Linqvistik "mozaika"

DİL MÖVZUSUNDA “MOZAİK” DÜŞÜNCƏLƏR

“Mozaik” dünya

Dünya xəritəsini gözlərimizin önünə gətirək. Əgər bu, dünyanın siyasi xəritəsidirsə, onda fərqli ölçü və formalarda olan, çeşid-çeşid rənglərlə seçilmiş ölkələr görəcəyik.

Yox, əgər bu, adi xəritədirsə, o zaman gözlərimiz önündə yenə də dağlar-təpələr, düzənliklər, dəryalar, səhralar, buzluqlar, su hövzələri və s. ilə zəngin “çoxrəngli” bir mənzərə açılacaq. Hər ikisi mozaik “səhnə”dir. Amma bu “mozaik lövhələr” bir nəsnəyə aiddir - dünyamıza!

Adından da göründüyü kimi, bu yazı da müxtəlif, yəni “mozaik” fraqmentlərdən ibarət olacaq, amma hamısı bir “çətirin” altında birləşəcək - dil!

Yeri gəlmişkən: bir az da “çətir” haqqında

Maraqlıdır ki, “çadır” və “çətir” eyniköklü sözlər olsalar da, fəallıq baxımından Azərbaycan dil istifadəçilərinin bu vahidlərə münasibəti fərqlidir. Başqa sözlə, “çətir” sözündən istifadə “çadır” qədər işlək deyil. Bildiyimiz kimi, yazılı materiallardan fərqli olaraq danışıq dilində “çətir” əvəzinə “zontik” işlədilir. O da məlumdur ki, lüğətdə bu sözü (“çətir” nəzərdə tutulur) başqa bir nəsnəni ifadə etmək üçün də görə bilərsiniz. Daha dəqiq desək, qadınlarda alının açıq hissəsinə buraxılan saç tutamını ifadə etmək üçün. Amma “çətir” sözünün bu mənada işləkliyinin yox dərəcəsində olduğunu qətiyyətlə söyləyə bilərik. Maraqlıdır ki, Anadolu türkcəsində buna “saçaq” deyirlər, yəni bizim dilimizdə də fəal olan, amma bir az fərqli kontekstdə geniş işlədilən söz. Açığı bu variant maraqlı və məntiqli görünür - adətən baş örtüklərinə, süfrə və oxşar əşyalara vurulan saçaqlar qadınların alınlarına buraxdıqları saç tutamına çox bənzəyir, üstəlik, sözün kökündə də “saç” sözü var ki, bu da onu daha təbii, diləyatımlı və istifadə üçün rahat edir.

“Mozaik” texnologiyalar dünyası

Get-gedə güc toplamaqda və gerçəkliyini daha aydın hiss etdirməkdə olan qloballaşma prosesi dillər üçün də təsirsiz ötüşmür. Məhz qloballaşmanın və müasir texnologiyaların yayım, paylaşım mexanizmlərinin təsiri ilə bəzi söz və ifadələr tez bir zamanda beynəlxalq miqyasda fəallaşır və elə həmin sürətlə də bütün dillərdə eyni formada istifadə olunur. Bunlar daha çox informasiya-kommunikasiya texnologiyaları ilə bağlı olan dil vahidləridir. Texnologiyaların gündəlik həyatımızda işləkliyi o qədər artıb ki, onları ifadə edən dil vahidləri ən lazımlı nəsnələr kimi adlarını tez-tez çəkdiyimiz əşyalar siyahısına daxil olub. Çətinlik çəkmədən bu tendensiyanın zamanla daha da güclənəcəyini indidən təxmin etmək olar. Başqa sözlə, bundan sonra da dünya dillərinə, o sıradan da azərbaycancaya beynəlxalq miqyasda fəal işlədilən dil vahidlərinin sürətlə daxil olacağı və ya çoxvariantlılıq yaradacağı gözlənilir.

Nə görür, nə oxuyuruqsa...

Orijinal dilinin təsiri və tez-tez görülməsi dildə yazı qaydaları ilə bağlı bir sıra təzadlı halların yaranmasına səbəb ola bilər. İnternetdə materialların böyük əksəriyyətinin qlobal kommunikasiya dili olan ingilis dilində yazılması və yayılması onun (ingilis dilinin) yazı qaydalarının daha tez-tez görülməsinə və istifadə edilməsinə olduqca münbit şərait yaradır. Nəticədə isə yerli dillərdəki yazı qaydaları yeni tendensiyaların təsiri ilə üzləşir. Məsələn, World War II kimi yazılan ifadə bir çox yerli saytlarda II Dünya Müharibəsi kimi (yəni böyük hərflərlə) verilir.

