Kinomuzun sözlü-musiqili naxışları

Şahanə MÜŞFİQ

... Hər şey ən adi günlərdən birində əmin-arxayın metrodan çıxıb işə gedərkən “Sən ey uşaqlıq” mahnısının dilimə “dolanması” ilə başladı.

Hardan yadıma düşdü bu mahnı, niyə yolun ortasındaca ətrafdakıların nəzərlərinə aldırmadan dilimin altında zümzümə etməyə başladım - bilmirəm. Zümzümə edərkən bir tərəfdən də mahnının hansı filmdən olduğunu xatırlamağa çalışırdım. Əslində, bilirdim. Amma mahnının sözlərinə və musiqisinə o qədər aludə olmuşdum ki, heç cür filmin adını xatırlaya bilmirdim. Birdən beynimin ən ucqar küncündə qəfil işıq bir yanıb öz zəif cüssəsi ilə bütün beynimi işıqlandırdı və mən sualıma axtardığım cavabı tapdım: “Şərikli çörək” filmindən!

Bu dəfə də fikrimə başqa məqamlar gəldi. Məsələn, filmlərimizdə necə gözəl və mənalı mahnıların olması...

İncəsənət insan ruhunu ecaza gətirən, ona diriliş, coşğunluq və duruluq bəxş edən bir sahədir. Hansı növündən asılı olmayaraq incəsənətin bütün sahələri ilk öncə insanın ruhuna xitab edir. Buna görə də onu ruhun ən gözəl terapevti adlandırmaq heç də mübaliğə olmazdı.

Bu sənət sahəsinin ən çox yayılan və insanlar tərəfindən sevilən növləri sırasında heç şübhəsiz ədəbiyyat, musiqi və kino öncüllərdəndir. Ədəbiyyat sözlər, musiqi səslər (notlar), kino isə görüntüsü ilə həyatı ən gözəl şəkildə canlı və təbii boyalarla əks etdirir.

Bu halda bu üç sənət növünün cuğlaşmasından yaranan sənət əsəri də, təbii ki, özünün incə və zərifliyi ilə insan duyğularını dinləndirəcək, hisslərinə xəfif meh kimi toxunub sığallayacaq, onu real həyatın ağuşundan alıb xəyallar aləminə səyahətə aparacaq. Bu nadir və ecazkar duyğuları isə bizə yaşadan Azərbaycan milli kinosunun mahnılarıdır.

120 illik Azərbaycan kino sənəti çox böyük və keşməkeşli yol keçmiş, müəyyən dövrdə özünün ən yüksək pilləsinə qalxdığı halda, bəzən enişlər də yaşamamış deyil. Ancaq bütün hallarda demək olar ki, hər filmimizdə sonradan dillər əzbərinə çevrilib, hətta Xalq mahnısı səviyyəsinə qədər ucalan mahnı tapmaq mümkündür. Müəyyən dövrdən sonra insan unudur, görəsən, filmi həmin mahnıyla, yoxsa mahnını həmin filmlə xatırlayır?

Bir neçə dəqiqəlik yolda ağlıma gələn bu fikirləri sahmanlayıb toplamağı və Azərbaycan kinosunda ifa olunan mahnılar haqqında yazı yazmağı qərarlaşdıran andan etibarən yadıma o qədər filmlər və o qədər mahnılar düşdü ki, onların hamısını bir yazıya sığdırmaq, çox təəssüf, mümkün deyil. Bu mövzunun özü ayrıca böyük və sanballı araşdırma mövzusudur. Mənsə bacardığım qədərilə ən məşhur filmləri və ən məşhur mahnıları toplamağa çalışdım (Bilirəm, hamısı məşhur və seviləndir!).

Filmlərimizdə ifa olunan mahnılar iki qismə bölünür: əvvəldən yazılmış və sonradan filmə salınan mahnılar və sırf film üçün yazılıb, ondan sonra məşhurlaşan mahnılar.

