Azərbaycan
Parlamenti necə yarandı
Solmaz
Rüstəmova-TOHİDİ
Tarix elmləri doktoru
2018-ci il dekabr
ayının 7-də Azərbaycanda parlamentarizmin tarixində
əlamətdar bir hadisə - nümayəndəli
ali qanunvericilik orqanının yaradılmasının 100 illiyi
qeyd olunur.
Bu gün müasir
Azərbaycan Respublikası Parlamentinin - Milli Məclisin
varlığını və fəaliyyətini milli
dövlətçiliyimizin labüd bir reallığı kimi
qəbul edən və bu məntiqində haqlı olan
vətəndaşlarımızın böyük
əksəriyyəti Milli Məclisin varisi olduğu Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin tarixən öz yaranma
mərhələlərində nə qədər
mürəkkəb və ağır, çətin və
keşməkeşli və eyni zamanda,
şərəfli bir yol keçdiyini bəlkə
də bilmir, yaxud bunun fərqinə varmır. Bu keçilən yola bir nəzər salaq.
Rusiya Dövlət Dumasından
Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə
Azərbaycanlıların
təbəələri olduqları Rusiya imperiyasının
ali nümayəndəli qanunvericilik orqanlarında
iştirakı 1905-1907-ci illər Rusiya inqilabının
təsiri ilə ölkənin siyasi sistemində
dəyişikliklər etmək zərurətindən yaranan
Dövlət Dumasından başlanır. Çar II
Nikolayın 1905-ci il 17 oktyabr tarixli manifesti
əsasında təsis edilən I Dövlət
Duması artıq 1906-cı ilin aprelin
27-də işə başlasa da, Cənubi Qafqazın
müsəlman-azərbaycanlı əhalisi
arasında seçkilər hələ
yalnız mayın 31-də keçirildiyi üçün
azərbaycanlı deputatlar onun işinə sonradan
qatılmışlar. İmperiyanın, o cümlədən,
Cənubi Qafqazın müsəlman əhalisi ilk
dəfə olaraq seçki prosesinə cəlb edilmiş
və Bakı, Gəncə, İrəvan, Tiflis
quberniyalarını əhatə edən bu
seçkilərdə Dumaya beş azərbaycanlı deputat
- Əlimərdan bəy Topçubaşov,
İsmayıl xan Ziyadxanov, Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev, Məmmədtağı Əliyev və
Əsədulla bəy Muradxanov
- seçilmişlər.
Rusiya Dövlət
Dumasında işə başlayan azərbaycanlı deputatlar ilk
gündən böyük fəallıq göstərirlər. Rusiyanın
digər müsəlman xalqlarının
nümayəndələri ilə əməkdaşlığa
başlayır və bunun nəticəsi kimi 36
nəfərdən ibarət olması nəzərdə tutulan
müsəlman parlament fraksiyasına daxil olurlar. Diqqətəlayiqdir
ki, tatarların üstünlük təşkil etdikləri bu
fraksiyaya o dövr artıq peşəkar
hüquqşünas və nüfuzlu ictimai
xadim kimi tanınan Ə.b.Topçubaşov rəhbərlik
edirdi.
Azərbaycanlı
deputatlar I Dumanın işində yaxından iştirak etmiş
və müzakirə olunan məsələlərə öz
münasibətlərini bildirərkən təmsil etdikləri
xalqın hüquqlarının müdafiəsini əsas
tutmuşlar. Belə çıxışlar arasında
İsmayıl xan Ziyadxanovun 1905-1906-cı illər Cənubi
Qafqazı bürümüş erməni-müsəlman
silahlı qarşıdurması zəminində
millətlərarası toqquşmalarla əlaqədar verilmiş
sorğu ilə bağlı söylədiyi nitq çarizmin
Azərbaycandakı müstəmləkəçilik
siyasətinin kəskin tənqidi ilə seçilməklə o zaman üçün son
dərəcə böyük cəsarət tələb
edən addım sayılırdı:
"Artıq elə bir
vaxt gəlib çatmışdır ki, biz də
oyanmışıq və bizim susmağa ixtiyarımız
yoxdur. Rusiya yüz il bundan
əvvəl Cənubi Qafqazı zəbt etmişdir.
Yüz il ərzində biz, bir
növ, hərbi əsir hesab olunurduq... heç bir hüququmuz
yox idi. Milli varlığımıza təcavüz
edilmişdir... Dövlət idarələrində türk məmurlarına
rast gəlmək mümkün deyil... Torpaq
azlığından əziyyət çəkirik, lakin buraya
Rusiyadan axın-axın kəndlilər
köçürülür... Artıq səbrimiz
tükənmişdir... "
Qeyd edilməlidir
ki, 1-ci Dövlət Dumasının ömrü
çox qısa olmuş, demokratiya qanunlarına
alışmamış Çar hakimiyyəti Dumadaxili
münasibətlər və ondan
kənarda ziddiyyətlərin
kəskinləşməsindən narahat olaraq, 1906-cı il 9
iyul manifesti ilə Dumanın buraxıldığını
elan etmişdir. Burada bəzi
azərbaycanlı deputatların cəmi bir sessiya
fəaliyyət göstərmiş Dövlət
Dumasının işində nə qədər
cəsarətli və prinsipial mövqe tutduqlarını
nümayiş etdirən bir məqama diqqət yetirmək
maraqlı olardı. 1-ci Dumanın
buraxılması ilə razılaşmayan bir qrup
nümayəndələr (kadetlər, trudoviklər və
sosial-demokratlar) öz iclaslarını Peterburq yaxınlığında
- Vıborqda keçirməyi qərara alır. 9-10 iyul tarixlərində 200 deputatın
iştirakı ilə keçirilən bu iclaslarda
hökumətə passiv müqaviməti nəzərdə
tutan Vıborq Müraciətnaməsi qəbul olunur. Həmin Müraciətnaməni imzalayanlar arasında
Əlimərdan bəy Topçubaşov və İsmayıl
xan Ziyadxanov da var idi. Çar hökuməti
bu sənədi imzalayanları ən ciddi şəkildə
cəzalandırır, onlar, o cümlədən,
Ə.b.Topçubaşov və İ.x.Ziyadxanov, üç
aylıq həbsə məhkum edilməklə növbəti
Dövlət Dumalarına seçkilərdə iştirak
etmək hüququndan məhrum edilirlər. Azərbaycanın
və Rusiyanın bu dövlət və
ictimai xadimlərinin, xüsusilə artıq o dövr Rusiya
müsəlmanlarının ən nüfuzlu lideri sayılan
Əli Mərdan bəyin Dumanın sonrakı
heyətlərində iştirak etmədiyinin səbəbi bu
qadağa ilə bağlıdır.
Bununla belə,
1907-ci il 20 fevral - 2 iyun tarixdə
çağırılmış 2-ci Dövlət Dumasında
azərbaycanlı deputatların artıq yeni dəstəsi
qanunvericilik fəaliyyətinə başlayır. Bu Dumaya
seçkilərdə iştirak edənlərin dairəsi
seçki qanununa "Senat izahı" adlı
sənədlə məhdudlaşdırılsa da, bu
dəfə artıq 6 azərbaycanlı deputat
mandatı almağa müvəffəq olur: Fətəli xan
Xoyski, Xəlil bəy Xasməmmədov, Məhəmməd
ağa Şahtaxtlı, Mustafa Mahmudov, Zeynal Zeynalov və
İsmayıl Tağıyev. Sonuncu şəxs Dumanın
işində iştirak etməsə də, Müsəlman
fraksiyasına daxil olan azərbaycanlı deputatlar, xüsusilə F.x.Xoyski və
X.b.Xasməmmədov dəfələrlə
müzakirələrdə yalnız öz adlarından
deyil, fraksiya adından
da çıxışlar edirdilər. Bu
Dumaya seçkilərin nəticələrindən narazı
qalan və onun qovulması üçün bəhanə
axtaran çar hökuməti cəmi 103 günlük fəaliyyətdən sonra
2-ci Dumanın da işinə son qoyur.
1 və 2-ci Dumaların
mahiyyət etibarilə hökumətə müxalif
mövqedə durması Çar hökumətini
bu qanunvericilik orqanına seçki prosesini daha ciddi
tənzimləmək qənaətinə gətirir.
3-cü Dövlət Dumasına seçkilər artıq 1907-ci il 3 iyun
tarixdə qəbul edilmiş və vəziyyəti
mülkədar və burjua nümayəndələri
xeyrinə dəyişmiş yeni seçki qanunu
əsasında aparılır. Bunun nəticəsində milli
ucqarlardan olan nümayəndəliklərə verilən
yerlərin sayı xeyli azaldılır. 1907-ci il
noyabrın 1-də çağırılan 3-cü Dumanın
cəmi 8 nəfərdən ibarət olan Müsəlman
Fraksiyasında Cənubi Qafqazın müsəlman əhalisini
yalnız bir deputat, azərbaycanlı Xəlil bəy
Xasməmmədov təmsil edirdi. Əvvəlki Dumalardan
fərqli olaraq bu Dumaya nəzarəti ələ almış
Çar hakimiyyəti onun səlahiyyət müddətinə
müdaxilə etməmiş və bu Duma 1912-ci
ilə qədər beş çağırış
sessiyasını tam işləmişdir. Artıq ikinci
dəfə Dumaya deputat seçilən X. b. Xasməmmədov
müsəlman fraksiyasının ən fəal
üzvü olmuş, müsəlmanların hüquq
və azadlıqları, ana dilində təhsil almaları
və digər məsələlərə
dair çıxışlar etmiş, 1905-1907-ci
illər Cənubi Qafqazda milli zəmində baş verən
münaqişələrin müzakirələri zamanı
onların bir səbəbi kimi çarizmin
köçürmə siyasətini xüsusi
vurğulamışdır.
