Vətən həsrəti

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİ 2018-Cİ İLİ - AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ İLİ ELAN ETMİŞDİR

Şirməmməd HÜSEYNOV

Müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hansı tarixi şəraitdə və hansı sistem üzərində qurulmuş, yaradılmışdı? Dövrün mətbuatında mötəbər şərhləri nəzərdən keçirək.

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

27 aprel istila günüdür.

Vətən həsrəti

Azərbaycanlı, Bakılı, Nərdaran kəndindən 3-cü Gəncə alayının dülgəri (yəni maranğozu) Əli usta imzası ilə bir məktub aldıq. Əli usta hal-hazırda Şərqi Qarahasarda Alucra qəzasında yaşamaqdadır.

Əli usta vətən həsrəti ilə müttəəssir olub bu yanıqlı həyatına tərcüman olmaq üzrə nəşr edilmək üçün bizə bir qitə göndərmişdir. Pək səmimi və həyəcanlı bir eşq və əlaqəyi-hekayə edən bu qitəni eynən aşağıda dərc ediyoruz:

Sancağımın bir boyası göy Xəzər,

Bir boyası yaşıl otlu çəmənlər,

Üçüncü rəngisə qırmızı Azər,

Nə gözəldir ah sancağı ölkəmin!

lll

Ey kainatı yoxdan yaradan,

Cümlə düşmənmizi qaldır aradan.

Qeyrətli, namuslu cəsur anadan,

Doğulmuşdur hər uşağı ölkəmin!

lll

Bahar gəldi, vətənimiz yazlanır,

Küləyindən əhalisi xiz alır,

Onun üçün Azərbaycan adlanır

Məşhurudur yanardağı ölkəmin.

BİR GÜN

Hicranlar, ələmlər, böhranlar içində

Qısıq bir səs kimi, öləcəyəm mən!..

Böylə göz yaşilə keçən ömrümün

Sonunda bir acı güləcəyəm mən!..

lll

Eşqimin nə imiş bilməm günahı,

Yıxıldı qəlbimin istinadgahı,

Nəsibim olsa da dünyanın ahı,

Bir gün göz yaşımı siləcəyəm mən!

lll

Yaxında didarın nəsib olmazsa,

Ümidsizlik, məni düşürmə yasa,

Alaraq əlimə dəmirdən əsa,

Bir gün hüzuruna gələcəyəm mən!

lll

Tutuldum tufana, sarıldım sana

Sən, ey qırıq qələm, gəl bir tüğyana

Dayanmaq güc olsa böylə hicrana

Səninlə dərdimi böləcəyəm mən!

“Yeni Qafqasiya”, 27 nisan (aprel) 1927, №10

27 NİSANIN XÜSUSİYYƏTİ

27 nisan günü qardaş Azərbaycanın istiqlalını qeyb etdiyi gün tarixi türk düşməninin kirli çizməsi Azərbaycan istiqlalını təkrar çeynəndiyi qara bir gündür. Bu qara gün yalnız Azəri qardaşlar üçün deyil istiqlal cidalının (davasının) şanlı meydanına atılmış bulunan Rusiya əsarətindəki bütün türk gəncliyi üçün bir matəm günüdür.

Rus kabusu altında inləyən türk və islam ölkələrinin bir çox matəm günləri vardır. 1553 təşrini-əvvəl birinci - Kazan xanlığının süqut günü; 1740, 10 avqustos Başqırtıstan mücahidlərinin istiqlal mücadilələrinə ən son zərbə endirilərək mücahid Qara Saqqal Sultan Gireyxanın fərarə məcbur olduğu və 5 min əsir başqırdın edam edildiyi gün; Sibiriya türk xanlığının süqutu, kazax-qırğız türklərinin “Orda”larının rus əsarətinə boyun əydiyi, Krımın dünki köləsinə itaət məcburiyyətinə qaldığı günlər, 1804, 3 qanuni-sanidə “Gəncə”nin süqutu ilə Azərbaycan qəhrəmanı Cavad Xanın şəhid düşdüyü gün, Dağıstan mücahidlərinin ən son istehkamı “Ğunnib”in süqut etdiyi, qəhrəman Şamilin əsir düşdüyü 1859, 25 avqustos günü; Türküstan mərkəzi Taşkəndin müdafiəçisi əlim Qolun şəhid düşdüyü şəhərin rus əlinə keçdiyi 1865, 14 iyul günü həp bizim matəm günlərimizdir.

