Siyasi fırtınalara barbarlığın təsiri

(XIX əsr Argentinasının timsalında)

Telman ORUCOV

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Rosas idarəetmə ilə məşğul olmurdu, o, bu sözün ümumi qəbul edilən mənasında hökmranlıq da etmirdi. Aylarla evindən çıxmamaqla, heç kəsi görmədən o, yalnız hərbi hərəkətlərə, intriqalara, casusluğa rəhbərlik edirdi.

Masorka vasitəsilə özünün iyrənc siyasətinin bütün qollarını hərəkətə gətirir, nəsə müharibənin xeyrinə deyilsə və onun düşmənlərinə zərər vurmursa, bu, onun nəinki planına daxil olmurdu, heç onu maraqlandırmırdı da.

Rosası hakimiyyətə qauço, plebeylər və komprador burjuaziya gətirmişdi. Sonra onlar məhv edildilər və Rosasın qoşunları onları yoxa çıxarıb, aradan çıxdı. O, başları kəsir, kişiləri xədim edir, öz düşmənlərinə iztirab verirdi. O, mətbuatı da buxovlanmış, fikirə cilov geyindirmişdi. Vətənin taleyi barədə mübahisə aparmağa, onu öyrənməyə, maariflənməyə qadağa qoymuşdu ki, heç kəs onun törətdiyi cinayətlərdən baş çıxara bilməsin. O, başa düşmürdü ki, qurbanının boğazını kəsdikdə, onun səsi kəsilsə də, ağrının qışqırığı, harayı bu yaradan qalxır, bu qışqırıq xarici ölkələrə də gedib çatır. Avropanın və Amerikanın bir sıra mətbuat orqanları bu əmrlərinə görə Rosası nifrətamiz Neron, qəddar Tiran adlandırırdılar.

Xalqın ayıq nümayəndələri isə düşünürdü ki, elə bir gün gələcəkdir ki, Rosasın adı ilə ağlamağını kəsməyən uşağı qorxudacaqlar, bu ad qaranlıq gecədə yol gedən yolçunu titrətməyə salacaqdır. Axıtdığı qanlarda tiran özü boğulanda, Argentina xalqı gözlədiyi bol bəhrəni dərəcəkdir.

O, özünün qauço təbiətinə uyğun olaraq çaylara nifrətlə baxır, çay gəmiçiliyinə mane olurdu. Buenos-Ayres limanının olduqca böyük gəlirini də küləyə sovururdu. Milyonlarla pul vəsaiti onun öz ağılsızlığına, cinayətlərə və iyrənc bir şəkildə qisas almağa sərf olunurdu. Təhsil sistemini dağıtmışdı, məktəbləri maliyyə dəstəyindən məhrum etmişdi. Bütün ziyalı adamları təqib və məhv edirdi, öz yekəbaşlığını və qan hərisliyini idarəetmə üsuluna çevirirdi.

Rosas bütün hüquqları məhv etmişdi, cinayəti, qətli, kişiləri xədim etməni və baş kəsməyi idarəçilik sistemi kimi tətbiq etmişdi. O, adamları insan təbiətinə xas olan pis instinktlərə həvəsləndirirdi, bu yolla öz xəbərçilərini və ardıcıllarını tərbiyə edirdi. O, belə bir fikir təlqin edirdi ki, hökumət öz düşmənlərini məhv etmək hüququna malikdir. O, qonşu ölkələrlə və Avropa ölkələri ilə ədavəti daim qızışdırırdı. Çili ilə ticarəti kəsmişdi, Uruqvayı qana batırmışdı. Braziliya ilə də ixtilaf qaldırdı.

Heç kəs şübhə etmirdi ki, bir gün bu əjdəha da yıxılacaqdır, barbarlıq, əxlaqsızlıq və yoxsulluq arxada qalacaqdır. İki mühüm cəhətə - həyatın və mülkiyyətin toxunulmazlığı hüququna təminat veriləcəkdir. Dövlətin siyasi quruluşunu, idarəetmə formasını isə artıq tiran deyil, zaman, hadisələr, şəraitlər, proqressiv dünyanın təsiri müəyyən edəcəkdir.

Əgər tiran qatilə çevrilirsə, əslində, qatil olmayan tiran da yoxdur, bu o demək deyildir ki, onun hökmranlığı altında olan xalq da cinayətkarlar kütləsinə çevrilməlidir. Belə bir fikir də mövcuddur ki, bu gün fanatizm hərisliyində qana susayan, bəlkə də, dünən sadəlövh bir dindar imiş, sabah isə səbəblər, şərait aradan çıxdıqda xeyirxah bir vətəndaş olacaqdır. Axı Böyük Fransa inqilabından və onun meydana gətirdiyi terrordan sonra cəmiyyətdə məhz belə bir metamorfoza baş verdi. Rosas isə keçmişdən, tarixi təcrübədən dərs götürmək əvəzinə, tarixi qisas alətinə çevirdi.