1912-ci il 15 noyabr
tarixdə fəaliyyətə başlayan 4-cü Dövlət
Dumasına seçkilər də milli ucqarlardan
nümayəndəliklərinin sayının
məhdudlaşdırılması prinsipi
üzrə aparılır və bu səbəbdən
Dumanın artıq 7 nəfərdən ibarət olan
müsəlman fraksiyasında Cənubi Qafqazın müsəlman
əhalisini yenə də yalnız bir deputat - bu dəfə
Məmməd Yusif Cəfərov təmsil edir. Əvvəlki
Dumalarla müqayisədə nüfuzu xeyli aşağı
düşmüş bu qanunvericilik orqanının
hakimiyyətə münasibətdə tutduğu bir
qədər gözləmə mövqeyi I dünya
müharibəsi başlayandan sonra tədricən əks
xarakter alır. İmperator II Nikolaya qarşı
müxalifət mərkəzlərindən birinə çevrilən Dövlət Duması Rusiya imperiyasının
əsaslarını dağıdan 1917-ci il fevral inqilabında
mühüm rol oynayır və İmperatorun Dumanın
fəaliyyətinin aprel ayına qədər
dayandırılması haqqında 25 fevral tarixli əmrinə
tabe olmur. Artıq inqilabın ilk günü - fevralın
27-də Dövlət Dumasının Müvəqqəti
Komitəsi yaradılır və faktiki olaraq ölkədə
ali hakimiyyət funksiyasını yerinə yetirən bu orqan RusiyanınMüvəqqəti
Hökumətini təşkil edir. Monarxiya
devrildikdən sonra Duma bir daha tam tərkibdə toplaşa
bilməsə də, onun Müvəqqəti Komitəsi
müntəzəm olaraq öz iclaslarını keçirir. Müvəqqəti hökumət "Müəssislər
Məclisinə seçkilərin başlanması ilə
əlaqədar olaraq 1917-ci il oktyabrın 6-da
Dövlət Dumasının buraxılması haqqında
qərar qəbul edir. Lakin bu məsələyə son
nöqtəni 1917-ci il 25 Oktyabr (yeni
təqvimlə 7 noyabr) bolşevik çevrilişi qoyur. RSFSR
Xalq Komissarları Sovetinin 1917-ci il 18
(31) dekabr tarixli dekreti ilə Dövlət Duması və
Müvəqqəti Komitənin dəftərxanası
ləğv olunur.
Cəmi 11 illik tarixi olan
Rusiya Dövlət Dumaları Azərbaycanda parlamentarizmin
inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. İmperiyanın
müsəlman əhalisinin ölkənin bu
ali nümayəndəli
hakimiyyət orqanında az sayda təmsil
edildiklərinə baxmayaraq, müsəlman, o
cümlədən, azərbaycanlı deputatlar
üçün bu təmsilçilik yalnız dövlət
idarəçiliyi sistemi ilə içəridən
tanışlıq, qanunvericilik prosesində
bilavasitə iştirak və Dumanın fəaliyyətini
istiqamətləndirən müxtəlif təmayüllü
partiya fraksiyaları ilə ünsiyyət
nəticəsində sırf siyasi,
parlamentçilik təcrübəsi əldə
edilməsi ilə məhdudlaşmır. Etnik, dini və
mədəni baxımdan rəngarəng Rusiya
imperiyasının
özünəməxsus "xalqlar
nümayəndəliyi" funksiyasını yerinə
yetirən bu ali hakimiyyət orqanında dini eyniyyətinə
görə "müsəlman" adlanan fraksiyada
birləşən, Dumanın digər üzvləri tərəfindən
isə daha çox "milli qrup" kimi qəbul edilən
müsəlman deputatların birgə fəaliyyət
təcrübəsi artıq həmin dövrdə Rusiya
müsəlmanlarının, (azərbaycanlı deputatların
ən fəal iştirakı ilə) ümummilli siyasi
mərkəzlərinin yaradılması cəhdlərinə
gətirib çıxarır.
Azərbaycanlı
deputatların Rusiya Dövlət Dumalarındakı
fəaliyyəti ayrıca bir mövzudur. Burada isə
belə bir məqamı qeyd edək ki, Dumaların
üzvü olmuş 11 azərbaycanlı deputatdan 5
nəfəri - Ə.b.Topçubaşov, F.x.Xoyski,
İ.x.Ziyadxanov, X.b.Xasməmmədov və M.Y.Cəfərov
professional hüquqşünas idilər və bu sahədə
öz vətənlərində geniş
fəaliyyət göstərirdilər. Məhəmməd
ağa Şahtaxtlı Sarbonna Universitetinin dinləyicisi
olmuş, Leypsiq universitetini bitirmişdi. Digər
deputatlar da Rusiyanın və Avropanın müxtəlif ali
məktəblərini bitirmiş və öz xalqlarının
ictimai-mədəni həyatında xidmətləri ilə
tanınmış ziyalılar idi.
Burada Azərbaycan
parlamentinin yaradılmasında və onun
fəaliyyətində mühüm rol oynayacaq daha bir
siyasi xadimin - Məhəmməd
Əmin Rəsulzadənin öz gələcək
həmkarlarından fərqli bir şəraitdə
parlamentçilik təcrübəsinə
yiyələnməsi tarixinə də qısa nəzər
salmaq məqsədəuyğun olardı. 1908-1909-cu
illərdə, İranda Məşrutə (konstitusiya)
hərəkatının artıq ilk dövrünün arxada
qaldığı, şah hökumətinin yeni yaranmış
İran Məclisini topa tutduqdan sonra hərəkatın
mərkəzinin Təbrizə keçdiyi bir
zamanda 24 yaşlı Rəsulzadə
Bakıdakı "Tərəqqi" qəzetinin müxbiri
kimi İrana ezam olunur. Cənubi Azərbaycanın
şəhər və kəndlərini addım-addım
gəzən, öz doğma xalqının acınacaqlı
vəziyyətini yaxından müşahidə edən,
Təbriz Əncüməninin (yerli idarə orqanı)
üzvləri, ziyalılar və azadlıq mücahidləri
ilə görüşən, Səttarxanla müsahibə
aparan M.Ə.Rəsulzadə özünün
məşhur "İran məktubları"nı yazır
və "Tərəqqi" qəzetində dərc olunan bu
silsilə yazıları ilə Təbriz üsyanının
salnaməsini yaradır. Həmin səfəri zamanı
Məhəmməd Əmin hələ Bakıdan tanış
olduğu Cənubi Azərbaycanın və İranın tanınmış ictimai-siyasi
xadimi, İran məclisində Təbrizdən
nümayəndə heyətinin başçısı Seyid
Həsən Tağızadə ilə yenidən
görüşür. Geniş bilik dairəsi,
müasir siyasi düşüncə tərzi, güclü
qələmi və əməli qabiliyyəti ilə S.H.Tağızadənin diqqətini cəlb edən
gənc Rəsulzadə onun əməkdaşlıq
təklifini qəbul edir. 1909-cu ildə
Tağızadə ilə birlikdə Tehrana gələn
Məhəmməd Əmin İran təbəəsi
olmadığı halda
Tağızadənin yaratdığı və bu
ölkədə partiya sisteminin əsasını qoyan İran
Demokrat Partiyasının təşkilatçılarından
biri kimi onun Mərkəzi Komitəsi heyətinə daxil olur
və partiyanın mərkəzi mətbuat
orqanı, fars dilində
buraxılan "İran-e nou" (Yeni
İran) qəzetinin ideya rəhbəri
və baş redaktoru təyin edilir.
"İrane-nou" qəzeti İDP və İran
Məclisində Tağızadənin rəhbərlik etdiyi
Demokrat fraksiyasının ölkənin siyasi sisteminin
modernləşməsi istiqamətində fəaliyyətini
işıqlandırmaqla yanaşı, İranın ictimai,
siyasi, mədəni həyatına, cəmiyyətdə
mövcud olan ictimai münasibətlərə,
parlament, mətbuat, siyasi təşkilat, dil və s.
kimi anlayışlara dair ən geniş səpgili
yazılar dərc edirdi və bu yazıların müəllifi
M.Ə.Rəsulzadə özü idi.