Bu günlərin intiqamları ilə istiqlal eşqini millət anaları, beşik nənniləri ilə məsum çocuğlarının qəlbinə yerləşdirmişlər, millət babalarının yapraqları saralmış, göz yaşları ilə yazılmış dəftərləri bu günlərə aid həzin xatirələri qeyd ilə bu matəm nəğmələrini millət gəncliyinə miras buraxmışlardır. Millətin qəlbində mühafizə olunan qəhrəmananə dastanlar istiqlal mücadilələrinin şanlı günlərini, bu günlərin əziz qəhrəmanlarını milli sazlarla bizə tərənnüm ediyor, vətən istiqlatı yolunda axan müqəddəs qanların nurlu şölələrini gözlərimizin önünə gətiriyorlardı...

İstila altında əzilən vətənimizin istiqlal həsrəti ilə məhzun duran minarələrində böyük tanrıya müstövlilərdən (işğalçılardan) şikayətlə inləyən azanlar, mehrablarında ağlayan təlavətlər (avazla oxunan Quran), şəhidlər məzarında intiqam hissi ilə coşan dualar, bu mənhus mazinin (keçmişin) gətirdiyi qara günlərin matəmi tərənnüm edərək milləti mücahidəyə dəvət ediyordu. Əvət böyük türk yurdunun məzalim dolu tarixində qara gün və matəm olaraq təsbit olunan gün yalnız 27 nisan deyildir. Fəqət, 27 nisan, bu hesabsız qara günlərimizdən çox xüsusiyyətləri ilə ayrılan böyük bir matəm günüdür.

lll

Başımızdan keçən hesabsız qara günlərin matəmi müstövilərin (istilaçıların) bizim hesabımıza sərvəti, qüvvəti və mədəniyyəti qüvvətləndikcə, intiqam hisslərimizi təhrik etmək qüvvətini qayib (qeyb) etməkdə idi. İstiqlal eşqi, intiqam hissi, əskidə mövcud mücadilə şəklini qayib edərək yəhudilərin “ərzi-mövud” (vəd olunmuş torpaq) eşqləri kimi yalnız mistik bir surətə girməkdə idi. Rus məktəblərini, rus ədəbiyyatını, bütün rus kulturunu bənimsəməyə başlayan, bənimsəmək məcburiyyətini hiss edən bir gənclik töruyordu. Öyrənmək məcburiyyətilə bənimsəmək arasında bir xətti nasıl çizmək istəyən şüurlu milliyyətçilər azalmağa başlamışdı. Vətəni istila edən rusun hürriyyəti və vətəni məfkurələri gəncliyimizin ruhunu da istila etməkdə idi. Bəziləri islam-türk qövmlərinə rus istilasının böyük səadət, rifah və asayiş gətirdiyini söyləməyə başlamışlardı. Məsələ bu cür gənclik tərəfindən “milliyyətçi” tanılan və milli təlim və tərbiyə aləmindəki fəaliyyəti təqdir edilən Qasım bəy Qulu kimilər “Türküstan” ismilə əsər vücuda gətirmişlər, “rus fütuhatının böyük və insaniyyətpərvəranə xidmətləri”ni təqdir etmişlərdi. Milli ədəbiyyatın və milli hərəkatların guya qüvvətlənməməsinə rəğmən gənclik ruhən ruslaşıyordu. Bütün milliyyət “ruhani məhkəmə”, məktəblərdə coğrafiya və hesabın türkcə oxunmasına müsaidə, müsəlmanlardan alınan nəfərlərə mümkün olunduğu qədər donuz əti yedirməmək üçün qanun çıxartdırmağa səy etmək kimi təşəbbüslərdən ibarət olub qalmağa başlamışdı. Millətimizin yüzlərcə sənə matəmini tutaraq hörmətlə xatirələrində mühafizə etdikləri qəhrəmanlarımızın istiqlal mücadilələrinə “mütəssib şeyxlərin millət başına gətirdikləri bəlalar” - deyə baxan “münəvvərlər” zaman vardı ki, milli hərəkətlərimizin başına keçə biliyorlardı. Başımızdan keçən böyük faciələri anlamağa tənəzzül edirlərsə, bunlar rus üləmasının “bitərəfanə” yazdıqları kitablardan öyrənərək faciədə kəndimizi (özümüzü) qəbahətli çıxarıyorlardı. Millətlə ruhunun daşıdığı müqəddəs istiqlal eşqi, istiqlal üçün ağlayan xalq rəvayətləri bunlar üçün “fanatizm və müridizm” xatirələri idi. Ruslara düşmənlik hissi daşıdığında şübhə olmayan mücahid xadimləri “müsəlmanlar üçün yeganə məqsəd və qayə dinimizi münafizədir. Siyasi hürriyyət və istiqlal fikri bizim üçün çoxdan qayib olmuşdur. Tam hüquqlu rus təbəəsi olaraq yaşamaq istəyiriz. Tüfəng və top əsrində zopa ilə istiqlal almaq olmaz” (“Bəyanül həqq” qəzetəsi, 1912, № 1006) diyorlardı. Məktəblərimizdə hesab və coğrafiya dərslərini ana lisanımızda öyrənməyə “məhkəmeyi şəriyə”yə (şərri məhkəməyə) bir qədər hüquq almaq üçün verilən ərizələrin qəbul olunması üçün rus əfkari-ümumiyyəsinə zəlilyanə bir surətdə sədaqətimizi isbat ediyorlardı. “Kadet” farqəsinin belə rədd etdiyi mucriyyə (icra edici) nəzarətinin kredasını “müsəlman frasiyası” qəbul ediyor. Bunu da “sədaqət isbatı üçün” qəzetələr “iftixarla” yazıyorlardı” (“Yulduz”, 1912, № 842).

