Yox olmuş Cümhuriyyətin
sorağında
Vilayət QULİYEV
1920-ci il 28 aprel
işğalından 98 il ötür.
Mühacirət nümayəndələrindən professor
Əhməd Cəfəroğlunun “Azərbaycan tarixinin ən
qara günü” adlandırdığı 28 apreli Cümhuriyyətin
qurulmasında və iki illik mövcudluğunda bu və ya digər
şəkildə iştirak etmiş fərqli insanlar fərqli
şəkildə qarşılamışdılar. Dərdə, ələmə
batıb hönkürtü ilə ağlayan da olmuşdu,
üsyan bayrağı qaldırıb mübarizəyə
atılan da... Kimi qürbət ellərə
üz tutub Cümhuriyyət ideallarını orada
yaşatmağa, kimi yeni hakimiyyətlə dil tapmağa
çalışmışdı.
Mənə
elə gəlir ki, itkinin ağırlığını ən
çox hiss edən Paris sülh konfransına göndərilmiş
Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvləri
olmuşdu.
Ölkənin müstəqilliyi naminə Azərbaycandan
uzaqda çalışsalar da, onlar hadisələrin episentrində
idilər. Siyasət sularının qabarma və çəkilmələrini
vətəndəki həmkarlarından daha əvvəl, həm
də böyük həyəcanla, ürək
döyüntüsü ilə görüb izləyirdilər.
Zaman-zaman Azərbaycanın müstəqilliyinin beynəlxalq
güclər tərəfindən tanınmasının nə
qədər yaxın olduğunu da onlar bilirdilər, ümidlərin
suya düşdüyünü, hər şeyin ilğıma
çevrildiyini də...
Hər şey gözlərinin qarşısında cərəyan
edirdi. Nə qədər ağır olsa da, təntənədən
tənəzzülə, zəfərdən məğlubiyyətə
gedən yol qısa sürmüşdü. Sevincli
günlərin ömrü cəmisi üç aydan bir qədər
çox olmuşdu...
1920-ci il yanvarın 12-də Ə.Topçubaşovun
rəhbərliyi ilə Parisdə sülh konfransında
iştirak edən Azərbaycan nümayəndə heyəti Vətənə
ilk qələbə müjdəsi göndərdi -
konfransın Ali Şurası Cümhuriyyətin de-fakto
tanınması haqqında qərar
çıxarmışdı. Bu, Bakıda əsl
bayrama çevrilmişdi. Həmin il
aprelin 28-də isə bütün müsəlman Şərqindəki
ilk respublikanın - Azərbaycan Cümhuriyyətinin
bolşevik işğalı nəticəsində süquta
uğraması xəbəri dünyaya yayıldı.
Bu dəhşətli xəbər alınanda Əlimərdan
bəy və nümayəndə heyətinin iki üzvü
İtaliyanın San-Remo şəhərindən yenicə
qayıtmışdılar. Burada onlar aprelin 19-dan 26-na qədər
keçirilən və Parisdə sona
çatdırılmamış məsələlərin
müzakirəsinə həsr olunmuş beynəlxalq konfransda
iştirak etmişdilər. Böyük Britaniya, Fransa,
İtaliya baş nazirlərinin, ABŞ və Yaponiya təmsilçilərinin
qatıldığı konfrans əsasən Osmanlı
imperiyasının taleyi və Yaxın Şərq məsələlərinə
həsr olunmuşdu. Gündəliyə Qafqaz və Azərbaycanla
bağlı məsələ çıxarılmasa da,
Cümhuriyyətin de-yure müstəqilliyi və Millətlər
Liqasına üzvlük üçün çalışan Əlimərdan
bəylə silahdaşları
dünyanın taleyini həll edən “güclülərlə”
təmas qurmaq, “Azərbaycan məsələsini” gündəmdə
saxlamaq üçün bütün imkanlardan istifadə
edirdilər.