Şərqin despotik
Şah hakimiyyəti dövründə fəaliyyət
göstərən İran məclisinin üzvü
olmasa da, bu qanunverici orqanın fəaliyyətini,
xüsusilə Tağızadənin başçılıq
etdiyi inqilabçı, dünyəvi, radikal Demokrat
fraksiyası ilə Məclisdə əksəriyyət
təşkil edən Etedaliyyun (mühafizəkar) fraksiyası
arasında ictimai, iqtisadi, siyasi,
mədəni islahatlar və
onların aparılması üsulları məsələlərində ciddi ixtilafları
yaxından izləyən və redaktoru olduğu
qəzetdə geniş işıqlandıran
M.Ə.Rəsulzadə eyni zamanda, burada parlamentarizm
təcrübəsinə
yiyələnir, bəzi hallarda hətta
Məclis vəkillərinin işinə bu və ya
digər dərəcədə təsir göstərirdi.
İran mətbuatı tarixinə həsr edilmiş
ədəbiyyatda "Bakılı Məhəmməd Əmin
Rəsulzadənin" sər-dəbiri (baş redaktoru)
olduğu" "İrane-nou" qəzeti öz
dövründə İranın ən
nüfuzlu mətbuat orqanı kimi
qiymətləndirilir, İran Məclisi nümayəndələrinin
öz nitqlərində bu qəzetin yazılarından
tez-tez istifadə etdikləri göstərilir. İranın ali
siyasi dairələrində artıq ciddi və yetkin bir
siyasətçi kimi qəbul olunan M.Ə.Rəsulzadənin bu
ölkədəki siyasi fəaliyyəti "İrane-nou"
qəzetinin antirus istiqamətindən narazı olan Rusiyanın
İrandakı səfirliyinin bu nüfuzlu qəzetin
bağlanması, Rusiya
təbəəsi Rəsulzadənin isə İrandan
xaric edilməsi tələbinin yerinə yetirilməsi ilə
başa çatır. Az sonra S.H.Tağızadə
də ölkəni tərk etməli olur.
Beləliklə,
1906-1916-cı illər ərzində Azərbaycanın bir
sıra ictimai xadimləri ilk dəfə Rusiyanın Dövlət Duması və İranın Milli
Məclisində parlamentarizmin əsasları ilə
yaxından tanış olurlar. Bu tanışlıq çar
Rusiyası və şahlıq İranında, diktatura və
irtica mühitində yaranan və işləməli olan
qanunvericilik orqanlarının nümunəsində baş
versə də, azərbaycanlı xadimlər qazandıqları
bu acı təcrübədən çox mühüm
dərslər alırlar. Ali nümayəndəlik və
qanunvericilik orqanı sayılan Parlamentin daha sərbəst
və ədalətli fəaliyyət göstərməsi
üçün ölkədə əsl hakimiyyət bölgüsünün
olması, bunun üçün isə demokratiyanın
zəruriliyi Azərbaycan xadimlərinin bu 10 illik parlamentçilik
təcrübəsindən çıxarılan ən
başlıca nəticə olur.
Az sonra onların
əksəriyyəti Azərbaycanda öz xalqlarının
taleyüklü məsələlərinin həlli
məsuliyyətini öz üzərinə
götürəcək və son nəticədə öz vətənlərində ilk demokratik parlamentin
əsasını qoyacaqlar.
Lakin 1917-ci ilin
fevralında onlar bu məqsədə aparan yolun hələ başlanğıcında
idilər.
Ümumrusiya
Müəssislər Məclisindən Zaqafqaziya Seyminə
Fevral inqilabının
ilk günlərində Müvəqqəti
hökumət yerlərdə hakimiyyət
məsələsini həll etmək zərurəti ilə
üzləşir və artıq martın 9-da
(22-də) Tiflisdə 4-cü Dövlət Dumasından olan
deputatlardan ibarət Xüsusi Zaqafqaziya
Komitəsi (XZK) adlanan milli zəmində hakimiyyət
orqanı yaradılır. Qarşısına
"Zaqafqaziya diyarında möhkəm qayda yaratmaq və
hakimiyyət orqanını təşkil etmək"
vəzifəsi qoyulmuş və cəmi 5 nəfərdən
ibarət olan bu Komitəyə
sədrlik etmək bütün Rusiya Dumaların üzvü
olmuş Don kazak birləşmələrinin
nümayəndəsi Vasiliy Xarlamova həvalə
olunur. Qalan 4 komitə
üzvü - azərbaycanlı
Məmməd Yusif Cəfərov (kadet, sonra
müsavatçı), gürcü A.Çxenkeli (menşevik),
gürcü K.Abaşidze (sosial-federalist)
və erməni M.Papacanov (daşnak) arasında isə
vəzifə bölgüsü aparılır. M.Y.Cəfərova yeni yaradılan XZK-də
sənaye və ticarət işlərinə nəzarət
tapşırılır. Lakin vaxtilə
"mərkəzləşdirilmiş bürokratik mexanizmin
Rusiyanın özgə xalqlarının milli
hissələrini" təhqir etməsinə kəskin etirazını
bildirən sonuncu, 4-cü Dumanın yeganə
azərbaycanlı deputatının fəaliyyəti ona
tapşırılan sahələrə nəzarətlə
bitmir. M.Y.Cəfərov Rusiya Dumalarının "Müsəlman"
fraksiyalarına daxil olan deputat həmkarları ilə
birlikdə həmin "özgə"
xalqlar"ın (inorodsı) milli maraqlarının
təmin edilməsi sahəsində geniş
fəaliyyətə başlayır.
Hər günü
qarşıya yeni, taleyüklü tələblər qoyan bu
dövrdə, yəni Fevral inqilabının ilk aylarında
Azərbaycan siyasi qüvvələrinin gördüyü işlər
sırasında iki mühüm tədbir - 1917-ci ilin
aprel və may aylarında keçirilən
Qafqaz müsəlmanlarının Bakı və Rusiya
müsəlmanlarının Moskva qurultayları
- xüsusi qeyd olunmalıdır. Belə ki,
Azərbaycan milli qüvvələri Rusiyanın bütün
müsəlman xalqları ilə birlikdə Azərbaycan
xalqının da qarşıdakı müqəddəratının
təyin edilməsi yollarını məhz bu qurultaylarda
formalaşdı mağa başlayırlar.
Burada bir haşiyə
çıxaq ki, Rusiya imperiyasında yaşayan müsəlman
xalqlarının sosial-iqtisadi və mədəni
tərəqqisi problemlərinin birlikdə həll edilməsi və
bu məqsədlə onların siyasi cəhətdən
təşkilatlanması ideyası hələ 1905-ci ilin
əvvəllərində Azərbaycanda meydana gəlmiş,
həmin ilin aprel ayında Peterburqda Rəşid Əfəndi
İbrahimovun evində toplanan Azərbaycan və
tatar ziyalılarından Əlimərdan
bəy Topçubaşov, Əhməd bəy Ağayev, Əli
bəy Hüseynzadə, Alim əfəndi Maksud, Binyəmin
Əfəndi Ədhəm, İsmayıl bəy Qaspralı
"İttifaqi-müslimin" (Ümumrusiya müsəlmanlar
ittifaqı) adlı bir təşkilatın yaradılmasına
qərar vermişlər. Cəmi 4 aydan sonra, avqustun 15-də
Rusiyanın Nijni-Novqorod şəhərində yarmarka
vaxtı, hökumətin
rəsmi razılıq vermədiyinə baxmayaraq, 150
nəfər nümayəndənin iştirakı ilə Rusiya
müsəlmanlarının Volqa çayı boyu
üzən gəmidə yarıgizli I qurultayı
keçirilmiş və bu təşkilatın
əsası qoyulmuşdur. 1906 (2 dəfə), 1914 və 1916-cı
illərdə bəzən gizli, bəzən icazəli
keçirilən və Rusiya
müsəlmanlarının problemləri geniş
mənada müzakirə olunan sonrakı
qurultaylarda Azərbaycan nümayəndə heyəti
ən fəal surətdə iştirak etmiş, Əli
Mərdan bəy isə əvəzsiz olaraq onların sədri,
yaxud sədrlərindən biri seçilmişdir.
1917-ci il 15-20 aprel
tarixlərində Bakıda keçirilən Qafqaz
müsəlmanlarının qurultayına da sədrliyi Ə.b.Topçubaşov edir
və Rusiya və Azərbaycan müsəlman xalqlarının
ağsaqqalı sayılan bu böyük nüfuz
sahibi Qafqazın bütün xalqlarını ümumi
vətənin rifahı naminə həmrəyliyə
çağırır. Qafqaz müsəlmanlarının
siyasi və milli-mədəni amallarını açıq
ifadə etmək məqsədilə çağırılan
bu ali məclisdə müzakirə edilən və geniş
fikir ayrılığı doğuran əsas
məsələlərdən biri Rusiyanın gələcək
quruluşu və əsarətdə olan xalqların
hüquqları olur. Bu məsələ
üzrə məruzəni Məmməd Əmin
Rəsulzadə edir. Rusiya kimi geniş
ərazilərə malik, çoxmillətli dövlətdə
hakimiyyətin mərkəzləşdirilməsi prinsipinin
xalqların azad birgə yaşayışı baxımından
məqbul olmadığını bildirən
məruzəçi milli müqəddəratın azad
surətdə təyin olunması hüququnu əsas
götürərək ərazi muxtariyyəti ideyasını irəli sürür. Qurultayda islamçı və sosialist
yönümlü qüvvələrin
nümayəndələri bu ideyaya qarşı
çıxırlar. İslamçılar ərazi
muxtariyyəti tərəfdarlarını Rusiyanın
müsəlman xalqlarının birliyini pozmaqda, sosialistlər,
o cümlədən, bolşeviklər isə inqilabi
hərəkatı parçalamaqda günahlandırırlar.