Bu zehniyyətlər, bu məfkurələr, ruhları saran qərib bir xəstəlikdi. Bunların heç biri vicdanları qarşısında millət xaini deyildilər. Milləti sevdikləriidə şübhə yoxdur. İslam aləminin hansı bir nöqtəsində əcnəbi təht əsarətinə düşməsindən qorxuyorlardı. Türkiyə-İtaliya, Türkiyə-Balkan müharibələri vaxtında bütün qəzetələr türk qələbəsini böyük bir sevinc və məğlubiyyətlərini də qanlı göz yaşları ilə yazıyorlardı. Moskva, Peterburq və digər rus darülfünunlarındakı islam-türk tələbələri, bolqar, serb və digər balkanlı xristian tələbələr ilə qovğa edər və böyük skandal çıxarıyorlardı. Halbuki, ruhlar, qəlblər kəndi istiqlalları məfkurəsindən boş idi. 1917 sənəsi Rusiya inqilabı mütəaqib türk ellərinin istiqlal fəaliyyətinə geniş üfüqlər açıldığı günlərdə bu “əsarət fəlsəfəsi” ilə, yəni bu qərib ruh xəstəliyi ilə zəhərlənən münəvvər gənclər arasında mənən xəstə bir çox tiplər olduğu meydana çıxdı. İtsiqlal deyil, geniş muxtariyyatlı türk ölkələri yaratmaq istəyən münəvvərlərimizə qarşı belə bu xəstə ruhlular əllərindəki bütün vəsaitlə qarşı çıxdılar. Xəstə ruhlular “bu cocuqlar millətimizi xarab ediyorlar. Rus demokratiyasını qəhrə düçar edəcəklər” - deyə istirab göstəriyorlardı. Dini idarələrlə qənaət etmək istəyən bu “ruh” takiri namından “vəlitələqu beydegum al əl təhlükə!” (“özünüzü öz əlinizlə təhlükəyə atmayın!”) - deyə vəz ediyorlardı. Mənhus əsarətin türk üzərinə çökdüyü ilk günlərində o böyük matəm günlərində də biz bu tipləri görüyoruz, Dağıstan mücahidi Həmzə bəyin ruslarla mücadilə etdiyi günlərdə “xənzəx” mələkəsi olan “Baxu xanım” və tərəfdarlarının fəlsəfəsi: “mücadilə ilə millət xarab oluyor”. Qüvvətli rus hökuməti bizə asayiş gətirir, toplara qarşı zopa ilə mücadilə həlakətindən başqa bir şey gətirməz” - deyən idi.