Proseslər sanki gələcəklə bağlı
ümidli olmaq üçün əsas verirdi. Amma Röyter
agentliyinin Bakıda baş verən çevrilişlə
bağlı yaydığı ziddiyyətli xəbər hər
şeyi alt-üst etdi.Nümayəndə heyəti tam
qeyri-müəyyənlik içərisində
qalmışdı. Heç bir mənbədən
dəqiq məlumat almaq mümkün deyildi. Bu isə Avropadakı yeganə diplomatik korpusun fəaliyyətini
son dərəcə çətinləşdirirdi. Onlar təmsil etdikləri ölkədə baş verən
proseslər haqqında hər hansı səhih bilgiyə malik
olmadıqlarından sülh konfransı və Avropa dövlətləri
qarşısında hər hansı bir məsələ
qaldıra bilmirdilər. Bakıda qoyub gəldikləri
ailə üzvlərindən xəbərsizlik, ağır
maliyyə vəziyyəti, gələcəyin tam qeyri-müəyyənliyi
bu kədər və çıxılmazlıq atmosferini daha
da qatılaşdırırdı.
Artıq
mövcud olmayan Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinə,
onun qətlə yetirilmiş baş nazirinə ünvanlanan
aşağıdakı 3 sənəd də 1920-ci ilin kədərli,
çıxılmaz
may-iyun aylarında Bakıya göndərilmişdi...
Təbii
ki, bolşevik idarəçiləri onları əhəmiyyətsiz
kağızlar kimi məhv etmiş, hətta yəqin ki, istehza
hədəfinə çevirməyi də
unutmamışdılar...
Amma əlyazmalar
yanmır... Sənədlər Ə.Topçubaşovun Paris
arxivində saxlanan surətlərdən tərcümə
edilmişdir.
11 may,
1920-ci il
Paris
AZƏRBAYCAN
RESPUBLİKASI NAZİRLƏR ŞURASININ SƏDRİNƏ
Cənab
sədr!
Rəhbərlik
etdiyim sülh nümayəndə heyətinin 1919-cu ilin dekabr
ayından 1920-ci ilin may ayına qədər Paris, London və
San-Remodakı fəaliyyəti haqqında Sizə ətraflı
məlumat vermək əvəzinə, qısa məktubla kifayətlənməyə
məcburam. Məktubun bütün mahiyyəti bu il aprelin sonlarında Bakıda baş vermiş
hadisələrin mahiyyətini izah etməyinizlə
bağlı sual, xahiş və tələbdən ibarətdir.
Mümkünsə, bildirin, Azərbaycanda indi iş
başında hansı hökumətdir, bu hökumət,
ümumiyyətlə, kimlərdən ibarətdir? Ölkəmizin mövcud daxili və xarici vəziyyəti
necədir?
Nümayəndə heyəti sülh konfransının
Ali Şurasının (“Conseil Supreme”) iclaslarının
keçirildiyi San-Remodan aprelin 30-da qayıdıb. Elə həmin
gün Röyter teleqraf agentliyi Bakıda inqilab baş verməsi
və hökumətin istefaya getməsi barəsində Londondan
məlumat yaymışdı.
Bütün cəhdlərimizə baxmayaraq, nə həmin
gün, nə də sonrakı iki gün (1 və 2 may) ərzində
bu xəbərlə əlaqədar heç bir başqa məlumat,
yaxud hər hansı aydınlaşdırıcı təfərrüat
öyrənə bilmədik (1 May nümayişi və Fransada
ümumxalq nümayişinə hazırlıq buna imkan vermədi). Paris qəzetlərinin
Londondan aldıqları xəbərlər isə bir-birini təkzib
edən elə məlumatlarla dolu idi ki, onlara əsaslanıb
hansısa qənaətə gəlmək mümkün deyildi.
Belə
bir vəziyyətdə nümayəndə heyəti bu il may ayının 3-də Fransa Xarici
İşlər Nazirliyi vasitəsi ilə Bakıya, Nazirlər
Şurası sədrinin adına Azərbaycanda işlərin vəziyyəti
və ingilis qəzetlərinin haqqında xəbər
yaydığı hadisələrlə bağlı səhih məlumat
göndərmək xahişi ilə radio-teleqram yola saldı.