Uzun və qızğın müzakirələrdən sonra
qurultay səsvermə yolu ilə M.Ə.Rəsulzadənin məruzəsi
üzrə, aşağıdakı fikir səslənən bir
Qətnamə qəbul edir: "Federativ əsaslarla demokratik
respublika qurulması Rusiya dövlət quruluşunun
müsəlman xalqlarının mənafeyini təmin edən
ən yaxşı forma kimi tanınsın".
Bakı qurultayından cəmi 10 gün sonra, 1917-ci il
mayın 1-də Moskvada artıq Ümumrusiya
müsəlmanlarının qurultayı öz işinə
başlayır. Bakı milyonçusu Şəmsi
Əsədullayevin Moskva müsəlmanlarına
bağışladığı binada keçirilən, 11
gün davam edən və 600-ə qədər
nümayəndənin, o cümlədən, 100 qadının
iştirak etdiyi Moskva qurultayının
gündəliyinə 13 məsələ daxil edilsə də,
qurultayın mərkəzi məsələsi Bakı
qurultayında olduğu kimi, yenə də Rusiyanın
siyasi-dövlət quruluşu olur. Qurultayın bu
iclasına sədrlik edən M.Ə.Rəsulzadə və osetin Əhməd Salikov həmin
məsələyə dair müzakirəyə iki
qətnamə layihəsi çıxarırlar.
M.Ə.Rəsulzadənin "milli-ərazi federasiya
prinsipləri əsasında demokratik respublika yaradılması" ideyası qarşısında
Ə.Salikov "Rusiya xalqlarına milli-mədəni
muxtariyyət verilməklə unitar dövlətin saxlanılması"
təklifini irəli sürür. Hər iki layihə
səsə qoyulur və böyük səs
çoxluğu ilə (446-271)
M.Ə.Rəsulzadənin təklif etdiyi qətnamə qəbul
olunur. Beləliklə, Rusiya
müsəlmanlarının qabaqcıl
nümayəndələri Rusiyanın milli-federativ respublikaya
çevrilməsi və müsəlman əhalisi yaşayan
vilayətlərə muxtariyyət verilməsi ideyasını
günün tələbi kimi irəli sürürlər.
Burada nəzərə
alınmalıdır ki, bu tələb 1917-ci ilin mayında -
monarxiya rejimi devrilmiş Rusiyada
demokratik prinsiplərə əsaslanan yeni dövlət
quruluşu məsələnin hələ son dərəcə
aktual olduğu və ən müxtəlif siyasi partiyalar və
cərəyanlar tərəfindən qızğın
şəkildə müzakirə edildiyi zaman səslənirdi
və Rusiyanın müsəlman xalqları, o
cümlədən, azərbaycanlılar üçün o
dövr federativ respublika tərkibində ərazi
muxtariyyətinə nail olmaq çox mühüm nəticə
sayılardı.
Düz bir ildən sonra,
1918-ci il may ayının
sonlarında Azərbaycan milli siyasi qüvvələri
artıq başqa bir seçim qarşısında duracaqlar
və birmənalı şəkildə öz
xalqlarının müqəddəratını tamamilə
başqa bir ideya - müstəqillik - əsasında həll
edəcəklər.
Lakin 1917-ci ilin
yazında, azərbaycanlılar öz gələcəyini
Rusiyanın digər xalqları ilə birlikdə görür
və ən ciddi surətdə Ümumrusiya
Müəssislər Məclisinə seçkilərə
hazırlaşırdılar.
Ümumrusiya
Müəssislər Məclisinin - dövlətin idarə
formasını müəyyən etmək və ən
mühüm siyasi, iqtisadi və
milli problemlərin qanunvericilik əsasında həllini tapacaq
konstitusiya hazırlamaq üçün ümumi seçki
hüququ əsasında yaradılacaq ali nümayəndəli
orqanın çağırılmasını Rusiya
Müvəqqəti hökuməti özünün
başlıca vəzifəsi hesab edirdi. Seçkilər
haqqında Əsasnamə ümumi seçki hüququ
əsasında proporsional seçki sisteminin nəzərdə
tutulması, qadınların, hərbi qulluqçuların səsverməyə
buraxılması və s. baxımdan demokratik sənəd
idi. Müvəqqəti hökumət
seçkilərin keçirilməsi vaxtını 1917-ci il 12 (25) noyabra,
Müəssislər məclisinin
çağırılmasını isə 28 noyabra (11 dekabr)
elan etmişdi. Bu müddət ərzində
Rusiyada Oktyabr çevrilişi baş versə də,
hakimiyyətə gəlmiş bolşeviklər
Müəssislər Məclisi fikrinin geniş xalq
kütlələri və siyasi dairələr arasında son
dərəcə dəstəkləndiyini nəzərə
alaraq seçkilərin keçirilməsi vaxtını
dəyişmədən saxlayırlar. Bolşeviklər
Sovet hakimiyyətinin ilk dekretlərinin, ən əvvəl
sülh və torpaq haqda dekretlərin seçicilərin
səslərini onların xeyrinə toplayacağına
və bununla da Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə
(bolşeviklər) partiyasının Müəssislər
məclisinə seçkilərdə uğur
qazanacağına ümid edirdilər.
Rusiyada bolşevik
hakimiyyətinin qurulması Cənubi Qafqazda
rəğbətlə qarşılanmır. Bu zaman bütün
ölkədə olduğu kimi, Cənubi Qafqazda da
müxtəlif siyasi cərəyanların, partiyaların
və sosial təbəqələrinin
fəallığının artdığı, münasibətlərin
isə gərginləşdiyi bir şəraitdə yerli
hakimiyyət orqanı olan Xüsusi Zaqafqaziya
Komitəsinin sabitliyi təmin etməyə qadir
olmadığı aydınlaşır. Regionu anarxiya və
xaosdan qorumağa çalışan və Sovet Rusiyasına
tabe olmaq istəməyən gürcü menşevikləri,
azərbaycanlı müsavatçılar, erməni
daşnaklar və sağ eserlər 1917-ci il noyabrın
15-də Tiflisdə Zaqafqaziya Komissarlığı adlanan koalision hökumət
yaradırlar. Yeni hakimiyyət Cənubi Qafqazdan
Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə
seçkilərin keçirilməsi prosesini
sürətləndirir.
Müəssislər
Məclisinə seçkilər Cənubi Qafqazın, o
cümlədən, Azərbaycanın da siyasi həyatında
mühüm rol oynamalı idi. Belə
ki, ilk dəfə idi ki, azərbaycanlılar Ümumrusiya
nümayəndəli qanunverici məclisinə
seçkilərdə müstəqil milli siyasi
təşkilatlar qismində iştirak edirdilər. Hələ XZK nəzdində seçkilər
üzrə Mərkəzi Zaqafqaziya Komissiyası təşkil
edilmişdi. Azərbaycanda
yaradılmış müvafiq komissiyaya Fətəli xan Xoyski
rəhbərlik edirdi. Həmin dövr
Azərbaycanın siyasi həyatında aparıcı mövqe
tutan "Müsavat" partiyası Azərbaycanın
bütün siyasi partiya və təşkilatlarını
seçkilərdə vahid siyahı ilə
çıxış etməyə çağırsa da,
prinsipial məsələlərdə fikir ayrılığı milli qüvvələrin vahid
seçkiqabağı blokunu yaratmağa imkan vermir.
Müəssislər Məclisinə seçkilərdə
iştirak edən 4 əsas Azərbaycan partiyaları -
"Müsavat", "Müsəlman sosialist bloku",
Müsəlman sosial-demokrat menşevik "Hümmət"
və Rusiyada müsəlmançılıq
"İttihad" - müstəmləkə
keçmişinin, milli zülmün və hüquq
bərabərsizliyinin tənqidində eyni mövqedə
dursalar da, milli hərəkatın gələcək
inkişafı və perspektivləri məsələsində
onların yolları ayrılırdı. "Müsavat"
qəti şəkildə federativ Rusiya tərkibində
milli-ərazi muxtariyyəti formasında Azərbaycan
dövlətçiliyinin yaradılması tərəfdarı
idi, qalan üç partiya isə yalnız milli-mədəni
muxtariyyətlə kifayətlənməyə
üstünlük verirdi. Bu
səbəbdən "Müsavat" partiyası hər iki
tərəfdən - sosialistlər və
islamçıların kəskin tənqidinə məruz
qalırdı. Azərbaycan sosialistləri
Azərbaycan xalqının öz milli arzularına yalnız
"yeni" Rusiya ilə ittifaqda
çatacağını bildirərək müsavatçıları xalq
kütlələrinin deyil, "vahid ümumrusiya inqilabi
hərəkatını" parçalamağa can atan burjua
və xan-bəy dairələrinin mənafeyini
dəstəkləməkdə ittiham edirdi. İslamçılar
əksinə, "Müsavat"ı həddən artıq
sosialist yönlü olmaqda günahlandırır,
xüsusilə qadın məsələsində onun
mövqeyini qəbuledilməz hesab edirdi. "Müsavat"ın qadınlara
kişilərlə bərabər hüquq verilməsi
tələbini islamçılar "dinsizlik və
əxlaqsızlıq" kimi qiymətləndirirdilər. Lakin Müəssislər Məclisinə
seçkilərin gedişi artıq çoxdan öz
həllini gözləyən qadın məsələsinin
"Müsavat" tərəfindən irəli
sürülməsinin özünü nə qədər
doğrultduğunu göstərdi. İslamçıların
güclü əks-təbliğatına baxmayaraq, Azərbaycan qadınlarının
bu seçkilərdə iştirakı "Müsavat"
partiyasının qələbəsinin həlledici
amillərindən biri oldu.