Rus zülmündən fərarən Dağıstana hicrət edən mücadilənin saətlərində Qazi Məhəmməd, Həmzə və Şamillərə böyük xidmət göstərən Həsən-Hüseyni mollanın son günlərdə ruslara itaət lüzumu irəli sürərək vəzə başlaması və rus əsgərinə rəhbərlik etməsi dəxi kəndi vicdanına görə xəyanət deyil, milləti həlakətdən qurtarmaq idi. Bu kimi zatları biz tariximizin mənhus günlərində çox buluruz. Bizim söylədiyimiz xəstə ruhlu münəvvərlər iştə şu “Baxu xanım”, “Hüseyn molla”ların təkamül etdiyi tiplər idi. Ehtimal ki, bu tiplərin törəməsi və matəm günlərimizin mistik bir surətə soxulması tarixi bir zərurət idi.

lll

Azərbaycan istiqlalı, istiqlal eşqimizi mistik şəklindən çıxardığı kimi bu tariximizin məzalim günlərini parlatan istiqlalın matəmi də əski matəmlərimizi mistik mahiyyətindən çıxardı. 1552 sənəsindən başlayan rus istilasının bu günə qədər mümkün bütün səfaləti milli tərbiyə və məfkurəmizin bütün zəif nöqtələrini təkrar təhlil etmək lüzumunu bizim üçün günün məsələsi yapdı. Milli ruhumuzu istila etməkdə olan mənhus fəlsəfələrin iç üzünü açaraq bütün dəhşəti gözümüz önündə canlandırdı. Bu matəm günü yeni və əbədi həyata hazırlanmaq üçün aləmi xarab edəcək İsrafilin birinci surunu təmsil etdi. Dünyanı alt-üst edəcək birinci sur dünyaya məsud və əbədi bir həyat hazırlayan ikinci surun müqəddəməsidir. Biz bu matəm günündə rus istilasına qarşı türk ellərinin hər guşəsində istiqlal eşqilə mücadilə edərək şəhid düşən, vətənlərindən ayrılaraq, mənfalərdə (sürgünlərdə) inləyən bütün qəhrəmanları təqdis və yad ediyoruz. Yeni və ən son, qəti mücadiləmiz üçün qüvvət toplayırız. Türk vətəni Azərbaycanın “27 nisan” matəm günü, digər matəm günlərimizdən bu kimi xüsusiyyətlərlə ayrıldığı üçündür ki, bütün türk ellərinin matəm günüdür. Türk istiqlal məfkurəçilərindən iki möhtərəm zatın sözləri ilə məqaləmizi bitiriyoruz: “Bəşərin ruhundan maziyi (keçmişi) qaldırınız, nə halı indini duymaya, nə istiqbalı sezməyə imkan qalır. Keçmiş haləti-ruhiyyə dünə qarışmış hadisat öylə bir qüvvətin məxzənidir ki, aradan xiz alıb həmlə yapanlar bu qüdrətli həmlələri ilə açılan ayaqlarından birini ati denilən o müəzzəm həyulanın sirtinə basarlar”.

“27 nisan intiqamını almaq qayəsi ilə istiqlal cidalının şanlı meydanına atılan gənclik hər şeydən əvvəl hazırki nəsl Nərimanların düçar olduğunu bu fikir əsarətindən qurtarmağa baxmalıdır!”

Əbdülqadir (F.S.)