Eyni
gündə və eyni məsələ ilə əlaqədar
Azərbaycanın Konstantinopoldakı nümayəndəsinin adına təcili teleqram vuruldu.
Sonuncudan mayın 5-də təcili teleqramla cavab
alındı.
Orada deyilirdi ki, Azərbaycanda Məmmədhəsən
Hacınskinin rəhbərliyi altında yeni hökumət
yaradılıb. Başqa məlumat yoxdur.
Bu arada qəzetlər başdan-başa ziddiyyətlərlə
dolu xəbərlər yaymaqda davam edirdilər. Əlində
etibarlı mənbələrdən alınmış heç
bir səhih məlumat olmadığından nümayəndə
heyəti həmin ziddiyyətlərə aydınlıq gətirməyə
qadir deyildi.
Təbii ki, böyük narahatlıq içində olan,
baş vermiş hadisə barəsində kiçicik də
olsa bir məlumat əldə etmək istəyən heyət bu
dəfə artıq Parisdəki ingilis təmsilçiliyi vasitəsi
ilə Bakıya ikinci dəfə teleqram vurdu.
Bu gün artıq mayın 11-i olmasına baxmayaraq,
göndərdiyimiz teleqramların heç birinə cavab ala
bilməmişik.
Qəzetlər
isə ən müxtəlif şəkildə, ziddiyyətlərlə
dolu və bir-birinə
təkzib edən tərzdə bizdə,
Gürcüstanda, Ermənistanda, hətta İranda bolşevik
hakimiyyətinin bərqərar olduğunu xəbər verirlər.
Bu məsələdə bir tərəfdən bolşeviklər,
o biri tərəfdən isə türk milliyyətçiləri
və Azərbaycan arasında qarşılıqlı
anlaşmaya əsaslanan
münasibətlər və s. və i.a. haqqında
yazırlar.
Nümayəndə heyəti bütün bu tipli xəbərlərə
necə yanaşacağını bilmir, onları nə qəbul,
nə də təkzib etmək imkanına malikdir. Çünki indiyə qədər
Bakıda və ümumiyyətlə, Azərbaycanda (ələlxüsus
da Zəngəzurda və Qarabağda) baş vermiş (əgər
doğrudan da bir şey olubsa!) hadisələr haqqında
etibarlı mənbədən heç bir məlumat əldə
edə bilməyib və bu gün də əldə edə
bilmir...
Cənab
sədr! Paris sülh konfransındakı Azərbaycan nümayəndə
heyətinin qərarına əsasən, yuxarıda göstərilənləri
nəzərə alaraq lazımi tədbirlər görməyi
və bizə radio, adi teleqram, yaxud xüsusi kuryer vasitəsi
ilə bu ilin mart-may aylarında ölkəmizdə baş verən
bütün hadisələr barədə ətraflı məlumat
göndərməyi xahiş edirik. Nümayəndə heyəti
bu il mayın 3-də Xarici İşlər
Nazirliyinin cənab Nikoladze vasitəsi ilə ayrıca zərfdə
göndərdiyi məlumat sayəsində yanvar-fevral
aylarında ölkənin vəziyyəti ilə tanış
olmaq imkanı əldə etmişdir.
Azərbaycan
sülh nümayəndə heyətinin sədri
Ə.Topçubaşov
Nümayəndə
heyətinin katibi
A.Atamalıbəyov
22 iyun
1920-ci il
Paris
AZƏRBAYCAN
RESPUBLİKASI NAZİRLƏR ŞURASININ SƏDRİNƏ
Cənab
sədr!
Bu il mayın 12-də rəhbərlik etdiyim nümayəndə
heyəti adından Parisdən Sizə 13 saylı məlumat
göndərmişdim. Həmin məktubda heyətin Azərbaycanda,
xüsusən də Bakıda aprelin sonlarında (daha dəqiq
desəm, 28-dən sonra) cərəyan edən proseslərdən
tamamilə bixəbər qaldığını diqqətinizə
çatdıraraq bizi göstərilən müddət ərzində
baş vermiş bütün hadisələr haqda məlumatlandırmaq
üçün ən ciddi, təsirli və təcili tədbirlər
görülməsini xahiş etmək şərəfinə
nail olmuşdum.