Seçkiqabağı
kampaniyada "Müsavat" partiyasına qarşı daha
güclü barışmaz mövqeni rus partiyaları
nümayiş etdirirdi. Bolşeviklər, menşeviklər,
eserlər və kadetlər Azərbaycan milli
qüvvələrinin güclənməsi təhlükəsi
qarşısında bütün partiyadaxili
münaqişələrini kənara qoyaraq milli qüvvələrin
əsas sütunu hesab edilən "Müsavat"a
qarşı vahid cəbhədə birləşdilər. Beləliklə,
Müəssislər Məclisinə seçkilər eyni zamanda,
Cənubi Qafqazın siyasi partiyalarının cəmiyyətdə nüfuzunun göstəricisi
olmalı
idi.
Nəhayət,
1917-ci il 26-28 noyabr tarixlərdə
Cənubi Qafqazdan Ümumrusiya Müəssislər
Məclisinə seçkilər keçirildi. 2 455 274
seçicinin iştirak etdiyi bu seçkilərin yekununa
görə gürcü menşevikləri 661.934 səs
(seçicilərin ümumi sayının 26,9 %),
müsavatçılar - 615.816 (25,1 %), daşnaklar -
558.400 (22,7 %), "Müsəlman Sosialist bloku" - 159.770 (6,5
%), eserlər - 117.522 (4,8 %), bolşeviklər 95.581 (3,9 %),
menşevik "Hümmət" - 84.748 (3,5 %) və
"İttihad" - 66.504 (2,7 %) səs aldılar.
Seçkilərin
nəticələri istər Cənubi Qafqazda, istərsə
də Azərbaycanda siyasi qüvvələrin real nisbətini
göstərdi. Yığdığı səslərin sayına
görə Cənubi Qafqaz üzrə ikinci yerə
çıxan müsavatçıların öz əsas
rəqibləri - bolşevikləri 6,5 dəfə
üstələməsi "Müsavat"ın şəksiz
qələbəsi idi.
Seçkilər
həmçinin, Cənubi Qafqaz əhalisi arasında
Azərbaycan partiyalarının təsir və nüfuz
dərəcəsini müəyyən etdi. Bu
partiyaların birlikdə aldığı 926.838
səs Ümumrusiya Müəssislər
Məclisinə seçkilərdə Cənubi
Qafqazdan verilən ümumi səsin 37,7 %-ini
təşkil edirdi ki, bunun da 66,5 %
- "Müsavat", 17,2 %
- "Müsəlman sosialist bloku", 9,1 % -
"Hümmət", 7,2 %, - "İttihad"
partiyasına düşürdü. Seçkilərin
nəticəsinə görə, öz xalqları arasında
birmənalı
şəkildə üstünlüyə nail
olmuş gürcü menşeviklərindən və
daşnaklardan fərqli olaraq "Müsavat"
partiyası azərbaycanlılar arasında tam
üstünlük qazana bilməsə
də, Azərbaycan partiyalarına verilən
səslər arasında alınan 66,5 % "Müsavat"
partiyasının lider mövqeyinin təsdiqi ilə
yanaşı, Azərbaycan cəmiyyətinin böyük
əksəriyyətinin Azərbaycana milli-ərazi
muxtariyyəti verilməsinin tərəfdarı olduğunu
göstərdi.
Seçkilərin yekun nəticəsinə görə
Cənubi Qafqazdan Ümumrusiya Müəssislər
Məclisinə 34 deputat seçildi ki, onlardan da 12
nəfəri azərbaycanlı idi. Məclisə
"Müsavat" dan Əlimərdan bəy Topçubaşov,
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Nəsib bəy
Yusifbəyli, Həsən bəy
Ağayev, Məmməd Yusif Cəfərov, Xosrov
Paşa bəy Sultanov, Qazi Əhməd Məmmədbəyov;
"Müsəlman sosialist bloku"ndan İbrahim Heydərov,
Əlixan Qantəmir, Aslan bəy Səfikürdski;
"Hümmət"dən Cəfər Axundov,
"İttihad"dan Sultanməcid Qənizadə mandat
almışdılar.
Ümumrusiya
Müəssislər Məclisində üstünlüyü 62
% -dən çox səs toplamış eser və
menşeviklər əldə etmişdilər,
bolşeviklər isə cəmi 23,9 %
səs yığmışdı. Məhz bu amil
bu Məclisin taleyində həlledici rol oynadı.
1918-ci il 5 (18) yanvar tarixində Petroqradda
açılan Müəssislər Məclisi Sovet
hökumətinin dekretlərini tanımadığını
bildirdi və bolşeviklərin təklif etdiyi
"Zəhmətkeş və istismar olunan xalqların
hüquq bəyannaməsi"nin müzakirəsini rədd
etdi. Beləliklə, Müəssislər Məclisinin
bolşevik platformasında durmadığı dərhal
aydın oldu və 13 saat davam edən elə birinci iclasdan
sonra, səhər saat 5-də Məclisin
keçirildiyi Tavriya sarayın mühafizə rəisinin
tələbi ilə onun işinə xitam verildi. Bir
gündən sonra isə Ümumrusiya Mərkəzi
İcraiyyə Komitəsi Leninin məruzəsi əsasında
Müəssislər Məclisinin buraxılması
haqqında dekret qəbul etdi.
Hadisələrin
belə istiqamət alması yollar bağlı olduğu
üçün Müəssislər Məclisinə gedib
çıxa bilməmiş Cənubi Qafqazdan olan
nümayəndələri region xalqlarının taleyini
həll etmək vəzifəsini öz
öhdələrinə götürmək zərurəti
ilə üzləşdirdi. Bu zərurət
yalnız Müəssislər Məclisinin qovulması ilə
deyil, eyni zamanda, 1918-ci ilin əvvəllərində Cənubi Qafqazda yaranmış son
dərəcə mürəkkəb vəziyyətlə
bağlı idi. Rusiyanın Almaniya ilə
Brest-Litovsk sülh danışıqları boşa
çıxdıqdan sonra alman-türk qoşunları
hücuma keçmişdilər. Türk
qoşunlarının irəlilədiyini görən Zaqafqaziya
Komissarlığı 1918-ci il fevralın
6-da Qafqaz cəbhəsinin komandanı Vehib paşaya teleqram
göndərərək Türkiyə ilə sülh
danışıqları aparmaq təklifi etmişdi. Lakin
regionda güclü hakimiyyətə və nüfuza malik
olmayan bu hökumətin yaranmış ağır vəziyyətdən
çıxa biləcəyi böyük sual doğururdu. Odur
ki, Cənubi Qafqazdan Ümumrusiya
Müəssislər Məclisinə seçilmiş
deputatlar əhalinin səlahiyyətli nümayəndələri
kimi yaranmış şəraiti real qiymətləndirərək
1918-ci il fevralın 22-də keçirilən
yığıncaqda Zaqafqaziya
Komissarlığının buraxılması, yeni qanunvericilik
orqanı kimi Zaqafqaziya Seyminin yaradılması və
yerli hakimiyyətin bu orqana verilməsi haqda qərar qəbul
etdilər.
