Ana dilimiz - milli varlığımızın dönməz təsdiqi

"Hər bir xalq öz dili ilə yaranır. Ancaq xalqın dilini yaşatmaq, inkişaf etdirmək və dünya mədəniyyəti səviyyəsinə qaldırmaq xalqın qabaqcıl adamlarının, elm, bilik xadimlərinin fəaliyyəti nəticəsində mümkün olur" - belə demişdi bir zamanlar Ümumilli Lider Heydər Əliyev. Bu sözlərinə ilk əməl edən, canlı nümunə isə məhz özü idi. Onun hələ Sovet İmperiyasının ən güclü dövrlərində ana dilimizin - Azərbaycan dilinin yaşadılması və təbliği uğrunda apardığı mübarizə, gördüyü işlər saysız-hesabsızdır.

Bu siyasətin əsası hələ 1970-ci ildə Heydər Əliyevin Bakı Dövlət Universitetinin 50 illik yubiley tədbirində məhz Azərbaycan dilində çıxışı ilə qoyuldu. Bu təşəbbüs çox tez bir zamanda öz bəhrəsini verdi, çıxışdan az keçməmiş dilimiz dövlət əhəmiyyətli tədbirlərə yol açdı.

1978-ci ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycan SSR-in Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi qəbul edilməsi haqqında maddə daxil edildi. Söhbət uzun illər dünyanın böyük bir hissəsində at oynatmış, repressiya rüzgarları əsdirən SSRİ-nin hələ gücünü itirmədiyi, hegemonluğu əlində cəmləşdirdiyi dövrdən gedir. Əlbəttə, belə bir imperiyanın hakimiyyəti altında o dövr üçün buna nail olmaq çox müşkül və mümkünsüz bir iş idi. Ancaq bütün həyatını Azərbaycan xalqının, Azərbaycan dövlətçiliyinin müstəqilliyinə, azadlığına, milli-iqtisadi-siyasi inkişafına həsr etmiş Heydər Əliyev böyük uzaqgörənliyi, qətiyyəti, cəsarəti, möhkəm iradəsi, siyasi mətinliyi sayəsində bütün çətinliklərə, maneələrə baxmayaraq, buna nail oldu. Bu, Heydər Əliyevin xalqımız, dövlətimiz qarşısında daha bir misilsiz xidməti idi!

Hələ əsarət dövründə heç bir təzyiqlərə baxmadan, dövlətçiliyin və dilin qorunub saxlanması üçün mühüm işlər görən, önəmli layihələr həyata keçirən bir Liderin müstəqillik illərində bunu genişləndirəcəyi və daha yüksək həddə çatdıracağı şübhəsiz məlum idi. Və belə də oldu.

Müstəqil Azərbaycan dövlətinin dil siyasətinin müəyyənləşməsində ulu öndərin müstəsna xidmətləri var. Dövlət müstəqilliyini qazandıqdan sonra dilimizin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar müxtəlif sərəncamlar, fərmanlar imzalandı.

Azərbaycan Konstitusiyasının 45-ci maddəsi ilə hər kəsin Ana dilindən istifadə etmək, istədiyi dildə tərbiyə və təhsil almaq, yaradıcılıqla məşğul olmaq hüququ təsbit olunur. Konstitusiyamıza görə, heç kəs Ana dilindən istifadə hüququndan məhrum edilə bilməz.

18 iyun 2001-ci il tarixli "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında"kı fərmanında deyilir: "Azərbaycan dili bu gün dərin fikirlərin ən incə çalarlarınadək olduqca aydın bir şəkildə ifadə etmək qüdrətinə malik dillərdəndir. Düşüncələrdəki dərinliyi, hisslərdəki incəlikləri bütünlüklə ifadə etmək kamilliyinə yetişə bilməsi üçün hər hansı xalqlardan bir neçə minillik tarixi yaşaması lazım gəlir".

2002-ci il 30 sentyabr tarixdə "Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında" Qanunun qəbul edilməsi Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi işlədilməsi, onun tətbiqi, qorunması və inkişaf etdirilməsi, dünya azərbaycanlılarının Azərbaycan dili ilə bağlı milli-mədəni özünümüdafiə ehtiyaclarının ödənilməsi istiqamətində daha bir addımdır.