12 may
tarixli məlumatı buradan bakılı Həsən
Dadaşov aparıb. O, Şeyxəli Dadaşovun nəvəsidir. Həsən Dadaşov buradakı tələbələrimizdən
Cabbarov və Daqerovla birlikdə mayın 12-də Parisdən
çıxıb. Onlar Bakıya çatıblarmı,
göndərilən məlumatı Sizə, yaxud hökumət üzvlərindən
hər hansı bir şəxsə təqdim ediblərmi - təəssüf
ki, bu barədə heç bir şey məlum deyil! Nəticədə
nümayəndə heyəti belə kədərli və
biabırçı vəziyyətə baxmayaraq, istər aprelin sonlarında baş vermiş
hadisələrlə, istərsə də bütünlükdə
Azərbaycanda işlərin gedişi, ölkənin daxili
şəraiti, hökumətin xarakteri və tərkibi, ordunun
vəziyyəti, qonşu dövlətlərlə -
Gürcüstan, İran, Ermənistan, Şimali Qafqaz (ələlxüsus
Dağıstan), Sovet Rusiyası ilə əlaqələrdən
xəbərsiz qalmaqda davam edir.
Nümayəndə heyəti əvvəlki kimi yenə də
yalan, uydurma, əksəriyyəti bir-birini inkar edən məlumatlarla
kifayətlənməli olur. Bütün bu məlumatlar
isə Avropa mətbuatı və teleqraf agentlikləri tərəfindən
əsla etimad doğurmayan mənbələrə (erməni,
yunan və s.) istinadən verilir.
Ümumiyyətlə,
belə çətin vəziyyətə düşən, hətta
ən həyati əhəmiyyətli məsələlərdən
də xəbər tuta bilməyən, ölkə ilə
bütün əlaqələrini itirən, ən azı
elementar mövcudluğunu təmin etmək baxımından
maddi yardım və mənəvi dəstəkdən yerli-dibli
məhrum olan, üstəlik, fəaliyyəti ilə birbaşa
bağlı olmayan ağır yükün altına girərək
78 nəfər azərbaycanlı tələbənin
(onların da keçinmək üçün heç bir vəsaitləri
qalmayıb) qayğılarını
da öz üzərinə götürən nümayəndə heyətinin
normal və səmərəli işləyə bilməyəcəyini
deməyə ehtiyac varmı? Həm də elə
bir dövrdə ki, beynəlxalq həyatda, həqiqətən
də, mühüm bir mərhələ başlayıb -
artıq gündəliyə türk və rus məsələləri
çıxarılıb. Deməyə ehtiyac varmı ki,
bütün Qafqaz respublikalarının, ilk növbədə
Azərbaycanın, eləcə də İran, Türküstan,
hətta ola bilsin ki, Yaxın Şərq və
bütün Asiyanın taleyi bu məsələlərin necə
həll ediləcəyi ilə sıx bağlıdır.
Öz-özlüyündə aydındır ki, belə
şəraitdə nümayəndə heyətimiz bütün
istiqamətlərdə xüsusi intensivliklə işləməlidir. Amma bədbəxtlikdən
məhz indi - ən lazımlı vaxtda hadisələrdən
tam uzaq düşməsi, ölkənin vəziyyətindən
tam xəbərsiz qalması nəticəsində onun fəaliyyəti
iflic olmuşdur. Biz hətta Azərbaycanda hakimiyyətin
kimlərin əlinə keçdiyini, ordunun başına nə
iş gəldiyini, ölkənin müstəqilliyinin
qorunması və xilasının, hətta ola
bilsin ki, sadəcə fiziki mövcudluğunun təmin edilməsinin
nə vəziyyətdə olduğunu da bilmirik.
