Bir daha Ağaoğlu Məhəmməd haqqında
Görkəmli tədqiqatçı-alim, hörmətli səfir Vilayət Quliyevin “525-ci qəzet”in şənbə
buraxılışlarında dərc olunmuş, həqiqətən, dünya
şöhrətli azərbaycanlı
sənətşünas Məhəmməd
Ağaoğlunun həyat
və yaradıcılığından
bəhs edən, böyük zəhmətin
bəhrəsi olduğu
aydın sezilən və nəhayət, vətən, xalq sevgisi ilə qələmə alınmış
məqaləsini böyük
maraqla və müəllifə dərin
minnətdarlıq hissi
ilə oxudum.
Eyni zamanda, bu məqalə məni xəyalən ötən əsrin 70-ci illərinə, artıq çoxdan arxada qalmış gənclik dövrünə qaytardı. O vaxt
ilk Azərbaycan Ensiklopediyasının
Baş redaksiyasında
sahə redaksiyalarından
birinin müdiri, həm də partiya bürosunun katibi idim. Ensiklopediyanın
beş il
əvvəl, 1970-ci ildə
Rəsul Rzanın baş redaktorluğu ilə hazırlanmış
ilk cildinin tirajının
bir hissəsi çap olunsa da, buraxılışına
icazə verilmirdi. Bir tərəfdən ermənilər,
digər tərəfdən
də “sapı özümüzdən olan
baltalar” cilddəki bəzi məqalələrin
millətçilik ruhunda
olduğu barədə
ittihamlarla dolu “donoslar” yazmışdılar.
Azərbaycandan yazılmış ittiham 50 səhifə (!) idi. Bu saxta
ittihamların körüklənməsində
bədnam Stepan Şaumyanın çolaq oğlu, Moskvada “Bolşaya Sovetskaya Ensiklopediya”nın baş redaktor müavini işləyən Levonun da böyük “xidməti” olmuşdu.
Nəhayət, iş o
yerə gəlib çatdı ki, Moskvadan Sov.İKP MK yanında Partiya Nəzarəti Komitəsinin
və SSRİ Maliyyə
Nazirliyinin nümayəndələri
Bakıya göndərildi.
Partiya Nəzarəti
Komitəsinin nümayəndəsi
Sokolov ASE Baş redaksiyasının rəhbər
işçilərini təklikdə
Azərbaycan KP MK-nın
binasına çağıraraq,
sanki istintaq aparırdı. Bir gün partiya
bürosunun katibi kimi mənə də növbə çatdı. “İstintaqım” xeyli çəkdi, ancaq Sokolov ürəyincə olan, “partiyalı” cavablar ala bilmədi.
Ona görə ki, ittihamlarda göstərilənlərin
əksinə olaraq, cildin məqalələrində
“proletar beynəlmiləlçiliyinə”
zidd, millətçilik
ruhlu faktlar yox idi. Çünki adını
çəkdiyim 50 səhifəlik
ittihama o vaxt Baş redaktorun elmi işlər üzrə müavini işləyən, hazırda
Tarix İnstitutunun direktoru olan akademik Yaqub Mahmudovla birlikdə Bakının qızmar yay günlərində cavab yazanlardan biri kimi buna
tam əmin idim.
Nəhayət, söhbətdən narazılığı
açıq-aşkar sezilən
Sokolov yəqin ki, qaneedici cavab
alacağına ümid
bəslədiyi sonuncu
sualını verdi: “Sizin cilddə sovet hökumətinin pulu ilə xaricə gedərək geri qayıtmayan, vətənə
xəyanət edən
Ağaoğlu Məhəmməd
haqqında məqalə
verilib. Buna nə
deyirsiniz?”