Rosasın arvadı bir az əvvəl ölmüşdü və o, bütün vəhşi hərəkətləri ilə qadının ölümünü sürətləndirmişdi. Lakin özünə general rütbəsi verilməsini əmr etdikdən sonra, şəhərdə və kəndlərdə arvadının ölümü münasibətilə iki il ərzində matəm saxlanması qaydasını tətbiq etdi. Hamı baş geyimində onun əvvəldən tətbiq etdiyi qırmızı lent ilə bərabər, qara mahuddan olan geniş lent gəzdirməli idi.

Rosas və ona bənzər olanlar adamlara mənəviyyat dərsi verməyə girişsəydilər, bu, bütünlüklə könülün məhvinə aparardı. Cəmiyyətdə dustaqxana kameralarının mənəvi cəhətləri üstünlük təşkil edərdi, ruhun yavaş-yavaş zəhərlənməsi baş verərdi.

Fakundo və Rosas barədəki xatirələrdə hər şey bir-birinə qarışmışdır. Argentina xalqının etnoqrafiyası özlüyündə maraq obyekti olduğundan, bu xatirələrsiz keçinmək olmur. Onlar cəmiyyətin mənəvi dünyasına da öz mənfi təsirlərini göstərmişdilər. İdarəetmə qisas, qəddarlıq üzərində qurulduğundan, çox vaxt düzənlikdən keçən çaylar kimi öz məhvərini dəyişib, böyük insan qrupuna, bütün cəmiyyətə ağır zərbələr vururdu. Burada baş verən hadisələrin tərkib hissələri, əslində, xeyir və şər arasındakı mübarizəni əks etdirirdi. Onilliklər ərzində Argentina həyatı qaydasızlıqla, insan haqlarının kütləvi qaydada tapdanması ilə müşayiət olunmuş, xalq heç də layiq olmadığı barbarlığın, vəhşiliyin, qaniçiciliyin hakim kəsildiyi dövrü yaşamağa məcbur olmuşdu.

Ayrı-ayrı xalqların keçdiyi ağır təcrübələr də ibrətamiz xarakter daşıyır, xəbərdar edir ki, çex antifaşisti Yulius Fuçik demişkən, insanlar ayıq olsunlar, çünki şər, zülm qüvvələri bir müddət mürgüləsə də, dərin yuxuya dalmır, əlverişli an gələn kimi fürsəti əldən vermir və öz bədbəxtlik leysanını xalqın üstünə tökür. Tarix isə öz təkamülündə, irəliyə doğru hərəkətində dayanmaq bilmir. Köhnə sosial və mədəni formalar kənara atılır, yeni növlər meydana gəlir. Zülm, istismar, dəhşətlər dövrü də, bütünlüklə olmasa da, nisbətən azad ruh, ləyaqətli həyat tərzi ilə əvəz olunmaqla, keçmişi təkrarı arzulanmayan bir fenomen kimi bütünlüklə inkar edir.

25 may 1810-cu ildə Rio-de-la-Platanın paytaxtı Buenos-Ayresdə ispan hakimiyyətini ləğv edən inqilab baş verdi. Elə həmin il bütün İspan Amerikasında Meksikadan Çiliyə qədər vahid azadlıq müharibəsində birləşən üsyanlar və inqilablar dalğası yayıldı. 1826-cı ildə Bernardino Rivadavia hökuməti yeni tip iqtisadi və mədəni idarələr, milli bank yaratdı, kilsə islahatı həyata keçirildi. Lakin mühafizəkar qüvvələr bir il sonra, 1827-ci ildə B. Rivadavianın istefasına nail oldular.

Məhz bu vaxt səhnəyə Kaudilyo Xuan Fakundo Kiroqa çıxdı. O, patriarxal əyalətin tipik nümayəndəsi idi, Argentina pampasının oğlu idi, çöl qauçoları, muzdurlar arasından çıxmışdı. O, üstündə “Din və ya ölüm” sözləri yazılmış bayraq altında, demək olar ki, bütün ölkədən keçib getmişdi. Qubernator və ya prezident kreslosuna iddiaçı olan digər kaudilyolarda qorxu yaratmaqla, hakimiyyətə doğru irəliləyən maldar-mülkədar, Buenos-Ayres əyalətinin kaudilyosu Xuan Manuel Rosasa yol açmışdı. Rosas öz müttəfiqlərinin köməyi ilə 1835-ci ildə Fakundonu öz yolunun üstündən götürdü və ölkənin faktiki diktatoru oldu.