Zaqafqaziya Seymindən
Milli Şuraya
Baş tutmayan
Müəssislər Məclisinin cəmi 36 nəfərdən
ibarət olan artıq keçmiş deputatları yeni yaradılan ali hakimiyyət
orqanına daxil olmaqla yanaşı, onun tərkibinin
genişləndirilməsi məsələsini də
müzakirə edirlər. Yenidən
seçkilər keçirilməsinin imkansız olduğu bir
şəraitdə təcrübəli siyasətçilər
bu məsələnin həllini Müəssislər
Məclisinə seçkilər zamanı hər partiyanın
aldığı səsin sayına müvafiq olaraq kooptasiya
üsulu ilə nümayəndələrin sayının
artırılmasında görürlər. Nəticədə, azərbaycanlı
deputatların sayı "Müsavat" və
demokratik bitərəflər qrupundan 30 nəfər,
müsəlman sosialist blokundan 7 nəfər, "Rusiyada
müsəlmançılıq - İttihad"
partiyasından 3 nəfər, müsəlman sosial-demokrat
menşevik "Hümmət" partiyasından isə 4
nəfər təşkil edir. Beləliklə, Zaqafqaziya Seymində
azərbaycanlı nümayəndələrin sayı 44
nəfərə çatdırılır. Bu 44
nəfər arasında artıq Müəssislər
Məclisinin yuxarıda adı çəkilən
nümayəndələrindən əlavə, Fətəli
xan Xoyski, Məmməd Həsən Hacınski, Xəlil bəy
Xasməmmədov, Şəfi bəy Rüstəmbəyov,
Mustafa Mahmudov, Firudin bəy Köçərli, Cavad
Məlik-Aslanov, Aslan bəy Qardaşov, İbrahim ağa
Vəkilov, İbrahim bəy Heydərov, Əhməd Cövdət
Pepinov, Camo Hacınski,
İbrahim Əbilov, Əkbər ağa Şeyxülislamov,
Səməd ağa Ağamalov və digər tanınmış
ictimai xadimlər və müxtəlif partiya
təmsilçiləri var idi.
Təbii ki, gürcü
və erməni partiyalarından da həmin prinsip üzrə
Seymin tərkibinə yeni nümayəndələr daxil edilir. Seymin özəyini
3 əsas partiya fraksiyaları - Gürcüstan
sosial-demokratları (menşeviklər) - 32
nəfər, azərbaycanlı
müsavatçılar və onlara qoşulmuş
bitərəf demokratlar - 30 nəfər, erməni
"Daşnaksütun" partiyası - 27
nəfər təşkil edir. Onlarla yanaşı,
Seymdə digər partiyaların
nümayəndələri - eserlər
(sosialist-inqilabçılar) - 5, kadetlər
(konstitusiyalı-demokratlar) - 1, gürcü federalistləri -1,
gürcü milli demokratlar -1, bolşeviklər - 4 yer
alırlar. Seymə dəvət edilən
partiyalar arasında yalnız bolşeviklər onun
işində iştirak etməkdən imtina edir və
dərhal Seymin çağırılmasına qarşı
güclü təbliğat kampaniyası açırlar. Bununla
belə, kifayət qədər geniş
təmsilçiliyə malik Zaqafqaziya Seymi 1918-ci il fevralın
10 (23) - da Tiflisdə öz işinə
başlayır. Doğrudur, dəmir yolunun
bağlı olması səbəbindən azərbaycanlı
nümayəndələr (X.b.Sultanovdan başqa) Tiflisə
vaxtında gəlib çata bilmədiyi üçün iclas
dərhal təxirə salınır və
yalnız 26
fevralda özünün 2-ci məclisinə
yığılır. Bu yığıncaqda gürcü menşeviklərinin
liderlərindən biri - N.Çxeidze demək olar
ki, yekdilliklə Zaqafqaziya Seyminin sədri
seçilir.
Hadisələrin
sonrakı inkişafı göstərəcək ki, Seymin
cəmi 3 aylıq qısa tarixində bu hadisə Seym
fraksiyalarının həmrəylik nümayişinin
nadir məqamlarından biri sayıla
bilər. Belə ki, Seymin üç
əsas - gürcü, azərbaycanlı və erməni
bölmələrini təşkil edən
nümayəndələrinin bu xalqların
münasibətlərindəki mövcud ziddiyyətləri
tənzimləmək və region
üçün mühüm olan problemlərin
həllində (milli və aqrar məsələ,
Türkiyə ilə sülh sazişinin bağlanması
və s.) vahid mövqedən
çıxış etmək cəhdlərinə baxmayaraq,
nəticə etibarilə bu məqsədə nail olunmur.
Seymdəki kəskin fikir ayrılıqlarının səbəbini,
şübhəsiz ki, yalnız bu üç
Cənubi Qafqaz xalqlarının milli maraqlarının
üst-üstə düşmədiyi ilə izah etmək
doğru olmazdı. Belə ki, bir çox daxili
məsələlərin həllində Seym
nümayəndələrinin müxtəlif siyasi
təmayülləri təmsil etməsi amili də az rol oynamırdı. Bu baxımdan,
gürcü və ermənilərə nisbətdə, siyasi
tərkibinə görə daha geniş spektrə malik olan Azərbaycan fraksiyaları xüsusilə
seçilirdi. Məsələn, Seymin
elə ilk iclaslarında Cənubi Qafqazda milli
məsələnin həllinə dair
müzakirələrdə Azərbaycan partiyaları
müxtəlif mövqelər nümayiş etdirən
Bəyannamələr irəli sürürlər.
"Müsavat" partiyası Seym qarşısında milli
azlıqların hüquqları təmin olunmaqla
ayrı-ayrı xalqlara milli-ərazi
muxtariyyətini təmin edən Konstitusiyanın
işlənib hazırlanması vəzifəsi qoyurdu və
bundan çıxış
edərək mərkəzləşdirmə
prinsipindən imtina edərək, dövlət həyatının
ayrı-ayrı
sahələrinin milliləşdirilməsi
zərurətini vurğulayırdı. "Müsəlman
sosialist bloku" və "İttihad" milli
məsələdə milli-mədəni muxtariyyət
prinsipinə üstünlük verirdi. Gürcü menşeviklərinin fraksiyasına
daxil olan menşevik "Hümmət" partiyası isə
bu məsələdə ümumiyyətlə
gürcülərlə bir platformadan çıxış
edirdi. Gürcülər Cənubi Qafqazda
"mürəkkəb və dolaşıq" milli
məsələnin həlli yolunu "tam
daxili özünü idarə və milli azlıqların
hüquqlarının təmin edilməsi şərti ilə
milli-ərazi kantonlarının
yaradılması" və
beləliklə,ı "millətlərin ərazi
hüdudlarının
müəyyənləşdirilməsi"ndə görürdülər.
İlk baxışda müsavatçılarla oxşar mövqe təsiri
bağışlayan bu təklif özlüyündə
azərbaycanlılar üçün böyük
təhlükə daşıyırdı.
Belə ki,
"Cənubi Qafqazda heç bir millətin tam
şəkildə, yəni başqa millətlərin
çoxsaylı nümayəndələrinin
yaşamadığı vahid ərazidə
məskunlaşmadığını" dəlil kimi
gətirilərək Cənubi Qafqaz ərazisinin kiçik
ölçülü milli-ərazi vahidlərinə
ayırması, yəni gürcü, erməni və
azərbaycanlı əhalinin bir neçə tam
özünüidarə vahidlərinə bölünməsi
və hər millətin bir
neçə kantonda yaşaması
təklifi gürcü
menşevikləri tərəfindən ilk
növbədə Cənubi-Şərqi Qafqaza, yəni
Azərbaycan ərazilərinə şamil
edilirdi. Belə çıxırdı ki, məhz bu ərazilərdə
çoxsaylı başqa millətlərin
yaşamadığı və yalnız
azərbaycanlıların məskunlaşdığı
bütöv milli-ərazi vahidi yaratmaq mümkün deyildir.
Təbii ki, bu
təklifin arxasında gürcü-erməni
dairələrinin milli azlıqların hüquqlarının
müdafiəsi şüarı altında Azərbaycan torpaqlarını
parçalamaq, ayrı-ayrı Azərbaycan vilayətlərini
öz tabeliklərinə keçirmək kimi artıq
çoxdan düşünülmüş planlar dururdu. Bu məsələdə gürcüləri
dəstəkləyən hümmətçilər həmin
təklifin reallaşacağı təqdirdə,
azərbaycanlıların etnik ərazilərinin bütövlüyünün
və vahidliyinin itirilməsi ilə
nəticələnəcəyinin fərqinə
varmırdılar. Halbuki etnik ərazi
bütövlüyü nəinki milli-ərazi muxtariyyətinin
yaradılmasının əsas şərti idi, Azərbaycan
torpaqlarında yaşamağa qadir hər hansı bir dövlət
qurumunun formalaşdırılması da bilavasitə bu
prinsiplə bağlı idi.
