Dünyanın ən qədim eşq şeiri

İSTANBUL ARXEOLOJİ MUZEYLƏRİNİ ZİYARƏT EDƏRKƏN

Bəşər sivilizasiyasının ilk ocağı olan Şumer mədəniyyəti müxtəlif sahələrə, ədəbiyyat və sənət nümunələrinin ən qədim örnəklərinə sahib olması ilə səciyyələnir.

Dünyanın ən qədim eşq şeiri də bu zəngin mədəniyyət abidələri arasındadır. Miladdan öncə XVIII əsrə aid olan, 4000 illik tarixə malik şeir mixi yazı ilə yazılmışdır. Əsər İstanbul Arxeoloji Muzeylərinin "Eski Şark Eserleri" - "Qədim Şərq əsərləri" bölümündə sərgilənir. Bir milyondan artıq eksponatı təqdim edən muzey dünyanın ən böyük muzeyləri arasında özünəməxsus yer tutaraq Türkiyənin muzey kimi inşa edilən ən qədim binası olması özəlliyini də daşımaqdadır. Burada təqdim edilən əsərlər arasında dünya sivilizasiyasının ilk örnəkləri də xüsusi yer tutur. Muzeydə Anadolu və Mesopotomiyadan Ərəbistan yarmadası və Əfqanıstana qədər, Balkanlardan Afrikaya kimi Osmanlı İmperiyasının hakimiyyəti altında olan ərazilərdə tapılan, burada yaşayan xalqların mədəniyyətinə aid əsərlər sərgilənir. Qədim Şərq əsərləri muzeyi, Çinli köşkü muzeyi və Arxeoloji muzey kimi üç bölmədən ibarət kompleks İstanbulun həm yerli sakinləri, həm də xarici turistlər tərəfindən ən çox ziyarət edilən muzeylərindəndir.

Muzeyi ziyarət edərkən tarixin qədim izlərini müşahidə etmək, əsrlərin mühafizə edib zamanımıza ötürdüyü sənət əsərlərini canlı şəkildə görmək onları daha ətraflı araşdırmaq, öyrənmək duyğusu oyadır.

Ən qədim eşq şeirini ifadə edən mixi yazı nümunəsi 1889-cu ildə İraqın Bağdat şəhərinə 150 km məsafədə yerləşən, tarixən şumerlərə məxsus Nippur ərazisində tapılmışdır. Filadelfiya Universitetinin professoru Hilpreçtin aşkar etdiyi həmin abidə arxeoloji qazıntılar aparılan məkanın sahibi olan Osmanlı hökumətinə təhvil verilmişdir. 70 min lövhə arasında Şumer kralı və kraliçası arasındakı həqiqi sevgini ifadə edən eşq şeiri də diqqəti cəlb etmişdir.

Abidə 1951-ci ildə ABŞ-lı şumeroloq Samuel Noah Kramer tərəfindən deşifrə edilmiş və ingilis dilinə tərcümə olunmuşdur. İstanbulun məşhur muzeyində mühafizə edilən şeir Türkiyənin şumeroloq alimi Muazzez İlmiyə Çiğ tərəfindən türk dilinə də çevrilmişdir. Muazzez İlmiyə Çiğın Şumer, Akkad və Hitit mətnlərinin təsnif edilməsi və arxivin yaradılmasında misilsiz rolu olmuşdur. Şumeroloq xanım muzeydə çalışdığı 31 il boyunca həmkarları ilə birlikdə 74000 eksponantdan ibarət mixi yazılı abidələrin toplanması, sərgilənməsi və kataloqunun hazırlanmasında əsaslı işlər görmüşdür. Məşhur şumeroloq Kramerin "History Begins at Sumer" kitabını da Muazzez İlmiyə Çiğ "Tarih Şümerlerle Başlar" adı ilə türk dilinə tərcümə etmişdir. Şumer və Hitit mədəniyyətinə aid 13 kitabın müəllifi olan alim ən qədim eşq şeirinin də Türkiyə türkcəsinə tərcüməsi ilə türk dünyasını sevgini ifadə edən ilk yazılı şeir örnəyilə tanış etdi.

Şumer mədəniyyətinə aid əsərin ən qədim eşq şeiri olması Ginnesin Rekordlar Kitabına da daxil edilmişdir. Dünyanın ilk eşq məktubunu əbədiləşdirən lövhə həm şeir, həm də nəğmədir.

Şeir tableti muzeydə 2461 nömrəsi altında qeyd olunmuşdur. Eksponantın yerləşdiyi guşə miladdan öncə 2351 və miladdan sonra 175-ci illəri əhatə edən "Maraqlı mövzulu mixi yazılı sənədlər" arasındadır. Bu guşənin böyük önəmi dünya tarixinin ən qədim örnəklərini sərgiləməsidir. Burada eşq şeiri ilə yanaşı, vurma cədvəli, məktəb tableti, kiçik həcmli, qısa iş məktubları, kadastr mətni, ev satın alma ilə bağlı qanun sənədi, nişanı pozan kişi haqqında məhkəmə qərarı, müqəddəs evlənmə törəni, atalar sözləri kitabı, Hammurapi qanunu, Asur kralları siyahısı, zəhərlənmə ilə bağlı tibbi bir resept, cinayətlə əlaqədar məhkəmə qərarı, möhür, gözmuncuğu, bədirlənmiş ayla bağlı bir tablet təqdim olunur. Həmin eksponatlar tarixin qədim yaddaşına bələdçilik etməklə şumerlərin də qədim və zəngin tarixi, arxeoloji, ədəbi-mədəni ənənələrindən xəbər verməkdədir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu guşə muzeyə gələn ziyarətçilərin ən çox seyr etdikləri, şəkil çəkdikləri, hər bir eksponantı öz şəxsi kameralarına köçürdükləri hissədir.

