sədi Şirazi, Əmir Xosrov Dəhləvi, Hafiz Şirazi, İmadəddin Nəsimi, Əbdürrəhman Cami, Əlişir Nəvai, Şəmsəddin Məhəmməd Təbrizi kimi söz ustalarının yaradıcılıqları haqqında rus dilində nəşr olunan 9 cildlik "İstoriya vsemirnoy literaturı" (“Dünya ədəbiyyatı tarixi" nəşr etdirmişdi. Bu əsərlər Şərq və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının şərqşünaslıq elminə böyük töhfələridir.

Xalıq Koroğlu ortaboylu, gülərüz, xoşsifət bir adam idi, üzündən, gözündən nur tökülürdü, hamı ilə mehriban və səmimi rəftar edirdi, olduqca sadə, istiqanlı insan idi. Başqa müəllimlərimizdən onu fərqləndirən ən üstün cəhəti onun ensiklopedik biliyə malik mütəxəssis olması idi, tələbkar bir müəllim kimi tələbələrinin rəğbətini qazanmışdı.

X. Koroğlunun ərəb, fars, Azərbaycan, türk, ingilis və fransız dillərində nadir kitablardan ibarət çox zəngin kitabxanası var idi. Sovetlər dönəmində xarici olkələrdən Moskvaya gətirilən çoxsayda kitablar gömrükdə saxlanılır və müsadirə olunurdu. Dövlət təhlükəsizliyi orqanlarının əməkdaşları bu kitabları oxuya bilmədiyindən X. Koroğluya müraciət etməli olurdular, o da öz növbəsində təhlükəsizlik orqanlarının əməkdaşları tərəfindən müsadirə olunan kitablara baxmalı olurdu. Bu kitabların cəmiyyət üçün qorxulu olmadığını bildirib, məhv etməyə qoymur, nadir kitabları seçib özünə götürürdü. X. Koroğlunun kitablarının əskəriyyətini həmin kitablar təşkil edirdi.

Mən də dəfələrlə X. Koroğludan kitabxanasını bizə - Azərbaycan diasporuna verməyi xahiş etmişdim. Xalıq müəllim dünyasını dəyişəndən sonra onun arxivi və zəngin kitabxanası dağıldı. Böyük şəxsiyyətin əlyazmaları, elmi məqalələri, əlyazma şəklində yazılı mühazirələri hardasa itib-batdı, yoxa çıxdı. Nə həyat yoldaşı, hə də övladları onun kitablarını, arxivini qoruyub saxlaya bildilər.

1997-ci ilin aprelində Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev "Kitabi-Dədə Qorqud"un 1300 illik yubileyinin keçirilməsi ilə əlaqədar sərəncam imzalamışdı. 2000-ci ilin aprelində Bakıda "Kitabi-Dədə Qorqud"un 1300 illik yubileyinə həsr olunmuş təntənəli mərasim keçirildi. Xalıq Koroğlu da Moskvadan bu möhtəşəm tədbirə dəvət olunan alimlərin arasındaydı. Uzun illərdən sonra onu Bakıya dəvət eləmişdilər. Bakıdan qayıdandan sonra telefonla danışdıq. O, "Kitabi-Dədə Qorqud"un 1300 illik yubileyinin Bakıda qeyd edilməsinin böyük nailiyyət olduğunu və özünün də bundan qürur duyduğunu dedi. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti akademik İsa Həbibbəyli bir məqaləsində Rusiya alimləri A.Y.Yakubovski, V.M.Jirmunski, V.V.Radlov, A.N.Kononov, K.A.İnostransevlə yanaşı, Moskvada yaşamış Azərbaycan alimi Xalıq Koroğlunun da qorqudşünaslığa sanballı elmi töhfələr verdiyini vurğulayıb.

X. Koroğlu ilə bağlı bir maraqlı məqam da budur ki, o, sağlığında özü haqqında yazılan nekroloqu oxumuşdu. Bu əhvalat belə başlanmışdı ki, onlara "Taqanskaya" metrosu yaxınlığında təzə binadan ikiotaqlı mənzil vermişdilər. Mən də arabir onlara, X. Koroğlunun yanına gedirdim. X. Koroğlu təzə binaya köçəndən sonra köhnə evə çoxlu zənglər olurmuş. Axırda ev sahibi bezib və deyib ki, bir də bura zəng eləməyin, sizin Koroğlunuz öldü!.. Bu xəbər Bakıyacan yayılıb. Rəhmətlik Yaşar Qarayev o zaman Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna rəhbərlik edirdi. Bu xəbəri eşidən kimi tapşırıq verib, nekroloq yazılaraq "Ədəbiyyat qəzeti"ndə çap olunub. Bundan bir neçə gün sonra Tofiq Məlikli Bakıya gedirmiş. Xalq Koroğlu ondan Yaşar Qarayevə nəsə bir sifariş göndərir. T.Məlikli Bakıya gələndə Y.Qarayevlə görüşür. Y.Qarayev X. Koroğlunun ölümü barədə dərin təəssüflə danışır, nekroloqdan da söz açır. T.Məlikli də and-aman edir ki, X.Koroğlu sağ-salamatdır, iki gün qabaq özüylə danışmışam. Sonra həmin nekroloqun bir nüxsəsini Moskvaya gətirib X. Koroğlunun özünə çatdırmışdılar. X.Koroğlu bu barədə tanınmış yazıçımız Çingiz Hüseynova danışanda o, xalq inanclarına əsasən, bunu uzunömürlülüyə işarə kimi mənalandırmışdı.

Sağlığında MDU-nun Əməkdar professoru fəxri adına layiq görülmüş X.Koroğlu uzun, mənalı bir ömür yaşadı, 2002-ci ildə 82 yaşında haqq dünyasına qovuşdu.

Moskva

20.02.2018.

525-ci qəzet 2018.- 20 aprel.- S.7.