Bu mənada biz xoşbəxtik ki, doğma Azərbaycan xalqı həqiqətən də dünyanın ən qədim xalqlarından biridir. Ümummilli lider boşuna demirdi axı millətin milliliyini saxlayan onun dilidir. Məhz bu fikrin növbəti təsdiqidir ki, Prezident İlham Əliyev Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının illik ümumi yığıncağında nitq söyləyərkən qətiyyətlə bildirdi: "Ana dilimizi yad təsirlərdən qorumalıyıq!"

Bəs hardan gəlir bu fikirlər? Hansıdır o yad təsirlər?

Tarixə qısa nəzər salmaq kifayət edir ki, xalqımızın, dövlətçiliyimizin və ana dilimizin əsrlərdən üzü bəri qarşılaşdığı ayrı-ayrı təzyiqləri, sıxıntıları, əsarəti bir daha xatırlayaq.

Tarixin müəyyən dövrlərində dilimiz də düşmən qüvvələrin təzyiqinə, təcavüzünə məruz qalıb, lakin xalqımız milli birliyi, milli qüruru sayəsində dilini qorumağa müvəffəq olub. Bu işdə görkəmli sərkərdələrin, dövlət xadimlərinin xidmətləri az olmayıb. Məsələn, Şah İsmayıl Xətai dövlətinin parçalanmaması, vahid bir dövlət kimi birləşməsi, Azərbaycan dilinin isə dövlət dili elan olunması uğrunda mübarizə aparmış və buna nail olmuşdu. O, yalnız dövlət səviyyəsində, rəsmi orqanlarda deyil, eləcə də bir şair kimi poeziyada, ədəbiyyatımızda da dilimizin təəssübünü çəkmişdi.

***

Dilin yazıdakı əksi əlifbadır. Çox təəssüf ki, tarix boyu dilimizə onun yazısında da zərbələr vurulmuş, başqa-başqa əlifbaların tətbiqinə məruz buraxılmış, özünün yazı variantında bir sıra dəyişimlərlə qarşı-qarşıya qoyulmuşdu.

Tarixi faktlar sübut edir ki, bu xalqın hələ ta qədimdən yazı mədəniyyəti olmuş, xüsusi əlifbaya sahib olmuşlar. Məsələn, Qobustan və Gəmiqaya təsvirləri, həmçinin epiqrafik abidələr xalqımızın dünya siviliziyasına bəxş etdiyi nadir töhfələrdəndir. İlk dövlətlərdən biri olmuş Qədim Mannada yerli yazı növü ilə yanaşı, heroqliflərdən də istifadə olunub. Ulu əcdadlarımız sayılan albanların 52 hərfdən ibarət əlifbası vardı.

VII əsrdən etibarən bu ərazilərdə İslam dininin yayılması ilə əlaqədar ərəb əlifbasından geniş istifadə olunduğundan, əsrlər boyu ərəb dili din, elm və təhsil dili rolunu oynayıb. Ancaq bizə tamamilə yad olan ərəb əlifbası dilimizin səs sistemini tam mənası ilə əks etdirə bilmədiyindən əsrlər sonra, daha konkret 18-ci əsrdə bir sıra mütərəqqi maarifçi ziyalılar tərəfindən etirazla qarşılaşdı. Mirzə Fətəli Axundzadə başda olmaqla, ziyalılar əlifba islahatları ideyalarını irəli sürsələr də həmin dövr üçün bunu həyata keçirə bilməmişdilər.

1922-ci ildə Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə Yeni Əlifba Komitəsi yaradıldı. Bu Komitəyə Azərbaycan (türk) dili üçün latın qrafikalı əlifba tərtib etmək tapşırığı verildi. Bu yeni əlifbaya keçilməsi yolunda atılmış ilk ciddi addım oldu.