“Yeni Qafqasiya”, 27 nisan (aprel) 1927, №10

BİR BƏYANNAMƏ

ALMANİYADA AZƏRBAYCAN İSTİQLAL KOMİTƏSİNDƏN

Berlin postası ilə alınaraq nəşri rica olunmuşdur.

Almaniyada icrai fəaliyyət edən “Azərbaycan istiqlal komitə”si azəri qardaslarının qara günü, 27 nisan münasibətilə bütün millətdaş və vətəndaşlarına xitab eylər:

Əziz vətəndaşlar və yoldaşlar! Bu gün Azərbaycan denilən müqəddəs bir türk ölkəsi üzərində rus bayquşunun sədası ötmüş yurdumuz vəhşi düşmən tərəfindən istila edilmiş və istiqlaliyyətinə müvəqqət bir zaman üçün fasilə verilmişdir. Bu gün yeddi sənə oluyor ki, azəri “məhmədçiyi” əsarət zəncirinə çəkilmişdir.

Azərbaycan, türk ölkələrinin bir qəlbidir. Bu qəlb rus cənbərinin təzyiqi altında qaldıqca türk vücudi iztirabdan qurtulamaz. Bunun üçündür ki, bizim kimi istiqlal həsrətilə yanan Türküstan, Kazan, Krım eldaşlarımız və türk birliyinin partizanları bulunan Türkiyə gəncliyi bu günü bizimlə bir arada matəm tutacaq və bir səslə qəsbləri təlin edəcəkdir.

Arkadaşlar! Zülm və əsarət fədai qəhrəmanlar doğurur. Ağabəyimiz Türkiyə bu xüsusda bizə canlı bir misal təşkil etməkdədir. Azərbaycan da bir Türkiyədir. Türkiyə misalını becərəcək arkadaşlar yetişdiriyor. Bu gün əsarəti türk qüruri-milliyyəsinə yaqışdıramayan qeyrətli gənclər zindanlarda çürüyür. Milli atəşin hərarəti ilə coşan və istiqlaliyyətə doğru hız alan bu gənclər məğmun çöhrəmizi aydınladacaq əyiməz mücadilənin birər canlı rəmzidirlər.

Millətdaşlar! Məyus və ümidsiz olmayalım! Qəhrəman nəslin fədəkar gənclərinə baxaraq biz də istiqlal bayrağının yüksəlməsi üçün təcdidi-əhd edəlim. Və unutmayalım ki, türk namusu ilə yaşamaq istərsə müstəqil olmalıdır! İstiqlalçılığın türk ovsafından (sifətindən) olduğunu bir dəfə daha ruslara göstərəlim və isbat edəlim ki, azəri türkü bükülər, fəqət qırılmaz!

Ey əziz arkadaş, 27 nisanı bütün həyatınla dərk et, hər dürlü ələm və iztiraba köks gərən, həbsxanalarda çürüyən, mənfalərdə (sürgünlərdə) sürünən arkadaslarından böyük qardaşın Türkiyədən misal al, intiqama hazır ol və bil ki, sənin düşmənin türklüyün əbədi düşməni rusdur. Bu gün vətənin hərim (məhrəm yerinə) ismətinə soxulmuş ruslar azəri qanına bulanmış bayraqlarını yüksəldərək rus nəğmələrini tərənnüm etməkdədirlər. Sən mücadiləndə sabit ol, istiqlal bayrağını yüksəlt və türklüyün nəğməsini tərənnümlə “yaşa-yaşa çox yaşa, sevgili vətən, yaşa!” - deyə bağır.

“Yeni Qafqasiya”, 27 nisan (aprel) 1927, №10

BU GÜN

Bu gün Azərbaycan vətəninin qəlbi qanıyor. Bu gün minlərcə Azərbaycan münəvvəri divarları yosun tutmuş zindanlarda, Sibiryanın buzlu tunduralarında, ölümü bir nemət kimi təmənni etdirən qorxunc işgəncələr, təhəmmül edərək böyük qurtuluş günü bəkliyor. Bu gün tarixində şərəf və namusla yaşamaq üçün əsil qəlbi böyük bir fərağətlə döyünən Azərbaycan xalqı çalınmış hürriyyətini böyük bir iztirab ilə xatırlayır. Zira bu gündür ki, Şimalın o mənhus kabusu cahanın ən məsud bir parçası üzərinə köçmüşdür. Orada fəlakətli sənələrdən sonra yenidən hürriyyət və səadətə irən bir məmləkəti məzlum günlərə və qanlı vəhşətlərə uğratmışdır.