Seymin Azərbaycan
partiyaları arasında milli məsələ kimi
strateji xarakterli bir problemin
həllində üzə çıxan bu fikir
ayrılığı özünü digər
məsələlərin müzakirələrində də, o
cümlədən, Zaqafqaziya Seyminin səlahiyyətlərinin,
məqsəd və vəzifələrinin
müəyyənləşdirilməsi və s. büruzə
verirdi. Lakin çox tezliklə, Seymin
üç əsas milli bölmələri arasında
ziddiyyətlər kəskinləşdikcə, Azərbaycan
partiyaları arasında fikir ayrılıqları da arxa plana
keçməyə başlayır. Bu məqam
özünü ilk dəfə 1918-ci il fevral
ayında İrəvan şəhəri də daxil olmaqla
İrəvan quberniyasında baş verən
erməni-azərbaycanlı toqquşmaları və faktiki
olaraq dinc azərbaycanlı əhalinin qırılması,
kəndlərinin və əmlaklarının isə məhv
edilməsi məsələsinin müzakirələri vaxtı
göstərir. Hələ 1906-cı ildə bu
bölgədə azərbaycanlı və erməni
əhalisinin qeyri-mütəşəkkil dəstələri arasında silahlı toqquşmalar baş
vermişdi. Lakin 1906-cı il
hadisələrindən fərqli olaraq bu dəfə
qeyri-mütəşəkkil azərbaycanlı əhaliyə qarşı
artıq polkovnik Pirumovun və komissar Dronun rəhbərliyi
altında erməni nizami hərbi dəstələri
vuruşurdu. Silahlı hücumlara məhz İrəvan
qəzasının kəndlərinin məruz qalması da bu
qəzanın İrəvan quberniyasının
azərbaycanlı və erməni rayonları arasında
yerləşməsi və bu ərazilərin ilk
növbədə müsəlman əhalidən
boşaldılaraq ermənilərlə
məskunlaşdırılması planları ilə bağlı
idi. Təsadüfi deyil ki, silahlı
hücumlara son qoyulduqdan sonda da Dro azərbaycanlıların
öz doğma ocaqlarına qayıtmaq xahişini qətiyyətlə
rədd etmişdi. İrəvan
quberniyasında hakimiyyətin tam şəkildə
ermənilərin əlində cəmlənməsi, əhalinin
əsas hissəsini təşkil edən
azərbaycanlıların isə tamamilə quberniyanın
idarəçiliyindən uzaqlaşdırılması
vəziyyəti daha da çıxılmaz hala salırdı. Böyük
çətinliklə həmin məsələni Seymin
gündəliyinə çıxaran Azərbaycan
nümayəndələri üçün bu
müzakirələr erməni və gürcü
fraksiyalarının nəinki həmin hadisələrə
qiymətdə tamamilə əks mövqedə durduğunu,
eyni zamanda, azərbaycanlı deputatlara qarşı etimadsızlığını
və şübhəli münasibətlərini tam
dərinliyi ilə nümayiş etdirdi.
Azərbaycanlıların guya dəmir yollarına hücum
etdiyini əsas gətirərək, erməni
tərəfinə bəraət qazandıran gürcü
deputatlar azərbaycanlı həmkarlarının irəli
sürdükləri inkaredilməz dəlillər qarşısında
mövqelərini qismən dəyişsələr
də, müsavatçı
deputatların Dronun və Pirumovun öz
vəzifələrindən uzaqlaşdırılması
tələbi gürcü və erməni
deputatların səs çoxluğu ilə qəbul
edilmədi. Seymin İrəvan quberniyasında
hadisələrə dair qəbul etdiyi yarımçıq Qətnamədəki qərarlar
isə elə kağız üzərində
qaldı.
Bu
müzakirələrin yeganə müsbət yekunu menşevik
"Hümmət" istisna olmaqla Seymin bütün Azərbaycan partiyalarının azərbaycanlıların
milli maraqlarını müdafiə etməklə ilk
dəfə vahid cəbhədən çıxış
etməsi oldu. Seymin işində getdikcə
dərinləşən millətlərarası gərginlik
azərbaycanlı siyasətçilər arasında ən barışmaz
rəqibləri belə güzəştə
getmək və öz mövqelərində təmas
nöqtəsi axtarmaq zərurəti qarşısında qoydu.
Bu axtarışların nəticəsi kimi Azərbaycan fraksiyaların
koordinasiya mərkəzi funksiyasını icra edən və
"Seymin Azərbaycan fraksiyalarının
birləşdirilmiş iclasları", yaxud "Zaqafqaziya
Seyminin Müsəlman Fraksiyası" adlanan bir qurum
yarandı. Maraqlıdır ki, Müsəlman
fraksiyasının da Rəyasət Heyəti vəzifəsini
icra etmək ümumi razılıq əsasında
"Müsavat" və demokratik bitərəflər qrupu
fraksiyasının rəyasət
heyətinə (M.Ə.Rəsulzadə - sədr,
M.Y.Cəfərov və N.b.Yusifbəyov - müavinlər,
M.Mahmudov və R.Vəkilov - katiblər) həvalə
edildi ki, bu da "Müsavat"ın danılmaz
nüfuzunun daha bir göstəricisi idi.
Zaqafqaziya Seyminin
müzakirə etdiyi proqram xarakterli məsələlər
arasında aqrar islahatlara dair qanunun qəbulu ən
mühüm sənədlərdən biri sayıla bilər. Torpağın
əvəzsiz olaraq kəndlilərə verilməsini
nəzərdə tutan, onun şərtləri, eləcə
də həyata keçirilməsi yolları açıqlanan
bu qanunun işlənməsində və qəbulunda Azərbaycan fraksiyaları da
fəal iştirak edirlər.
Qanunvericilik
fəaliyyəti ilə yanaşı, Seym
nümayəndələri icraedici orqanın
funksiyalarını da həyata keçirirdilər. Seymin işə
başlaması ilə Zaqafqaziya Komissarlığının
buraxıldığı nəzərə alınaraq 1918-ci il
26 mart tarixdə E.Gegeçkorinin sədrliyi ilə yeni hökumət kabinəsi
təşkil olundu. Bu kabinədə
azərbaycanlılar 5 nazir postu (ədliyyə, yollar, maarif, ticarət
və sənaye, dövlət nəzarəti) alsalar da, əsas
postları gürcü menşevikləri və qismən
də ermənilər tuturlar. Seymdə
yeni hökumət proqramı ilə çıxış
edən E.Gegeçkori qarşıda duran vəzifələri
sadalayarkən, onların arasında birinci dərəcəli
vəzifə kimi "Türkiyə ilə möhkəm
sülhün bağlanması və mehriban qonşuluq
əlaqələrinin bərpa edilməsini"
vurğulayır.
Hadisələrin sonrakı
gedişi Baş nazirin səhv etmədiyini və Osmanlı
dövləti ilə sülhün bağlanması
məsələsinin istər Seymin, istərsə də
ümumiyyətlə, Cənubi Qafqaz xalqlarının taleyində həlledici rol
oynadığını göstərdi. Belə ki, Osmanlı
dövləti ilə sülh danışıqları Cənubi
Qafqaz xalqlarının dövlətçilik ittifaqının
yaradılması yolunda mühüm maneə olmaqla, eyni zamanda,
bu xalqlar və onların milli maraqları arasında
ziddiyyətlərin nə qədər dərin kökləri
olduğunu açıqladı və son nəticədə
Seymin buraxılmasına gətirib çıxardı.
Osmanlı
tərəfinin sülh danışıqları aparmaq
üçün hüquqi şəxs kimi tanınmaqdan
ötrü Zaqafqaziyanın müstəqilliyinin elan
edilməsini əsas şərt kimi irəli sürməsi,
türklərin Brest sülhünün qərarlarına
əsasən, Osmanlı dövlətinə verilmiş Qars,
Batum və Ərdəhanın boşaldılmasını
tələb etməsi Rusiya ilə əlaqələrini
hələ də kəsmək
istəməyən Seymin gürcü və
erməni liderləri tərəfindən qəbul edilmirdi.