Çoxəsrlik Azərbaycan Xalq ədəbiyyatının ən gözəl və qədim nümunəsi hesab olunan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı həm də ilk nəzm nümunələrinin yer aldığı ədəbiyyat incisi kimi önəm daşıyır. Hələ poeziyanın qollanıb-budaqlanmadığı, inkişaf etmədiyi VII əsrdə xalqımız yaratdığı dastanda şeirlər qoşmuş, onu qopuzda ifa etmişlər. Ancaq sonradan sadə və bir az da bəsit görünən bu nümunələrdən biri indi ən gözəl film mahnımızın mətnidir. Söhbət 1975-ci ildə ekranlaşdırılan “Dədə Qorqud” filmindəki Beyrəyin məşhur mahnısından gedir. Xalq yazıçısı Anarın ssenarisini yazdığı, görkəmli rejissor, Xalq artisti Tofiq Tağızadənin quruluş verdiyi filmdə ecazkar səsə malik Yalçın Rzazadə musiqisi Emin Sabitoğluya aid mahnını elə şövqlə oxuyur ki, insan Beyrəyin Banuçiçəyə olan sevgisinə heyrət etməyə bilmir. Hələ VII əsrdəki bir aşiqin öz sevgilisini “İncə bellim, yer basmayıb yeriyən! Evim taxtı, başım baxtı sevgilim” kimi təsviri xalqın incə, zərif, kövrək, sevə bilən ürəyindən xəbər verməklə bərabər, xalqın qadına qarşı yüksək və ilahi münasibətini də təcəssüm etdirir. Sözlərin və musiqinin ilahi vəhdəti isə bu mahnının üstündən onilliklər keçməsinə baxmayaraq, hələ də sevə-sevə oxunmasına və uşaqdan-böyüyə hər kəsin dilində əzbərə çevrilməsinə gətirib çıxarıb.

“Dədə Qorqud” filmində Bamsı Beyrəyi böyük ustalıqla canlandıran Rasim Balayevin kinoda ilk işi isə “Nəsimi” filmidir. Hürufi şair Nəsiminin keşməkeşli həyatından bəhs edən filmin ssenari müəllifi İsa Hüseynov, quruluşçu rejissoru isə Həsən Seyidbəylidir. 1973-cü ildə ekranlaşdırılan əsərdəki musiqilər özünün fərqliliyi və orijinallığı ilə seçilir. Həmin mahnıların mətni Nəsiminin sufi şeirlərindən götürüldüyündən görkəmli bəstəkar Tofiq Quliyev də şeirlərin ruhuna uyğun olaraq sufi tərzində musiqilər bəstələyib. Burada mahnılar əsasən dərvişlərin dilindən söylənildiyindən “Dərvişlərin mahnısı” adlanır. Məsələn, “Qafil, oyan”, “İstəmə” qəzəlləri bu mahılardandır:

Sən sana gər yar isən gar,

ey könül, yar istəmə!

Yarü dildar ol sana,

sən yarü dildar istəmə!

Tofiq Quliyevin “Nəsimi” filminə yazdığı “Dərvişlərin mahnısı” onun yaradıcılığında tək deyildi. O, bu filmdən cəmi üç il sonra 1976-cı ildə “Dərviş Parisi partladır” filmində yenidən bir dərviş üçün mahnı yazmalı olur. Ancaq rejissorlar K.Rüstəmbəyov, Ş.Mahmudbəyovun filmindəki dərviş Nəsimidən tamamilə fərqli idi. “Mən bir köhnə dərvişəm, cəhənnəmdən gəlmişəm” - deyən bu dərviş fırıldaqçı, yüngül bir obrazdır. Və onun bu fırıldaqçılığı elə bu mahnıdaca öz dilindən açılır. “Doğru sözə həmişə rişxənd edib gülmüşəm” sözlərini, əlbəttə, ənənəvi dərviş üslubunda yazmaq olmazdı. Burada da Tofiq Quliyev ustalığı öz sözünü deyir. O, şən, məzəli, yüngül, istehza doğuran musiqi ilə dərvişin iç üzünü açan sözlərə bir növ köməkçi olur.