Bu gün Azərbaycanın parlaq səmasında dalğalanan üç rəngli müəzzəz bayraq düşmüş və qaralara bürünərək azəri gəncliyinin qəlbinə gömülmüşdür.

Bu gün Moskvanın xəyanətkar əlində parlayan ihanət bıçağı yaşamaq haqq və qabiliyyətini hər vəsilə ilə isbat edən Azərbaycan türk xalqının bağrına saplandı. Rusiya, çarçı olsun, kommunist görünsün, siyah olsun, qızıl olsun, mahiyyəti əsla dəyişməyən bir qara qüvvətdir. Rusiya Asiyayı mütəəddid qüvvələrlə sarmış bir axtapuddur ki, məzlum millətlərin qanını əmir. Rusiya şəqamətli sərgüzəştləri ilə əsrləri təlvis edən bir yəğmakərdir: Rusiya dişlərini haqqın bədənində yiyələyən qızıl bir canavardır. Rusiya “islahat” yapar, fəqət insaniyyətçi maskasının altında insaniyyətin tərəqqilərinə ağzından qanlar sızan bir ifritə ki siritir. Rusiya “inqilab” yaparsa da bundan məqsədi bəşəriyyətin təkamülünə xidmət etmək deyil, sülh müvazinəsini pozmaq üçün yeni bir rahzənliyə çıxmaqdır. Rusiya qardaşlıqdan bəhs edərsə bu, bükəməyəcəyi qolu kövşətmək, zorla keçəməyəcəyi hüdudu nəqzi-əhd edərək (pozaraq) aşmaq, ərzə, mala, cana vəzid-yəd eyliyərək doymaq bilməyən həris ilə petrol quyularına qapanmaq üçündür.

Hər azərbaycanlı bu tarixi düşməni tanıyır. Namuslu bir fərd yoxdur ki, 27 nisan fəlakətini unuda bilsin. Fəqət Rusiya, 27 nisan zərbəsi ilə Azərbaycanın həyatını əbədiyyən məhv edəmmədi. Qızıl Rusiya bu təcavüz siyasəti ilə qafqasiyalıların gözünü açdı və bununla kəndisinin Qafqasiya dağları arxasına atılaçağını, böyük günün müvəffəqiyyətini təmin etmiş oldu.

Əvət, ən kiçik hərəkətlərini əfv etməyəcək bir kin ilə idamə eyləyəcək azərilərin milli şüurunu şiddətləndirdi. Yarın qəhrəman bir həmlə ilə qalxacaq vətən Moskva istilası haqqındakı qəti və son hökmünü verəcəkdir.

Azərbaycan Rusiyadan qorxmayır, fəqət Rusiya Azərbaycan həmləsinin ən kiçik təzahürü məvacihəsində titrəyir, yaxdığı məzlum canlar və yıxılan türk xanimanları onu bu qorxuya sövq ediyor. Çünki zülm qorxağın işidir. İstiqlal məfkurəsini yaşatmaq əzmilə ölən və ölümünü qorxusuzca qarşılayan gənclik iştə - müstövli rus qüvvətini sarsacaq bir nəsl!

Yaşasın 27 nisanın faciəsi ilə əsarətə düşən Azərbaycanın xilası haqqında son zəfər sözünü söyləyəcək bu mübariz nəsl! Yaşasın Azərbaycan istiqlalı!

Kamal

“Yeni Qafqasiya”, 27 nisan (aprel) 1927, №10

MƏŞUM (ACI) BİR XATİRƏ

“NƏRƏYƏ GEDİYORUZ?!.”

“Qafqasiyada qan olacaq,

Tarixlərə şan olacaq!

Bu yerlərdə Moskov deyil,

Azərbaycan xan olacaq!