Martda
Londonda, apreldə isə San-Remoda keçirilmiş konfranslara
bənzər yeni konfransın iyul ayında Spada təşkili
nəzərdə tutulur. Bizim nümayəndə
heyəti əvvəlki iki konfransın işində iştirak
etmişdi. Lakin indi Spaya getməyə
lüzum varmı? Mövcud vəziyyətdə
orada nə etmək olar? Əgər
konfransın təşkilinin
pıanlaşdırıldığı vaxta qədər
(12-15 iyul) Azərbaycanda baş vermiş hadisələrin
xarakterinə müəyyən aydınlıq gətirilməsə,
nümayəndə heyəti üçün hər hansı
münasibət bildirmək, yaxud qərar qəbul etmək son
dərəcə çətin olacaq.
Bir daha təkrar edirəm, nümayəndə heyəti
son dərəcə ağır, kədərli günlər
yaşayır.
Yaranmış vəziyyət heç bir xəbər tuta bilmədiyimiz
ailələrimizin, yaxınlarımız və
doğmalarımızın dərdi bir yana qalsın, ölkənin
və ordunun, Parlamentin və hökumətin taleyindən tam məlumatsız
olmağımız səbəbindən bizi səbatlılıqla
sınağa çəkir, hər an səbir və
dözüm nümayiş etdirməyə, gərginlik
içində gözləməyə və yenə də
gözləməyə məcbur edir.
Lakin belə
ümidsiz vəziyyətə düşməsinə baxmayaraq,
nümayəndə heyəti hazırkı son dərəcə çətin
şəraitdə yenə də işini davam etdirmək,
üzərinə düşən vəzifələri
bacardığı qədər yerinə yetirmək
üçün özündə qüvvə tapır. İyunun əvvəlində heyət sülh
konfransının Ali Şurasına nota ilə (surəti əlavə
olunur) müraciət etmək məcburiyyətində
qalmışdır. Sonra nümayəndə heyətinin
iki üzvü - cənab Mehdiyevlə cənab
Şeyxülislamov hələ də bir tərəfdən
ingilis hökuməti, digər tərəfdən isə Krasin başda
olmaqla Sovet Rusiyasının müvəkkilləri arasında
iqtisadi və hətta ola bilsin ki, siyasi xarakterli
danışıqların aparıldığı
Londondadırlar. Nəhayət, Avropada Azərbaycanla
bağlı olduqca qanqaraldıcı təəssüratı
azacıq da olsa yumşaltmaq, dəyişdirmək
üçün nümayəndə heyəti mətbuatda (əsas
etibarilə Parisdə çıxan “Le Temps” qəzetinin səhifələrində)
təbliğatla məşğuldur.
Lakin təəssüf ki, əvvəllər olduğu
kimi, işin bu tərəfi yenə də böyük maddi
imkan tələb edir. Nümayəndə heyətinin sərəncamında
olan pullar isə artıq tükənmək üzrədir və
onun saxlanması üçün maliyyə vəsaiti ilə təmin
olunması məsələsi yenə də bütün kəskinliyi
ilə gündəliyə çıxır. Hazırda Avropada (Almaniya, İtaliya, Fransa) 78 nəfər
azərbaycanlı tələbənin olması qarşıda
duran problemin ciddiyyətini daha da artırır. Onların yaşamaları və təhsillərini
davam etdirmələri üçün Bakıdan göndərilən
vəsait artıq tükənmişdir və bizə təqdim
etdikləri hesabatdan, eləcə də tələbələrin
özlərinin verdikləri məlumatdan da
göründüyü kimi, əllərindəki məbləğ,
çətin ki, avqustun 1-nə qədər çatsın.
Bu şərait
təhsil almaq üçün gələn tələbə gəncləri
üzləşdikləri həqiqətən də faciəli
və ümidsiz vəziyyəti bütün detalları ilə
şəxsən izah etmək üçün öz
aralarından seçdikləri yoldaşlarından bir nəfəri
- Mirqasımovu
Bakıya, Sizin yanınıza göndərməyə
məcbur edib. Təəssüf ki, artıq nümayəndə
heyəti də tələbələrə yardım göstərmək
üçün heç bir imkana malik deyil və lazımi vəsaitlə
təmin olunmasa, tezliklə o özü tələbələrdən
də pis vəziyyətə
düşəcək.