1923-cü ildən isə etibarən latın qrafikalı əlifbaya keçmə prosesi sürətləndirildi. 1926-cı ildə keçirilmiş Birinci Ümumittifaq Türkoloji Qurultayın tövsiyəsinə əsasən 1929-cu il yanvarın 1-dən etibarən Azərbaycanda kütləvi şəkildə latın qrafikalı əlifba tətbiq edildi. Bu hadisə Azərbaycanda savadsızlığın ləğv olunmasında mühüm rol oynadı. Lakin Sovet İmoeriyası hər zaman bu xalqın öz türk soykökünü unutdurmağa, onu öz keçmişindən şüurlu şəkildə qoparmağa çalışıb. Çünki o, eyni soykökdən gələn millətlərin bir gün ona qarşı birləşəcəyindən həmişə qorxub. Onları bir-birindən ayrı salmaq siyasəti təbii ki, özünü ən yaxşı şəkildə dildə, əlifbada göstərə bilərdi. Həmin dövrdə Türkiyə Cümhuriyyətində də latın qrafikalı əlifbaya keçilməsi və bunun nəticəsində SSRİ-də və xaricdə yaşayan türk xalqları arasında mədəni əlaqələrin güclənməsi qorxusu imperiyanın rəhbərliyində Azərbaycan əlifbasının yenidən dəyişdirilməsi planlarını yaratdı.

1940-cı il yanvarın 1-dən kiril əlifbasına keçmək haqqında qərar qəbul olundu. Sonralar kiril qrafikasının Azərbaycan dilinin fonetik səs sisteminə uyğunlaşdırılması üçün Azərbaycan kiril qrafikasında müəyyən dəyişikliklər aparıldı. Yarım əsrdən çox bir müddət ərzində kiril qrafikası ilə Azərbaycan elmi və mədəniyyətinin qiymətli nümunələri yaradıldı. Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpası üçün tarixi şərait yarandı.

Nəticədə 1992-ci ildə latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının tətbiqi barədə Qanun qəbul olundu. 2001-ci ildə isə latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçid başa çatdırıldı. Latın əlifbasının tətbiqinin dövlətimizin siyasi həyatında, yazı mədəniyyətimizin tarixində mühüm hadisə olduğunu nəzərə alaraq Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev 2001-ci il avqustun 9-da fərman imzaladı. Fərmana əsasən avqustun 1-i Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan dili Günü elan edildi. Bu hadisə dil tarixində əlamətdar və önəmli hadisəyə çevrildi.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, cənab İlham Əliyev də atasının yadigar qoyduğu bu dəyərlərə yüksək şəkildə sahib çıxdı, onun açdığı bu cığırla əmin addımlarla addımladı. O, atasının "Dil hər bir millətin milliliyinin əsasıdır. Ona görə də hər bir gənc öz ana dilini, müasir Azərbaycan dilini ən incəliklərinə qədər bilsin və bu dildən istifadə etsin. Biz müstəqil Azərbaycanda Azərbaycan dilini dövlət dili etiyimiz kimi, cəmiyyətimizdə də, xalqımızın içində də Azərbaycan dilini mütləq hakim dil etməliyik"- fikirlərini rəhbər tutaraq bu siyasəti uğurlu şəkildə davam etdirir.

Hələ hakimiyyətinin ilk illərində Azərbaycan ədəbiyyatını, azərbaycanlı düşüncəsini əks etdirən sanballı əsərlərin latın qrafikasında yenidən nəşr edilməsi məhz İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə baş tutdu. Prezidentin 2004-cü il yanvarın 12-də imzaladığı "Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında"kı sərəncamı həm də əlifba ilə bağlı problemləri tamamilə həll etdi. Bunun da nəticəsində kütləvi nəşrlərin latın qrafikasına keçirilməsi baş tutdu. Dövlət başçısının sonrakı sərəncamlarında isə 150 cildlik "Dünya ədəbiyyatı kitabxanası", 100 cildlik "Dünya uşaq ədəbiyyatı kitabxanası", 100 cildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı kitabxanası" seriyasından olan yeni nəşrlər respublika kitabxana şəbəkəsinin latın qrafikalı ədəbiyyat fondunu zənginləşdirdi. Prezident İlham Əliyevin həyata keçirdiyi mühüm və uğurlu tədbirlərdən biri də 2004-cü il 13 yanvar tarixində imzaladığı "Azərbaycan milli ensiklopediyasının nəşri haqqında"kı sərəncam oldu. Bu sərəncamların nəticəsində qiymətli kitabların çapı mənəvi xəzinəmizin zənginləşməsində mühüm rol oynadı. O, əbəs yerə demirdi ki, "Bizi millət kimi qoruyub saxlayan məhz dilimiz, ədəbiyyatımız, tariximiz, ənənələrimizdir".