Azərbaycan xan olacaq... olacaq!..”

şərqisini tərənnüm edən musiqi bandosunu (orkestrini) təqibən “tarap-tarap, tarap...” - deyə müntəzəm addımlarla bir taqım keçiyordu. Bu mənzərəni Qarabağın şirin qəsəbəsi Ağdamın geniş caddəyə (küçəyə) nazir (baxan) bir otelli pəncərəsindən seyr ediyordum. Cavanşir alayına mənsub bu taqımın önündə tanıdığım zabitləri gördüm. Bunlar hərbi-ümumi əsnasında ruslar tərəfindən məşhur Nargin adasına nəf' edilmiş ikən, azərilər tərəfindən qaçırılandan sonra Milli Azərbaycan hökumətinin xidmətinə girmiş türkiyəli əliheydər, Mustafa Fəhmi, Saleh, Cəmil və Qədri bəylər idi.

Mənimlə bərabər soqaqdakı (küçədəki) ğələbələyin çıxardığı ğəlğələyi seyr edən arkadaşıma:

- Nə oluyor, yahuə!. - deyə sorduğum zaman, o dərin bir köks keçirərək:

- Fəlakət gəliyor!.. - dedi.

Biz də həmən soqağa fırladıq. Qələbəliyə qarışdıq. Saat on bir idi. Hava bərraq (işıqlı) safdı. İlk baharın sabih günəşi üfüqlərə doğru yaşıl zümrüd rəngində uzanıb gedən Qarabağ obasını yaldızlayırdı. Şu yaşıllığı bəyaz bir şərid kimi ikiyə ayıran böyük Qarabağ Şuşasının üzərində bir həftə sonra aldandığının fərqinə vararaq Şimal sürülərini bütün Qarabağdan bir gündə tərd edən şəci' (igid) əsgərlər sükumla irəliləyir, istifhamkar (sorğu-suallı) nəzərlərlə baxışıyorlardı. Arkadaşım irəlilədi, arxadakı sıralara “arş, arş!” - deyə komanda edən əsmər üzlü korbuz çavuşa:

- Qoçağım (arslanım deməkdir), nərəyə gediyorsunuzə.. - deyə sorduğu zaman bu mübhəm vəziyyətdən heç də məmnun olmadığı sərt baxışlarında bildirən çavuş omuzlarını silkərək əli ilə iləridəki ceyran baxışlı Qarabağ atları üzərində gedən türk zabitinə işarətlə:

- Vallahi bilməm kiə!. Anadoluya yardıma gediyorlarmış. Zabitan öylə söylədi. Bizə də əmr etdilər. İstiqbal ediyoruz. Bizim Azərbaycan zabitləri iştirak etmədilər bilməm ki, həpsi də məhzundular. Anlayamiyoram ki, biz əskəriz. Çox şey bilmiyoruz ki... - dedi.

Qəsəbə xaricindəki möhtəşəm məktəb binası önündə kəsif bir toz sisi yapan qafilə ilə qarşılaşdıq. Musiqi:

“Azəri oğluyam, Qafqaz vətənim,

Atəşdən yoğrulmuş

xəmarəm mənim!..”

marşını çalıyordu. Səfil surunin bu marşa müqabilə etməsi şöylə dursun, ömründə belə deyildi. Məktəbin baxçasında yeni çiçəkdən çıxmış əriklərin üzərinə saldırmış, dallarını (əyilmiş budaqlarını) ac bir manda kimi qıraraq yapraqları ilə bərabər yütüyordu. Sürüyü təşkil edən səfillərin üzərlərində əlbəsə naminə bir şey yox. Paçavrlarla (şalvar balaqları ilə) örtülmüş baldırları çıplaq. Silahları qırıq. Rast kəllə düyümlənmiş sicimlərlə şöylə gəlişi gözəl, ön omuzlarına asılmış. Bənizləri uçuq fərsiz gözləri uzun sənələrin aclığından çuxura düşmüş. Şimalın soyuq və vəhşi yuvalarından sırf ac qarınlarını doydurmaq hərsi ilə axıb gələn şu səfalət sürüsü qılıq qiyafətləri və qorxunc simaları ilə xortlaqları andıran bir əcubeyi-xilqət təmsil ediyorlardı.