Argentina milli ədəbiyyatının banilərindən biri olan şair Estaban Eçeverrianın (1805-1851-ci illər) başçılığı altında “1937-ci il nəsli” adlı inqilabi ruhda olan gənc intellektlərdən, yazıçı, şair və ictimai xadimlərdən təşkil olunmuş qrup ölkənin burjua-demokratik əsasda yenidən qurulması proqramı ilə çıxış etdi. Əslində, bu qrup Rosas rejiminə qarşı mübarizə apardığından, onun tərəfindən təqib obyektinə çevrildi. Öz həyat fəlsəfələrinə görə onlar romantik olaraq qalmışdılar. Rosas Ədəbiyyat salonunu dağıtdıqdan sonra, Eçeverria 1838-ci ildə “May assosiasiyası” adlı gizli inqilabi cəmiyyət yaratdı. Bu təşkilat italyan azadlıq hərəkatının görkəmli lideri Cüzeppe Madzininin yaratdığı “Gənc İtaliya” cəmiyyətinə bənzəyirdi. Bu gənclərdən biri yazırdı ki, “Əgər biz öz paxıllığımızı, qısqanclığımızı, ambitsiyamızı, tamahımızı və digər ictimai ehtiraslarımızı kiməsə qarşı istiqamətləndirməsəydik, iflic olan adamda sümüklər quruyub sıxılan kimi, bizim kökümüzün bir hissəsi də quruyardı. Onları isə Allah eqoist hisslər kimi bizim ürəyimizə qoymuşdur. Onlar digər küləklərlə birlikdə həyat yelkənlərini doldurur ki, dənizlərdən üzüb keçə bilsin, bu dənizlər isə cəmiyyət, xalq, dövlət adlanır”.

Başqa bir qələm sahibi isə mətbuatın cəmiyyətdəki roluna toxunaraq, öz məqaləsində yazmışdı ki, “Müasir xalqlar üçün qəzet qədim romalılardan ötəri Forum kimidir. Mətbuat tribuna və minbəri əvəz etdi, yazılı söz şifahiyə çevrilir, elə bil ki, moizədir. Natiq bu gün minlərlə dinləyici qarşısında çıxış edir, onun sözünü onlar çap edilmiş şəkildə görürlər, çünki onları ayıran məsafədən onu eşitmək şəraitində deyillər”.

Rosasla Fakundonu müqayisə etməyi davam etdirsək, pozğunluq yoluna düşməkdə ikinci birincidən heç də geridə qalmırdı. Çünki Fakundo baş yırtıcı idi, Rosas isə heyvani qəddarlığı və terrorizm ruhunu qanuniləşdirdi, cahil kütlənin qəddar instinktlərini bir sistemə və özünü bütöv xalqın mövcudluq formulunun rəmzinə çevirdi.

İstər Fakundo, istər Rosas Argentina tarixinə daxil oldular, XIX əsrin birinci yarısına öz iyrənc əməllərinin möhürünü vurdular. Ona görə də onlar lazım gəldikcə xatırlanır, onların özlərini reallaşdırdıqları dövr heç də xırda epizod deyildi, xalqın əzablarla dolu olan geniş bir səhifəsi idi. Görkəmli rus tarixçisi V.O.Klyuçevski deyirdi ki, tarix müəllimə deyil, sinif nəzarətçisidir. O, öyrənilməyən dərsə görə sadəcə olaraq cəzalandırır.

Epiloq

Barbarlıq və sivilizasiya bir-biriylə mübarizə apardıqda, bu dramatik prosesdə biri zəifləyəndə, digəri daha böyük mövqelər əldə edir. XIX əsr Argentinasının tarixi bunu əyani şəkildə büruzə verir.

1810-cu ilin may inqilabından sonra Buenos-Ayresdə müvəqqəti hökumət yarandı. 1814-cü ildə ispan kralı taxt-tacı bərpa edildikdən iki il sonra, 1816-cı ildə Argentinanın əksər nümayəndələri məclisə toplaşıb, “La-Plata Birləşmiş Əyalətləri” adı altında müstəqil dövlətin yarandığını bəyan etdilər. Bu dövlətin ərazi bütövlüyü də problemlərə məruz qalırdı, 1814-cü ildə Paraqvayı, 1825-ci ildə Boliviyanı, 1828-ci ildə isə Uruqvayı itirmişdi.