İngilis dilində iki hissədən ibarət olan başlıqlarda birinci hissə ikincidən qoşa nöqtə ilə ayrılırsa, ikinci yarı mütləq böyük hərflə başlamalıdır. Bu qayda digər hallar kimi dəqiq müəyyənlədirilib və kimlərin, nə məqsədlə hazırlamasından (media üçünmü, elmi nəşrlər üçünmü və s.) asılı olaraq müxtəlif üslub adları ilə dərc edilərək yazı ilə məşğul olan bütün qurumların stolüstü vəsaitinə çevrilib. Təbii ki, internetdən də asanlıqla əldə edilə bilər. Bu və digər yazı qaydalarının yerli dillərdə tez-tez görülməsi, eləcə də tərcümə edilməsi onlardan istifadəni stimullaşdırır. Amma dil istifadəçisi bu hallarla üzləşərkən çətin vəziyyətə düşə bilər. Məsələn, azərbaycanlı yazar “Ali təhsil: problemlər və perspektivlər” yazarkən qoşa nöqtədən sonra gələn sözü böyük hərfləmi yazmalı, yoxsa rus dilində olduğu kimi kiçikləmi? Burada rus dili ona görə xatırlanır ki, sovet dönəmində bir çox sahələrdə olduğu kimi, dil qaydaları da məhz mərkəzdəki - Moskvadakı mütəxəssislərin müəyyənləşdirdiyi qaydalara xitab edir, onların əsasında formalaşdırılırdı. Bu, təbii haldır, çünki söhbət eyni ölkədən gedirdi. Bu və oxşar hallarla bağlı suallar çox xırda görünə bilər, amma bu, o qədər də kiçik məsələ deyil. Ədəbi dildə bir dəqiq qayda qəbul olunmalı və o, hamı üçün bir “rəhbərə” çevrilməlidir, əks halda bu sahədə xaotiklik qaçılmazdır. Bu və digər oxşar məsələlərin həlli zamanın və dil istifadəçilərinin tələbi olacaq.

Başqa bir tendensiya - abbreviaturlar

Texnologiyaların, yayım və paylaşım platformlarını gəlişdirən, istehsal edən, media-kontent yaradan ölkələrdə yazı və kommunikasiyada qəbul edilmiş qaydalar sürətlə yayılır və tez-tez görülməsi, işlənməsi səbəbindən dünyanın digər bölgələrində tədricən qəbul edilir, işləklik qazanır. İnkişaf etmiş ölkələrdə xüsusilə populyar olan abbreviaturların zamanla dünya miqyasında geniş işləklik qazanacağını təxmin edə bilərik. Bu populyarlıq bir neçə amillə şərtlənə bilər - zaman basqısı üzündən nəyi isə qısa tələffüz etməyə və yazmağa kömək edir, yenə də yığcamlığı səbəbindən yaddaqalan, səslənişi isə özəl və cəlbedici olur. Bütün bu amillər o abbreviaturların brend yaratma prosesində çəkisini artırır. Azərbaycan dilində isə əsas məsələ bu abbreviaturların yazılış qaydasını müəyyənləşdirməklə bağlıdır. Hansı abbreviaturlar olduğu kimi qalsın və niyə? Hansılar transliterasiya olunmalıdır və yenə də niyə, nəyə əsasən?

Köhnə toponimlərə yeni baxış

Dilimizdə bir çox söz və ifadələrin, toponimlərin yazılış qaydaları məlum səbəblərdən rus dilindəki qaydalara əsasən formalaşıb. Toponimlərdən danışmalı olsaq, iki və daha çox sözün birləşməsindən yaranan vahidləri göstərmək olar. Məsələn, Sankt-Peterburq, Frankfurt-Mayn, Rostov-Don, Sen-Jermen-an-Le və s. Şimali Amerika qitəsindən isə Nyu-York, Los-Anceles, San-Fransisko kimi şəhər adlarını misal çəkmək olar. Bu şəhər adlarından bir qismi orijinal dilində defislə yazılsa da (Sankt-Peterburq, Rostov-Don, Sen-Jermen-an-Le), digər bir qismi (Frankfurt-Mayn, Nyu-York, Los-Anceles, San-Fransisko) defissiz yazılır, yəni alman və ingilis dillərində bu toponimlərin adları belə formalaşıb: Frankfurt am Main, New York, Los Angeles, San Francisco. Azərbaycan və rus dillərindəki variantlarla müqayisə etdikdə əsas fərqi sezmək o qədər də çətin deyil - orijinalda ortada defis yoxdur. O zaman nəyə görə bu toponimləri orijinaldakı kimi Nyu York, Los Anceles, San Fransisko, Frankfurt Mayn kimi yazmayaq?