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Sevinc Hüseynli ilə Azərbaycan dilinin bugünkü durumu, onun orta və ali təhsil ocaqlarında tədrisi, dilimizə dövlət qayğısı kimi məsələlərlə bağlı söhbətimizdə onun timsalında bir çox ziyalılarımızı narahat edən problemlərdən də agah olduq. Müstəqillik illərimizdə dilimizə dövlət qayğısının ən yüksək səviyyədə olduğunu vurğulayan Sevinc Hüseynli son dövrlərdə orta məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisindən gileyləndi: "Orta məktəblərdə Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fənninin tədrisindən çox narazıyam. Bunu təkcə müəllim kimi deyil, həm də bir valideyn kimi deyirəm. Əvvəlki dövrlərlə müqayisədə çox çatışmazlıqların şahidi oluruq. Əvvəllər fənn dərslikləri də, tədrisin səviyyəsi, uşaqların imla yazmaq bacarığı daha yüksək idi. Ancaq indi bir sinifdə orta hesabla götürsək, 25-30 nəfər şagird təhsil alır, onun cəmi 4-5 nəfəri balaca bir mətni qrammatik cəhətdən doğru, düzgün yazırlar. Öz qızım şagirddir, bundan əlavə Bakı Dövlət Universitetində hər il tələbələrimizi orta məktəblərə təcrübəyə aparanda onların tədris metodlarını görürəm və məni qane etmir. Fikrimcə, test üsulu ilə dil tədris etmək, dilin incəliklərini uşaqlara aşılamaq qeyri-mümkündür. Bu fikirlərimi elə ədəbiyyat fənninə də şamil edirəm".

Sevinc Hüseynli ali məktəblərdə dilin tədrisini isə Bakı Dövlət Universitetinin timsalında bəyəndiyini dedi: "Təbii ki, mən təhsil aldığım, işlədiyim Bakı Dövlət Universiteti haqqında danışa bilərəm. Özüm müasir Azərbaycan ədəbiyyatını tədris etsəm də, vaxtaşırı Azərbaycan dili dərslərində də oturur və müəllimlərimizin dərslərini dinləyirik. Burada mükəmməl, çox yüksək səviyyədə tədris aparılır. Ancaq orta məktəbdə uşaqlara tam şəkildə keçilmədiyindən əksər tələbələr bunun əziyyətini çəkirlər.

O ki qaldı dövlətimizin dilə qarşı münasibətinə, buna Ulu Öndərimizin sözləri ilə cavab verə bilərəm, mən fəxr edirəm ki, mən azərbaycanlıyam! Dövlətimizin dil siyasəti ilə nəinki razıyam, hətta bütün varlığımla dəstəkləyirəm. Dilimizə olan hörmət, məhəbbət əvvəlki dövrlərlə müqayisədə çox artıb. Əvvəllər adi məişətimizdə öz torpağımızın övladları bizimlə rus dilində danışardılar. Amma indi burda yaşayan ruslar və qeyri millətlərin nümayəndələri bacardıqları qədər Azərbaycan dilində danışmağa çalışırlar. Əlbəttə, onların mənim ana dilimdə danışmağı mənə qürur yaşadır. Başda cənab prezidentimiz olmaqla dövlətimizin dilimizə olan qayğısını, diqqətini, yürüdülən siyasətin öz müsbət nəticəsini hər yerdə görür və duyuruq.

Bu siyasət həmçinin, ədəbiyyatımızın dilə münasibətində də öz təsirini göstərir. Müasir yazarlarımızın dilə olan məhəbbəti, dilin incəliklərini öz əsərlərində əks etdirməkləri təqdirəlayiq haldır. Hətta rus dilli, rus təhsilli yazarlarımız da öz dilində yazmağa və danışmağa üstünlük verirlər. Ədəbiyyatımızın zənginləşməyi, milli-mənəvi dəyərlərin, əxlaqi-saflığın, vətənpərvərlik duyğularının əsərlərdəki əksi də bilavasitə gənclərimizi ana dilimizi sevməyə və dərindən öyrənməyə yönəldən amillərdəndir".

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2018.- 1 avqust.- S.7.