Azərbaycan kinolarına ən çox mahnı yazan sənətkarlardan biridir Tofiq Quliyev. Onun müxtəlif üslubda və janrda mahnıları hər zaman kino tariximizin əvəzsiz incisi olmuşdur. Bu da onun sözü, kinonu hiss etməsi, onu ruhunda duyması ilə əlaqədardır. Zəngin təcrübəsinin, geniş istedadının və qeyd etdiyimiz kimi, sözü duymaq bacarığının nəticəsidir ki, Azərbaycan kino tarixində özünəməxsus yer tutan əksər rejissorlarımız öz filmlərində məhz onunla işləməyi üstün tutmuşlar. O, “Sən niyə susursan” (rejissor Həsən Seyidbəyli) filmindəki “Nargilə”, “Məzəli mahnı”, “Şir evdən getdi”dəki (rejissor Rasim İsmayılov) “Kababçının mahnısı”, “Qaynana” filmindəki (rejissor Hüseyn Seyidzadə) bütün musiqi nümunələri kimi şən, zarafatyana mahnılar da yaza bilirdi, “Görüş” filmindəki (rejissor Tofiq Tağızadə) “Arzular”, “Axşam mahnısı”, “Möcüzələr adası”ndakı “Lirik mahnı” kimi insan duyğularını dilləndirən, onu kövrək notlara kökləyən mahnılar da...

Bəstəkarın “Möcüzələr adası” (rejissor Həsən Seyidbəyli) filmi üçün yazdığı “Neft Daşları” mahnısı bu gün də neft ölkəsi olan Azərbaycanda neftçilərin bir növ peşə marşı olaraq qalmaqdadır.

Mən güləm, gül üzüm,

yarım, heç zaman solmaz,

Mənim kimi gözəli

belə sevməmək olmaz,

yarım, sevməmək olmaz -

misraları ilə bütün qadınların ən sevimli mahnılarından birinə çevrilən bu mahnını necə unutmaq olar? Ssenarisi Həsən Seyidbəyliyə, quruluşu Lətif Səfərova məxsus “Qızmar günəş altında” filminin ən məşhur mahnılarından biri olan “Qızların mahnısı”nın musiqisi T.Quliyevin, sözləri Ənvər Əlibəylinindir. Bu şən, oynaq mahnı nəinki ölkəmizdə, o cümlədən, ölkəmizin sərhədlərindən kənarda da sevə-sevə oxunur və dinlənilir. Əlbəttə, bu sözləri Tofiq Quliyevin əksər mahnıları haqqında demək olar.

Məsələn, “O qızı tapın” filmində (rejissor Həsən Seyidbəyli) Oqtay Ağayevin möcüzəvi səsiylə möhürünü vurduğu “Kimsən sən?” mahnısı hamımızın dilində laylaya, bayatıya çevrilməyibmi? Sanki Onegin Hacıqasımovun sözlərinə yazılmış mahnı dedektiv janrında çəkilən filmin ağır sujet xəttinə bir “nəfəslik” kimi düşünülüb.

Tofiq Quliyevin kinodakı xidmətlərindən söz düşmüşkən, Həbib İsmayılovun rejissoru olduğu “Ögey ana” filmini unutmaq, təbii ki, olmazdı. Həyat yoldaşının ilk evlilikdən olan oğlunu öz balası kimi qəbul etsə də, buna onu inandıra bilməyən Dilarənin iztirabları, ürəyindəki nisgil Ənvər Əlibəylinin sözləri, Tofiq Quliyevin bəstəsi ilə “Oğlum” mahnısında əks olunur. Ana öz balası kimi sevdiyi uşağa “Mənlə danış, gül, oğlum” deyə sanki yalvarır. Bu nisgillə bərabər, balaca İsmayılın qayğısızca oxuduğu “Kəndimiz” mahnısının (sözləri Zeynal Cabbarzadənin) musiqisini də Tofiq Quliyev yazıb.