Nümayəndə
heyəti Mirqasımovun Bakıya göndərilməsinə həmin
tələbənin Sizin yanınıza düşmək
üçün bütün imkanlarını səfərbər
edəcəyi, sonra isə yaxşı xəbərlə -
birlikdə təhsil aldığı gənclər
üçün pulla geri dönəcəyi ümidi ilə
razılıq verib...
Eyni zamanda, nümayəndə heyəti tək bununla
kifayətlənməyərək öz tərkibindən cənab
Məhəmməd Məhərrəmovu da Bakıya ezam etmək
qərarına gəlib. O, artıq iyunun sonunda, yaxud iyulun əvvəllərində
yola çıxmağa hazırlaşır və bu məqsədlə
lazımi mandatla təmin ediləcəkdir.
Nümayəndə
heyətinin yuxarıda göstərilən cətin vəziyyətdə
olduğunu bir daha diqqətinizə çatdıraraq indiki məlumatı
da əvvəl göndərdiyim müraciət kimi xahiş,
qanuni tələb, nəhayət, yalvarışla başa
çatdırıram: 1) Baş verən hadisələr və
Azərbaycanın indiki gerçək vəziyyəti ilə əlaqədar
dərhal ətraflı məlumatla birlikdə kuryer göndərilməsi;
2) Nümayəndə heyətinin və 78 nəfər tələbənin
saxlanması üçün əvvəlki miqdarda pul vəsaitinin
köçürülməsi.
Nümayəndə heyəti üzvlərinin ailələri,
yaxınları və doğmaları barədə hər
hansı məlumat burada olanların ürəklərini minnətdarlıq
hissi ilə dolduracaqdır.
Fürsətdən istifadə edib bir daha səmimi
hörmət və ehtiram hisslərimi
çatdırmağı özümə borc bilirəm.
Azərbaycan
Respublikası sülh nümayəndə heyətinin
başçısı Ə.Topçubaşov
Azərbaycan
Nümayəndə heyətinin cavab gözlədiyi suallar
(Suallar
Avropa mƏtbuatının mƏlumatları Əsasında
hazırlanıb) iyun, 1920 - ci il (təxmini)
1. 28 aprel
çevrilişi hansı şəraitdə baş verib? Çevrilişə gətirib çıxaran amillər
hansılardır? Səbəb nə oldu?
Kim yaranmış şəraitdə nə kimi
hansı rol oynayıb? Xalqın
çevriliş baş verəcəyi ilə bağlı hər
hansı məlumatı vardımı? Parlament nə
iş görürdü?
2.Azərbaycan hökuməti hakimiyyəti nə üçün belə
tezliklə əldən verdi? Kimin və hansı
qüvvələrin təsiri altında? Açıq,
yaxud gizli etirazın hansısa təzahürləri nəzərə
çarpırdımı? Hökumətin
tərkibindən danışıqların aparılmasında
kimlər iştirak etmişdi? Azərbaycanın
müstəqilliyinin bundan sonra da qorunub saxlanması
baxımından hər hansı müsbət xarakterli
qeyd-şərtlər qarşı tərəfin diqqətinə
çatdırılmışdımı? Azərbaycan
hökumətinin demək olar ki, bütün üzvlərinin
azadlıqda qalmasını nə ilə izah etmək
mümkündür?
3. Ordu nə
üçün fəaliyyətsiz dayanmışdı? Əsas güclər və general Mehmandarov
çevriliş zamanı harada idilər? Əgər
Bakıda deyildilərsə, bunu nə ilə izah etmək
mümkündür? Hansı hərbi hissələri
həmin vaxt Bakıda dislokasiya olunmuşdu?
4.