1826-cı ildə artıq Argentina Federativ Respublikası adlanmaqla, burada yaradılan prezident vəzifəsini ilk dəfə tutan Bernardino Rivadavia Buenos-Ayres əyalətlərini birləşdirsə də, bir il sonra istefaya getməli oldu. Rosas isə bu vaxt Buenos-Ayres lideri olan Manuel Darreqonun sözçüsü idi. 1828-ci ildə Uruqvaydakı müharibədən qayıdan qoşunlar Dorreqonu devirdilər və general Xuan Lavalı onun yerinə qoydular. Derreqo edam edildi. Lakin Laval və onun unitari tərəfdarları olan məsləhətçiləri öz aralarında razılığa gələ bilmədilər. Nəticədə Laval Rosasın şərtləri ilə razılaşmalı oldu. Rosas Lavalın buraxdığı qanunvericiliyi yenidən topladı və 1829-cu ilin dekabrında bu qanunvericilik Rosası yekdilliklə qubernator seçdi. 1835-ci ildə isə yenidən Buenos-Ayres əyalətinin qubernatoru seçilməklə, ölkənin faktiki diktatoru oldu.

Rosas rejimi öz sələflərindən daha geniş dəstəyə malik oldu, torpaq sahibləri və ixrac-idxal tacirləri yeni qubernatoru müdafiə edirdilər. Belə geniş dəstəyə görə o, daha təhlükəli idi. O, düşmənlərinə qarşı çox sərt idi, yalnız 1840-cı il və 1842-ci il qırğınlarından sonra ölkədə terror bir qədər azalmışdı.

Fakundo kimi, Rosasın da sonu çatdı. Gələcək prezident Urgunzanın müttəfiqləri Rosasın qoşunlarını Uruqvayın paytaxtı Montovideonun mühasirəsini tərk etməyə məcbur etdilər və sonra onun başlıca ordusunu 1852-ci ildəki Monte Kaseros döyüşündə məğlub etdilər.

Rosas Britaniyanın himayəsini axtardığından, o, İngiltərəyə götürüldü. Xusto Urgunza isə 1854-cü ildə ilk konstitusiya şərtləri ilə prezident olmaqla, ölkəni 6 il ərzində idarə etdi.

Argentinanın da təcrübəsi göstərir ki, inqilablar atavist instinktləri oyadıb, hərəkətə gətirir, qanlı mübarizələrdə insanlar bütün vasitələrə, barbarlığa da əl atırlar. Bu ölkədə ispan ağalığı dövründə milli ruh əsasən əsarətə alınmışdı, lakin şərait imkan verən kimi, onun kükrəməsi baş verdi.

Ancaq milli azadlıq uğrunda mübarizə həm də xalqın bir hissəsinin yatmış barbarlıq vərdişlərinin yenidən boy atmasına yol açdı. İnqilab sivilizasiyanın bir müddət geri çəkilməsinə, arxaizmin hakim mövqelərə çıxmasına şərait yaratdı. Bu dövrdə ölkədə Fakundo, Rosas və digərləri kimi monstrlar peyda oldu.

İnqilab, onsuz da, köhnə qanunları ləğv edib, yenilərini tətbiq etməyə başlayır. Argentinada XIX əsrin ortalarına qədər total qanunsuzluq hökm sürdü, ölkə tiraniyanın, despotizmin hökmranlığı altında inildəməyə başladı. Öz zülmlərindən xalqın fikrini yayındırmaq üçün hakimiyyətdəki bəd qauçolar başqa dövlətlərlə müharibə aparmaq yolunu tutdular, onlara fasilə verməmək kimi bədnam təcrübəni ortaya atdılar, lakin şər qəti qələbə çala bilmədi. Argentina həmin əsrin sonunda nisbətən sabitlik və ardıcıl inkişaf yoluna qədəm qoydu və yalnız 1976-cı ildəki dövlət çevrilişi və hərbi xuntanın hakimiyyətə gəlməsi ölkədə demokratiyanın əslində ləğv edilməsi, müxalifət qüvvələrinin təqibi və fiziki cəhətdən məhv edilməsi ilə nəticələndi. Milli Konqress buraxıldı, ölkədə siyasi partiyaların fəaliyyəti dayandırıldı. Hərbi xunta Hitler natsizminin iyrənc mirasından istifadə edirdi.

1982-ci ilin aprel-iyun aylarında Folklend adasına sahib olmağa çalışan hərbi xunta hökumətinin başçılıq etdiyi Argentina ilə 1833-cü ildən adanı idarə edən Böyük Britaniya arasında müharibə getdi. Hər iki tərəfdən min nəfərdən çox adam həlak oldu. Argentina məğlub oldu və general Qaltiyerinin vəzifədən getməsi ilə hərbi xunta diktaturasına son qoyuldu. Ölkədə demokratiya bərpa olundu.

İlkin tiranlarla və hərbi diktatura ilə bacaran Argentina xalqı demokratiya və azadlıq şəraitində böyük inkişafa nail olmağa qadirdir. Belə tarixə malik olan xalq bir daha səhvə yol verməməlidir.

SON

Mart 2018-ci il

525-ci qəzet 2018.- 18 avqust.- S.22.