Azərbaycan kino sənətində və eləcə də Tofiq Quliyev yaradıcılığında özünəməxsus yerlərdən birini tutan “Bəxtiyar” filmi də öz mahnıları ilə özəldir. Rejissoru Lətif Səfərov olan filmdə gözəl və məlahətli səsə malik gənc neftçi Bəxtiyar Muradovun müğənnilik yolundan bəhs edilir. Bəxtiyardakı istedadı ilk dəfə konservatoriyanın professoru Rəcəbov “Ağacda alma” mahnısı ilə kəşf edir. Bu mahnının filmdə ifasının da çox maraqlı hekayəsi var. Belə ki, 1955-ci ildə film çəkilərkən baş rolun ifaçısı Rəşid Behbudovun artıq 40 yaşı var idi və özünün artıq formalaşmış kişi səsi ilə məlahətli, incə uşaq səsində oxuya bilməzdi. Buna görə də o mahnını ilk dəfə Şövkət Ələkbərova ifa edir. Həmin epizoddakı səs Şövkət xanımın, digərləri isə Rəşid Behbudovun öz səsidir.

Bundan başqa, filmdə ifa olunan “Sevgilim”, “Əziz dost”, “Dörd dost” mahnıları da üstündən yarım əsrdən çox zaman keçməsinə baxmayaraq, bu gün də musiqi sənətimizin ən gözəl nümunələri olaraq qalmaqdadır.

Tofiq Quliyevlə yanaşı, Emin Sabitoğlu, Cahangir Cahangirov, Polad Bülbüloğlu, Vasif Adıgözəlov və digər görkəmli bəstəkarlarımızın da kino tariximizdəki xidmətləri əvəzsizdir.

İsmayıl Şıxlının eyniadlı romanı əsasında Hüseyn Seyidzadənin 1969-cu ildə çəkdiyi “Dəli Kür” filminə yazılan mahnılar da çox məşhurdur. Bəstəkar Cahangir Cahangirovun peşəkar qələminin məhsulu olan bu mahnılar da həzin və kövrək melodiyası, gözəl sözləri ilə kinodan kənarda da geniş şəkildə ifa olunur. Məsələn, filmin son səhnəsində Gülağa Məmmədovun ifa etdiyi “Ana Kür” mahnısı sanki əsrlərdən bəri neçə-neçə insanların ölüm yatağına çevrilən Kürə bir layla, oxşamadır. Eləcə də Elmira Rəhimovanın ifasındakı “Bayatılar” kövrək hisslərin təcəssümü kimi xarakterikdir.

Bu mahnıları dinləyəndən sonra rejissor Cahangir Mehdiyevin “Evlənmək istəyirəm” (“Papaq”) filmindəki, sözləri Ramiz Rövşənə məxsus

Biri gələr, biri gedər hamamda,

Canımız kiri gedər hamamda

- deyə, oxunan “Hamam” mahnılarını da Cahangir Cahangirovun yazdığına inanmaq çətindir. Amma bəstəkarın böyüklüyü də budur ki, o, hər situasiya, hər söz və hər mövzu üçün bənzərsiz musiqilər yaradıb.

Bu filmlə bərabər, “O olmasın, bu olsun” (rejissor Hüseyn Seyidzadə) filmindəki hamam səhnəsi və dahi Üzeyir Hacıbəyovun musiqisi yada düşür. Hər iki musiqi sanki hamamın asudəliyini, rahatlığını, suyun insan ruhunu dincəldən şırıltısını və hamamın insana bəxş etdiyi saflığı, paklığı əks etdirir.

Hüseyn Seyidzadə və Cahangir Cahangirov işbirliyi “Dəli Kür”lə yekunlaşmır. Onlar kinomuzda özünəməxasus yerlərdən birini tutan “Yenilməz Batalyon” filmində də birgə çalışmışlar. Filmdə Teymurun dilindən oxunan mahnının sözləri Zeynal Cabbarzadəyə məxsusdur.

Gedim görüm əziz anamı,

a qarlı dağlar!

Bulud, kəs aranı,

qoy arabanı kəndə çatsın -

- deyilən mahnı bir çağırışı xatırladır. Maraqlıdır ki, mahnının sözlərində qəhrəman atlara müraciət edir, onu ünvana tez çatdırmağı üçün onları bir növ əzizləyir. Bu əsnada musiqiyə qulaq kəsilsək, musiqi də sanki atın qaçışını, at nalının səsini, təngnəfəs atların ürək döyüntülərini xatırladır. Bu da sözsüz ki, bəstəkarın sözləri duymaq bacarığının ən gözəl nümunəsidir.