Gürcü hökumətinə yardım xahişi ilə
müraciət edilmişdimi? Nə zaman və
hansı şərtlər daxilində? Buna
bir cavab alınmışdımı? Nə
zaman və necə bir cavab? Bəs erməni
hökumətinə? Nə zaman və
hansı şərtlər daxilində? Cavab?
5.
Çevrilişin qələbə ilə başa çatmasına
fəhlə təşkilatları (hansılar), Bakıda
yaşayan erməni və rus əhali tərəfindən
yardım göstərilibmi? Əgər kömək
olubsa, bu konkret şəkildə hansı formada təzahür
edib? Müsəlman əhalinin belə bir köməyə münasibəti necə olub?
6.
Bakıda, yaxud onun həndəvərində (məsələn,
neft mədənlərində) xarici hərbi qüvvələrə
təsadüf edilibmi? Rast gəlinibsə,
hansılardır, sayca nə qədərdir, rəhbərləri
kimdir?
7. Hakimiyyət
kimə təhvil verilib - Azərbaycan, yoxsa Moskva bolşeviklərinə?
Xalq Komissarları Şurası kimlərdən təşkil
olunub? (Adbaad sadalamaq). Moskva
ilə əlaqə yaradılıbmı? Belə
bir əlaqə varsa, nədə təzahür edir?
8. Müstəqil Azərbaycan Sovet Respublikası elan
edilibmi? Hansı şərtlər daxilində? Azərbaycanın bütün ərazisində, yoxsa
yalnız Bakı bölgəsində? Bakı
əhalisi baş vermiş hadisəyə necə münasibət
bəsləyir?
9. Azərbaycanın
qalan hissəsində vəziyyət necədir? Bu
ərazilər kimə tabedir? Hökumət
Gəncədə nə kimi işlər görür? Gəncədəki hökumət kimlərdən ibarətdir?
(Adbaad sadalamaq). Rəhbəri
kimdir? Gəncə hökuməti yerli əhalinin
yardımına ümid edə bilərmi? Əgər
Bakı hökuməti hələ də mövcuddursa, onun
sonuncuya münasibəti necədir? Bakının tezliklə
azad olunacağına ümid varmı?
10. Gəncə
hökumətinin əlində hansı güc və vasitələr
mövcuddur? Öz bonunu (kağız pul, razılıq
əsasında müəyyən məbləğ kimi qəbul
edilən kredit sənədi - V.Q.) buraxırmı? Daxili, yaxud xarici borca (məsələn, gürcü
hökumətindən, yaxud müttəfiqlərdən hər
hansı birindən) girməyib ki?
11. Ordu
qorunub saxlanıbmı? Hansı hərbi hissələr
və sayca nə qədər? İndi hərbi
hissələr harada yerləşir? Ordunun
başında yenə də general Mehmandarov dayanırmı?
Digər generallarımız - Şıxlinski,
Usubov, Vəkilov və b. haradadırlar? Silahlı
qüvvələrin döyüş qabiliyyəti yerindədirmi?
Hərbçilərimiz indi nə işlə məşğuldurlar?
Onların nə kimi ehtiyacları var?
12.
Doğrudurmu ki, Azərbaycan Gürcüstanla müharibə
edib, yaxud indi müharibə aparır? Söhbət
hansı Azərbaycandan gedir - Bakıdan, yoxsa Gəncədən?
(burada bolşeviklər, yoxsa müstəqillik
tərəfdarları mənasında - V.Q.) Hərbi
əməliyyatlar hansı zəmində meydana
çıxıb? Müharibəni birinci kim
başlayıb? Barışıq əldə
olunubmu? (İyunun 3-də?) Barışıq anlaşması hansı şərtlər
əsasında bağlanıb? İndi
Gürcüstanla qarşılıqlı münasibətlər
necədir? Bəs Gürcüstanla Azərbaycan
arasında 1919-cu ildə imzalanmış hərbi müqavilənin
taleyi necə oldu? Yerli əhali həmişə dost
münasibəti bəslədiyimiz Gürcüstanla əlaqələrin
bu şəkildə pozulmasına necə yanaşdı? Sizə məlumdurmu ki, Nümayəndə heyəti
burada Batum limanından Azərbaycana dənizə
çıxış hüququ təmin olunması şərti
ilə Batum şəhəri və Batum vilayəti üzərində
Gürcüstanın suveren hüquqlarını
tanımağa razılıq verib?