Şu “Xəlil Paşa ordusunu” seyrə gələn qadınlardan biri içindən gələn bir küfr ilə:

Yolu yumrulmuşlar (uğursuzlar deməkdir) pis murdar uruslar yenə hardan gəldilərə! Bunların pis üzlərindən ancaq qurtulmuşduq. İlahi, görüm bunlar qara geysinlər! - deyə birdən bir ovuc torpaq götürərək göyə sovurdu.

- Allahımdan dilərəm bunlar məhv olsunlar - dedi.

Səfil qafilənin komandanı skeletə bənzəyən qoca bir Sibir Bəkiri üzərində doğrularaq yəhudi şiyvəsiylə rusca:

- Tovariş! Biz sizə hürriyyət gətirdik! əsarətdən xilas etdik. Yaşasın Qızıl Ordu! - dedi.

“Parlaq” nitqinin alqışlanacağını ümid etməsinə rəğmən bir çit belə yox. Müstəqbəlin susmuş, heyrətlə yekdigərinin üzünə istefhamkar nəzərlə ətf etməkdə:

Bunları? Anadoluya yardımmı? əcəba?! Nə oluyoruz? Nərəyə gediyoruz?.. İştə hər kəsin ağzından çıxan heyrətli suallar!..

lll

Bir həftə, əvət tam həftəsi belə keçmədən iğfal olunduqlarının (aldadıldıqlarının) fərqinə varan Qarabağ səkənəsi (sakinləri) qızıl kəsvəyə bürünərək Anadoluya yardıma deyil, cənnət kimi yaşıl obaları istilaya gələn bu mənfur ruslara qarşı kükrəyərək ayaqlanmış və bunların minlərcə murdar leşlərinin qara topraqlara sərdikdən sonra bəqiyyə'-tüsseyfini (tör-töküntüsünü) də bir çaqqal sürüsü kimi Yevlax stansiyasına qədər sıxışdırmış və tərksilah etdirmişdi.

Nə yazıq ki, mənhus tale burada da tərs üzünü göstərdi. Gəncə üsyanından sonra Qarabağ üsyanı da zahirən basdırıldı. Lakin için-için alovlanan atəş sönməmiş. Üsyan hala da şu və ya bu şəkillərdə davam etməkdədir.

Azərbaycanda istiqlal fikri, ideal eşqi “Çeka” məzalimlərinin deyil, ən qüvvətli topların belə yıxamayacağı müstəhkəm qalalardan daha mətindir. 27 nisan fəlakəti Azərbaycanda aslanlar doğurmuşdur. Azərilərin əməl və mütalibi (haqlarını istəmək) uğrunda şimdiyədək ixtiyar etmiş olduqları və minbədə işbu müqəddəs məfkurələr naminə ixtiyarına amadə bulunduqları fədakarlıqlar əqillərə heyrət verəcək dərəcədə böyükdür. Müddəamızı isbat üçün üsyanları, tokülən qanları bir tərəfə buraxaraq, Sibiriyanın buzlu çöllərində “ah vətən” deyə vərəmləyən gənclərdə deyil, işgəncələrə düçar olan gənc qızları göstərmək kafidir, zənnindəyəm! əvət möhtərəm qare bu müqəddəs qəzayə bizzat iştirak etmiş aciz bir fərd sifəti ilə hasil etdiyim qənaəti söyləyirəm: bu ğəyir (qeyrətli) mücahidlərin sərih (aşkar) istiqlal davalarının təhqiqinə doğru sövq təbiətlə yürüdükləri yollar onların şəşəə (parıldayan) imanı ilə işıqlanmış və bu nur ilə məqsədə doğru mətanətlə irəliləyirlər.

- Yaşasın mücadilə!

Sənan

“Yeni Qafqasiya”, 27 nisan (aprel) 1927, №10

(Ardı var)

525-ci qəzet 2018.- 28 aprel.- S.20-21.