Söz atlardan düşmüşkən, bu yerdə yadıma “Atları yəhərləyin” filmi gəlir. Qaçaq Nəbinin həyatından, qəhrəmanlığından bəhs edən filmə (rejissorları Əbdül Mahmudbəyov, Həsənağa Turabov) bəstəkar Emin Sabitoğlu bənzərsiz musiqilərilə öz möhürünü vurub. Onun sanki bir hayqırış, etiraz olan “Anama deyin” mahnısı Xalq artisti Niyaməddin Musayevin hərarətli ifası ilə daha da gözəlləşib

Bundan başqa, Emin Sabitoğlu “Bəyin oğurlanması” (rejissorlar Ceyhun Mirzəyev, Vaqif Mustafayev) filmindəki “Toy mahnısı”nın da müəllifidir ki, bu mahnı indiyə qədər də toylarımızın Vağzalıdan sonrakı bəzəyi olaraq qalmaqdadır. İsa İsmayılzadənin sözlərinə yazılmış mahnını mərhum Xalq artisti Mirzə Babayev özünəməxsus şuxluqla ifa edib.

Emin Sabitoğlu musiqiləri Anar yaradıcılığının ekran həyatında ayrıca yer tutur. Anarın əsərləri əsasında çəkilmiş “Gün keçdi” (rejissor Afir Babayev) filmində Vaqif Səmədoğlunun sözlərinə Flora Kərimovanın ifa etdiyi “Bir axşam taksidən...” mahnısı bütün gözəlliyi ilə payızın həzin, ahəngar ovqatını, yağışın pıçıltısını xatırladır.

Bundan əlavə, Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” əsasında rejissor Rasim Ocaqovun çəkdiyi “Təhminə” filmindəki “Əlvida” mahnısını kim bilmir, kim sevmir ki? “Görüşdük nə çətin, ayrıldıq, ayrıldıq nə asan” - deyə başlayan Rafiq Babayevin ifasındakı bu sevgi melodiyası bir nakam məhəbbətə ağını xatırladır:

Əlvida o günlər, ulduzlu gecələr, əlvida...

Ömrümdən nə qaldı, nə qaldı vəfasız dünyada?

Yazının əvvəlində də dediyimiz kimi, bu siyahı o qədər zəngindir ki, saysız-hesabsız kinolar və mahnılar içərisindən hansılarısa seçib bir dəstə halına gətirmək çox çətindir. “Əhməd haradadır” filmində “Leyla” (Rauf Hacıyev, İsmayıl Dadaşov), “Üzüm mahnısı” (R.Hacıyev, Tələt Əyyubov), “Uşaqlığın son gecəsi”ndə “Gəl, ey səhər” (Polad Bülbüloğlu, Fikrət Qoca) və daha neçə-neçə gözəl nəğmə var.

İlk söz açdığım “Şərikli çörək” (Şamil Mahmudbəyov) filmindəki “Sən ey uşaqlıq” mahnısı isə yaşından, statusundan, cəmiyyətdəki mövqeyindən asılı olmayaraq hər kəsin içindəki o uşaqlıq özləmini oyadan bir mahnıdır. 1969-cu ildə çəkilmiş filmin bəstəkarı Azərbaycan musiqisinə adını qızıl hərflərlə yazdırmış bəstəkarlardan biri olan Vasif Adıgözəlovdur. Oqtay Ağayevin səsində isə o həsrət, o uşaqlıq ərköyünlüyü, yaşanmamış həvəslər, vaxtından tez böyüyən körpəlik gizlənib:

Sən, ey uşaqlıq,

Sən bizdən uzaq düşdün artıq.

De, səni yellər apardı?

Ya soyuq əllər apardı?..

Mahnıda qoyulan bu sualın cavabı müəmmalı qalsa da, əminliklə söyləyə biləcəyimiz bir həqiqət aşkardır: məşhur filmlərimizin zehnimizdə ölümsüzləşməsinə güclü təsir göstərən sevimli mahnıları nə zamanın yelləri, nə də kiminsə soyuq əlləri yaddaşlardan silib apara bilər.

525-ci qəzet 2018.- 28 aprel.- S.12.