13. İrəvan
hökuməti ilə qarşılıqlı münasibətlər
necədir? Onunla müvəqqəti də olsa
bir saziş imzalanıbmı? Qarabağ və
Zəngəzurda, eləcə də Şərur və
Naxçıvanda vəziyyət necədir? Doğrudurmu ki, bu ərazilərdə
Xəlil paşa və digər türk generalları,
Dağıstanda Nuri paşa, Qars vilayətində Kazım
Qarabəkir paşa ağalıq edirlər?
14.
Doğrudurmu ki, Dağıstan və Şimali Qafqaz
dağlıları bolşevizmin güclü təsiri
altındadırlar və bu ərazilərdə hökm sürən
ümumi anarxiya nəticəsində indi bolşevik donuna
girmiş denikinçi general və zabitlərin komandası
altında silahlı dəstələr yaradılır? Doğrudurmu ki, həmin dəstələr Azərbaycana
və Gürcüstana quldur basqınları düzəldirlər?
Kubanda və Donda nə baş verir? Kazakların general Vrangelin ordusu ilə əlaqələri
mövcuddurmu?
15. Azərbaycanlılar
bolşeviklərin Ənzəli üzərinə hücumunda
və oradakı donanmanı ələ keçirmək
uğrunda savaşda, eləcə də Küçük
xanın inqilabi hərəkatına yardım göstərmək
üçün keçirilən yürüşdə hər
hansı şəkildə iştirak ediblərmi? Bəs İran Azərbaycanında Təbriz
başda olmaqla
Tehranın hakimiyyətini tanımaq istəməyən separatçı hərəkatda necə?
16.
Bolşeviklərin Türkiyəni xilas etmək naminə
türk milliyyətçiləri ilə ittifaq
bağladıqları, ümumiyyətlə, müsəlman
dünyasına - İran, Əfqanıstan və Hindistan
kömək göstərmək niyyətində olmaları barədə
buradakı qəzetlərin
çox yazdıqları və İngiltərəni belə
narahat edən şayiələr həqiqətə
uyğundurmu?
17. Azərbaycanın
müstəqilliyi Sovet Rusiyası tərəfindən
tanınıbmı? Bolşeviklərin iyunun 12-də
yalnız Gürcüstanın müstəqilliyini tanımaq
barəsində saziş imzalamalarını nə ilə izah
etmək mümkündür? Bu məsələdə
Ermənistana münasibət necədir?
18.
Mövcud vəziyyətə bizim siyasi partiyaların
yanaşması haqqında nə demək
mümkündür? Onlar aktiv fəaliyyət göstərirlərmi?
Bu fəaliyyət nədə təzahür edir?
Hansı partiya kimi dəstəkləyir? Ələlxüsus da
28 aprel çevrilişi zamanı kimi dəstəkləmişdi?
19.
Ümumilikdə bütün bu hadisələr Azərbaycan əhalisinin
iqtisadi həyatında öz əksini necə tapıb? Əmtəə idxalı və ixracı həyata
keçirilirmi? Hansı marşrutla - Xəzər
dənizi vasitəsi ilə, yoxsa Zaqafqaziya dəmir yolu ilə?
Bolşeviklər çoxmu neft aparıblar?
Əgər barter ediblərsə, hansı
mallara? Neft sənayesinin vəziyyəti necədir?
Xəzər donanmasının? Bəs bizim bonların və xarici pul vahidlərinin
valyuta dəyəri necədir? Məhsulun vəziyyəti?
Taxıl varmı? Hansı tələbat
mallarına (ən zəruri!) daha çox ehtiyac hiss edilir?
Rus dilindən tərcümə edən:
Vilayət Quliyev
Budapeşt, aprel,
2018-ci il
525-ci qəzet 2018.- 28 aprel.- S.18-19.