Ancaq partiya funksioneri bilmirdi ki, biz ittihamlara cavab hazırlayarkən Ağaoğlu
Məhəmmədlə bağlı
hətta Dövlət
Təlükəsizliyi Komitəsinə
də məktub yazaraq, onun xaricdə
hansısa antisovet fəaliyyətinin olub-olmaması
barədə məlumat
verilməsini xahiş
etmişdik. Komitədən bildirmişdilər ki, Ağaoğlu haqqında belə bir məlumat yoxdur. Mən bunu Sokolova deyəndən sonra soruşdum ki, Leninin Rusiyanın xalq artisti adı
verdiyi, müvəqqəti
getmək adı ilə ölkəni birdəfəlik tərk edən Fyodor Şalyapin haqqında Moskva ensiklopediyaları niyə məqalə verir? Yaxud, sovet hakimiyyəti illərində Rusiyadan gedən, haqqında ensiklopediyalarda geniş məqalələr verilən
Sergey Raxmaninov Amerikada
zənci gettolarında
çıxış edirdi,
yoxsa milyonçuların
ziyafət məclislərində?
Mənim “istintaqım” bununla bitdi. Ertəsi gün
MK-nın Təbliğat
və təşviqat şöbəsinin müdiri,
vaxtilə Qlavlitdə
rəisim olan Cahangir İldırımzadə
zəng edib Sokolovla söhbətimiz barədə soruşdu və bildirdi ki, səndən narazıdır, deyir, ensiklopediyanın partkomunun
mövqeyi xoşuna gəlmir.
Ensiklopediyada Ağaoğlu haqqında verilmiş “millətçilik ruhlu” məqalə isə belə idi: “AĞAOĞLU Məhəmməd (24.8,1896 - 4.6.1949) - azərbaycanlı sənətşunas. 1916-cı ildə Moskva un-tinin Şərq şöbəsini bitirdikdən sonra Bakıda işləmişdir. Şərq xalqlarının incəsənətini öyrənmək məqsədi ilə xarici ölkələrə getmiş və vətənə qayıtmamışdır. İran, İraq, Türkiyə, Almaniya və İngiltərə muzeylərində çalışaraq, ixtisasını təkmilləşdirmişdir. 1929-cu ildən ABŞ-da - əvvəllər Detroyt incəsənət institutunun, sonra Miçiqan un-tinin professoru, 1933-cü ildən isə “Art İslamica” (“İslam incəsənəti”) məcmuəsinin redaktoru olmuşdur. Azərbaycan, Türkiyə, İran və başqa Şərq ölkələrinin incəsənət tarixini tədqiqi etmiş, Şərq miniatürü, xalça, bədii metal və parça sənətinə dair qiymətli əsərlər yazmışdır. Ağaoğlunun Azərbaycan, rus, türk, fars, ərəb, alman, ingilis, qədim yunan və latın dillərini mükəmməl bilməsi Şərq xalqlarının incəsənətinin tədqiqində ona böyük kömək etmişdir. Ağaoğlu orta əsr Şərq xalqlarının incəsənətinə dair üç kitabın - “İslam sənəti tarixi” (1928), “XV əsr İran kitab cildləri” (1935), “Səfəvi xalçaları və parçaları” (1941), habelə “The Art Bulletin” (1954) və “Həyat” (1927) məcmuələrində dərc edilmiş “İslam incəsənətinin xarakteri haqqında qeydlər”, “Türk incəsənəti tarixi” və s. elmi məqalələrin müəllifidir”.
Lakin ilk ensiklopediyamızın birinci cildin ilə bağlı ittihamlar nə qədər əsassız olsa da, onun buraxılmasına mane oldular. Nəticədə, ASE-nin ilk cildi 1976-cı ildə çıxdı və təəssüf ki, bir neçə başqa məqalə ilə yanaşı, Ağaoğlu Məhəmməd haqqındakı məlumat da bu cildə daxil edilmədi.
Ancaq Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının ilk cildində Ağaoğlu haqqında bir qədər geniş məqalə verilmişdir.
Vaqif MUSAYEV
Əməkdar jurnalist
7.7.2018
525-ci qəzet 2018.- 25 avqust.- S.23.