Ən qədim eşq şeirini mühafizə edən eksponantın kiçik bir hissəsi qırılsa da, demək olar ki, yaxşı formada zamanımıza gəlib çatmışdır. Şeir və eyni zamanda, nəğmə kimi bilinən əsər "müqəddəs evlilik" (hieros gamos) ayini zamanı söylənilməsi nəzərdə tutulan nəzm nümunəsidir. Bu ayin Şumer inancları ilə bağlı idi. Bu inanca görə torpaqların məhsuldar olması, eyni zamanda, doğumun inkişafı, artımın təminatı üçün hökmdarın ildə bir dəfə İnannanın rahibələrindən biri ilə evlənməsi müqəddəs vəzifə hesab edilirdi. Eşq, bərəkət, savaş və müdriklik tanrışası olan İnanna Uruk şəhərindəki E-Anna tapınağının baş tanrıçası idi. Simvolu səkkizguşəli ulduz olan İnanna sumerlərin tanrılar panteonunda önəmli yer tuturdu. Buna görə də hökmdarın onun rahibələrindən biri ilə evlənməsi "müqəddəs evlilik" ayininin formalaşmasına gətirib çıxarmışdı. Tarixi çox qədim dövrlərə gedib çıxan bu ayin musuqi, rəqs və şeirlərin müşayiəti ilə ilin ilk günündə, yeni il bayramı ilə əlaqədar icra edilirdi.

Eşq şeiri Kral Şusin (Su-Sin) üçün seçilmiş bir gəlinin, bir versiyaya görə, Enlil adında bir rahibənin dilindən söylənilir. Enlil Mesopotomiyada yaşayan və gözəlliyi ilə hər kəsi valeh edən rahibələrdən idi. Evləndikləri gün Enlil tərəfindən krala yazılmış eşq məktubu sarayda tezliklə məşhurlaşmış və musiqiçilər ona nəğmə qoşaraq xalq arasında da yaymışlar. Bizim elmi ədəbiyyatda şeir "Canlar canı" adı ilə qeyd olunmuşdur. Burada əsərin Muazzez İlmiyə Çiğ tərəfindən Türkiyə türkcəsinə tərcümə edilmiş nümunəsinə diqqət etdik.

Şeirin məzmunundan qarşılıqlı sevginin gerçək hissləri, bir-birinə verilən dəyər məlum olmaqdadır:

Bəyim, qəlbimin sevgilisi

Gözəlliyin böyükdür,

bal kimi şirin

Aslan, qəlbimin qiymətlisi

Gözəlliyin böyükdür,

bal kimi şirin.

Bəyinin gözəlliyi və şirinliyini tərif edən gəlin öz sevgisi, nəvazişi, gözəlliyi, ehtirası və qiymətini də önə çəkir:

Bəyim, səni oxşayım

Mənim dəyərli

oxşamalarım baldan şirindir.

Yataq otağı balla doludur

Gözəlliyin mənə zövq verir.

Aslan, səni oxşayım

Mənim dəyərli

oxşamalarım baldan şirindir.

Bəyim, məndən zövq aldın.

Şeirdən bəlli olur ki, valideynlər üçün qız övladının səadəti çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir və onlar qızlarını xoşbəxt edən kürəkənlərini qiymətləndirirlər. Bəyindən razı olan gəlin bunu belə ifadə edir:

Anama söylə,

sənə gözəl şeylər verəcəkdir.

Atam sənə hədiyyələr

verəcəkdir.

Şeirdən şumerlərdəki ailə mədəniyyətinin xüsusiyyətlərini də müşahidə edirik. Qadın ərini tanrısı, qoruyucusu hesab edir. Qəlbini məmnun edən kralından Enlil sevgi və heyranlıqla bəhs edir:

Sən məni sevdiyin üçün

Lütf et mənə oxşayışlarını.

Bəyim - tanrım, bəyim -

qoruyucum.

Tanrı "Enlil"in qəlbini

məmnun edən "Şuşin"im

Lütf et mənə oxşayışlarını.

Bu kiçik həcmli, lakin məzmunlu, sevgini tərənnüm edən şeir daşlara əbədiləşmiş eşqin əsrlərlə ötürülmüş yaddaşıdır. "İstanbul Arxeoloji Muzeyləri"ni ziyarət edərkən onu yaxından izləmək, eyni zamanda, dünyaya bəşər sivilizasiyasının ilk örnəklərini təqdim edən Şumer mədəniyyəti abidələrini seyr etmək insana zövq və qürur verir.

Bəsirə ƏZİZƏLİYEVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2018.- 1 avqust.- S.8.