“Rəngbərəng” rəng adları

Azərbaycanda dil istifadəçilərinin bəzi rəng adlarının ruscadakı qarşılığına üstünlük verməsi faktı hamımıza məlumdur. Bu qrupdan olan leksik vahidlər arasında onların rusca qarşılığının işləkliyi o qədər fəaldır ki, diqqəti cəlb etməyə bilmir. Dilimizdə mövcud olan rəng adlarının populyarlaşması və işləklik qazanması üçün müəyyən addımların atılması barədə də düşünmək fayda verərdi. Bu zaman ənənəvi üsullarla yanaşı, dilin imkanlarından bəhrələnərək yeni, maraqlı sözlərin yaradılması versiyası da gözdən qaçırılmamalıdır.

Məsələn, “bulud ağı”, “duman bozu”, “asfalt bozu”, “zümrüd yaşılı”, “zeytun yaşılı”, “bibər yaşılı”, “yaqut qırmızısı”, “heyva (və ya limon) sarısı”, “buğda sarısı” kimi çoxçalarlılıq yaradan variantlardan niyə istifadə etməyək?

Azərbaycan dilində bənövşəyi rəngin çalarları ilə bağlı geniş çeşidlilik yoxdur deyə bilərik. Bu qrupa daxil olan rənglərin bir çoxunu ancaq “bənövşəyi” adlandırmaqla keçinir, daha tünd çalarları isə adətən “badımcanı” sözü ilə ifadə edirik. Lakin bu qrupa daxil olan rənglərdə çoxçalarlılıq nəzərə çarpır. Məsələ burasındadır ki, dildə o çalarlılığı bütün tutumu ilə ifadə edə biləcək vahidlər yetərli sayda deyil. Bunu dil istifadəçilərinin bu rəngləri ifadə etmək üçün başqa dillərdəki vahidlərdən tez-tez işlətməsinə əsasən iddia etmək olar. Burada da Azərbaycan dilinin imkanlarından faydalanaraq müəyyən yeniliklərə cəhd etmək olar. Məsələn, əhali arasında tonunun açıqlığı ilə seçilən çalar haqqında danışarkən ruscadakı “sirenevı” sözü çox işlədilir. Bildiyimiz kimi, “siren” - “yasəmən” deməkdir. O zaman niyə həmin rəng çalarına “yasəməni” deməyək? Narın rəngi də haqqında danışdığımız rəng qrupuna aiddir. “Nar rəngi” kimi ifadə olunan ifadənin populyarlaşması da dilin leksik tərkibinin bu bölümünə bir artım olardı.

Türkcədə “mor” kimi səciyyələndirilən rəngin çaları da özündə müxtəlif tonları ehtiva edir. Maraqlıdır ki, Azərbaycan dilində “mor” sözü olmasa da, çox yaxın rəngdə olan bir giləmeyvə - moruq yada düşür. Bu giləmeyvə və rəng arasında “qohumluq əlaqələrinin” olması da mümkündür deyə ehtimal edə bilərik. Bu əsnada giləmeyvənin adından istifadə edərək bir rəng adı olaraq “moruğu” sözünün istifadəyə daxil edilməsi və yayqınlaşması da mümkün variantlardan biri sayıla bilər.

Dildə iştirakçılıq

Dillə bağlı müxtəlif tədbir və toplantılarda, yazı və paylaşımlarda şikayət xarakterli çıxışlara, fikirlərə tez-tez rast gəlmək olar. Bu şikayətlərdən bir qismi “Əhalimiz niyə hələ də rus sözlərindən çox istifadə edir? Adamlar niyə “səksən” əvəzinə “həşdat” deyir?” tipli gileylərdir. Bu cür giley-güzarlar illərdir ki, səslənir və onlar problemin həllinə kömək etmir. Bəlkə məsələnin həllinə başqa bir yöndən yanaşmağı sınamağın vaxtıdır? Məsələn, vətəndaşlarımızın dildə gedən proseslərdə iştirakçılığını təmin etməklə. Başqa sözlə, onların dil bilgisini artırmaqla, söz yaradıcılığı prosesində iştirak etmələri üçün şərait yaratmaqla və s. Sözlərin mənşəyi, dilə keçidi haqqında maraqlı məlumatların verilməsi dil daşıyıcılarının marağına səbəb ola bilər. Məsələn, insanlar bilsələr ki, “çamadan” sözü “cəm” sözündən yaranıb, yəni əşyaları cəm edən - cəmləyən, bir yerə toplayan, o zaman həmin sözə münasibət fərqli olacaq. Eyni rəqəm üçün niyə iki söz (“səksən” və “həşdat”) işlətdiyimiz haqqında məlumat da bu mənada faydalı olardı. Bu tendensiya insanlarda başqa sözlər haqqında da düşünmək, onların mənşəyi, kökü haqqında məlumatlı olmaq istəyi yarada bilər.

Təranə MAHMUDOVA

BDU-nun Beynəlxalq jurnalistika kafedrasının dosenti

525-ci qəzet.- 2018.- 1 dekabr.- S.23.