Seymdə yalnız "Müsavat" fraksiyası və bir
nəfər deputatla təmsil olunan gürcü milli-demokratları saqafqaziyanı "Lenin
Rusiyasından" ayrılaraq öz
müstəqilliyini elan etməyə çağırır,
Osmanlı ilə sülhün regionun təhlükəsizliyi
üçün əhəmiyyətini sübut etməyə
çalışırdılar. Əsasən
gürcülərdən ibarət olan Seym rəhbərliyi
son ana qədər bu çağırışlara
məhəl qoymurdu və yalnız Qafqaz cəbhəsində
vəziyyətin türklərin xeyrinə dəyişdiyi, rus
ordusunun isə dağıldığı bir
şəraitdə sülh bağlamağın
labüdlüyü anlayaraq 1918-ci il 18 mart tarixdə Trabzonda
Osmanlı dövləti ilə danışıqlara
başladı. Seymin 11
nəfərdən ibarət olan nümayəndə
heyətinin 5 üzvü azərbaycanlı
nümayəndələr idi. Trabzon
sülh danışıqları nəinki Seymin milli
fraksiyaları, hətta nümayəndə heyəti
daxilində də yekdilliyin olmadığını bir daha
üzə çıxardı. Zaqafqaziya Seymi I
dünya müharibəsindən qabaqkı Osmanlı-Rusiya
sərhədlərinin bərpa edilməsində israr edir,
gürcü nümayəndələr Ərdəhanın
və Batumun türklərə
verilməsinə qəti etiraz bildirir, ermənilər
isə nəinki Qars vilayətinin böyük bir hissəsinin
Türklərə keçməsi ilə razılaşmır,
bu ölkədən Cənubi Qafqaza qaçmış erməni
əhalisinin geri qaytarılması
və ermənilərə muxtariyyət verilməsini
şərtini irəli sürürlər. Bu
sonuncu şərti Osmanlı dövlətinin daxili
işlərinə qarışmaq kimi qiymətləndirən
türklər hələ danışıqların
gedişində Qars və Ərdəhan
istiqamətlərində yürüşlərini
sürətləndirirlər. Yaranmış
vəziyyəti daha real qiymətləndirən Xəlil bəy
Xasməmmədov Bakı neft kəmərinin son
məntəqəsi olan Batumun Azərbaycanın neft
sənayesinin mənafeyi baxımdan əhəmiyyətini
nəzərə alaraq onun Cənubi Qafqazın
tərkibində saxlanılması və türklərin
tələb etdiyi siyahıdan çıxarılması
üçün cəhdlər etsə də, buna nail ola
bilmir. Türk nümayəndə heyətinin 48 saat
ərzində Zaqafqaziya Seyminin öz dövlət quruluşu
haqqında bəyannamə verməsi, Brest-Litovsk
sülhünün Seym tərəfindən tanınması
haqda ultimatumu və tələb etdiyi əraziləri demək
olar ki, tutması Seymi ya bu şərtləri qəbul
etmək, ya da danışıqları dayandırmaq
seçimi qarşısında qoyur. Seymin gürcü və
xüsusilə erməni fraksiyaları arasında hökm
sürən kəskin antitürk isteriyası
şəraitində Ultimatumun şərtləri
"Cənubi Qafqaz xalqlarının mənafeyinə
xəyanət" kimi qiymətləndirilir və Osmanlı
dövlətinə müharibə elan etməyə qərar
verilir. Çətin vəziyyətdə qalan Azərbaycan
fraksiyaları ("Hümmət"dən başqa) birgə
qətnamə qəbul edərək Osmanlı ilə müharibənin
"Zaqafqaziya demokratiyası və onun daxili həyatı
üçün ağır nəticələr
verəcəyini" əsas tutaraq onun məsuliyyətini
öz üzərilərinə götürmədiklərini
bəyan edirlər. Seymin təcili olaraq
çağırılmış iclasında
çıxış edən erməni və gürcü
deputatları şiə azərbaycanlıların uzun bir tarixi
dövrdə sünni türklərə qarşı
döyüşdüyünü xatırlatsalar da, bu
təxribat öz nəticəsini vermir. "Müsavat"ın
təmsilçisi Şəfi bəy Rüstəmbəyli
bildirir ki, azərbaycanlıların "hələ
də hərbi mükəlləfiyyət
daşımadığı və Türkiyə
ilə dini bağlılığı" Osmanlı
dövləti əleyhinə hərbi
əməliyyatlarda onların fəal
iştirakını qeyri-mümkün edir.
Qeyd edilməlidir ki,
bütün bu hadisələrin davam etdiyi 1918-ci il aprel
ayının əvvəllərində Azərbaycan fraksiyalarını
ən ciddi surətdə tədbirlər
görməyə vadar edən başqa
hadisələr baş verirdi. Mart ayının sonlarında
bolşeviklərlə daşnakların hakimiyyəti ələ
keçirmək məqsədilə Bakıda və
Şamaxıda törətdikləri kütləvi
qırğınlar və bu qırğınların
Azərbaycanın digər ərazilərini də əhatə
etməsi Seym daxili münasibətləri daha da
gərginləşdirdi. Gürcü və erməni
fraksiyalarının Bakı hadisələrinə əsasən
laqeyd münasibəti, onun nəticələrini aradan
qaldırmaq üçün hər
hansı əməli addımların
atılmadığı, Müsəlman Fraksiyasının
səyləri nəticəsinə polkovnik Maqalovun
başçılığı ilə azərbaycanlı
əhalinin müdafiəsinə göndərilmiş
müsəlman korpusunun hərbi sursatla təmin edilmədiyi,
əksinə, Seym rəhbərlərinin S.Şaumyanla
əlaqə saxlayaraq, Bakı hadisələrinə
qarışmayacaqları kimi verdiyi vədlər
azərbaycanlı nümayəndələrin kəskin
etirazına səbəb oldu. "Bakı
məsələsinin" Seymin gücü ilə həll
etmək cəhdlərinin əbəs olduğunu yəqin
edən Müsəlman fraksiyası yeganə
çıxış yolunu türk qoşunlarının
çağırılmasında görərək bu
sahədə əməli addımlar atmağa başladı.
Qeyd edilməlidir ki,
Azərbaycan xalqının milli varlığının
təhlükə altında olduğunu əyani nümayiş
etdirən 1918-ci il Mart hadisələri Azərbaycanın siyasi qüvvələrinin birləşməsinə
güclü təkan verdi və "Müsavat"
partiyası başda olmaqla onların fəaliyyətini
artıq dövlət müstəqilliyi
istiqamətinə yönəltdi.
Hadisələrin
sonrakı inkişafı - Osmanlı dövləti ilə
müharibədə Zaqafqaziya Seyminin
məğlubiyyətə uğrayaraq yenidən sülh
danışıqlarına başlaması, Zaqafqaziyanın
nəhayət ki, "müstəqil demokratik federativ
respublika" elan edilməsi, yeni hökumət
kabinəsinin formalaşdırılması və s. -
istər regionda, istərsə də Seymin daxilində yaranan
son dərəcə
gərgin, mürəkkəb və
ziddiyyətli vəziyyəti nəinki nizamlamadı,
əksinə, daha da dərinləşdirdi.
1918-ci il mayın 11-də Batumda Osmanlı
dövləti ilə Zaqafqaziya Seymi arasında
danışıqlar başlandı. Batum
konfransı adlanan bu danışıqlarda Seym
nümayəndəliyinin həlledici səsə
malik olan 6 üzvü arasında Müsəlman
fraksiyasının üzvləri M.Ə.Rəsulzadə və M.H.Hacınski
də var idi. Osmanlı tərəfinin təqdim
etdiyi və bir sıra yeni
tələblər əks etdirən sülh müqaviləsinin
layihəsi Zaqafqaziya nümayəndələri
arasında ciddi fikir ayrılığı yaratdı
və nəticədə mövqelərin
qütbləşməsi, ayrı-ayrı xarici
güclərə meyllənmənin
qüvvətlənməsinə gətirib çıxardı.
Bütün bu
məqamlar Cənubi Qafqazın ictimai-siyasi həyatında
keyfiyyətcə yeni mərhələnin
başlandığından xəbər verirdi. Seymin
yaranmış vəziyyətdən çıxış yolu
axtaran milli fraksiyaları vahid dövlət şəklində
birləşmək imkanlarının tükəndiyini
artıq özləri də etiraf edirdilər. Bütün
bu məsələlər öz həllini 1918-ci il may ayının sonlarında tapdı.
Batum konfransında Almaniya nümayəndələri ilə
separat danışıqlar aparan Seymin gürcü fraksiyası
Gürcüstanın Federativ Zaqafqaziya Respublikasının
tərkibindən çıxaraq öz müstəqilliyini elan
etmək barədə qərarı nə qədər
gözlənilən olsa da, Seymin faktiki olaraq dağılması
faktı digər fraksiyaları da təcili
addımlar atmaq zərurəti ilə üzləşdirdi.
Yaranmış
siyasi böhran Müsəlman fraksiyanın
25 may tarixli iclasında geniş müzakirə olundu və bu
şəraitdə Azərbaycanın da müstəqilliyinin
elan edilməsi məqsədəuyğun sayıldı.
Mayın 26-da Zaqafqaziya Seyminin son iclası keçirildi və onun buraxıldığı elan
edildi. Mayın 27-də artıq keçmiş
Seymin Müsəlman fraksiyasının üzvləri mövcud
siyasi vəziyyəti müzakirə etmək və müvafiq
qərar çıxarmaq üçün fövqəladə
iclasa yığıldılar. Məmməd Yusif
Cəfərovun sədrlik etdiyi bu iclasda əvvəlcə Batumdan
qayıtmış Nəsib bəy Yusifbəylinin
məruzəsini dinlənildi. Daha sonra Seymin özünü
buraxması məsələsi geniş müzakirə edildi,
ölkədə anarxiyanın hökm sürdüyü,
qarşıda mürəkkəb millətlərarası
məsələnin dayandığı bir vaxtda
vəziyyətin ciddiliyini nəzərə alaraq Osmanlı
dövləti ilə başlamış
danışıqları başa çatdırmaq,
dağılmış Zaqafqaziya hökumətinin
əmlakının bölüşdürülməsində
müsəlmanlar adından iştirak etmək
məqsədilə xüsusi bir orqanın yaradılmasına
ehtiyac olduğu vurğulandı. Müzakirələrin
nəticəsi olaraq, keçmiş Zaqafqaziya Seyminin
bütün müsəlman fraksiyalarının üzvləri
Şərqi Zaqafqaziyanın idarəsini öz üzərilərinə
götürmək məqsədilə özlərini Zaqafqaziya
müsəlmanlarının Müvəqqəti Milli
Şurası elan etmək barədə yekdil səslə
qərar qəbul etdilər. Fövqəladə iclas Müvəqqəti Milli
Şuranın Rəyasət heyətini
seçdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə,
Məmməd Həsən Hacınski, Nəsib bəy
Yusifbəyov, Xəlil bəy Xasməmmədov, Məmməd
Yusif Cəfərov ("Müsavat, partiyası
və bitərəflərin demokratik qrupu), Xudadat bəy
Məlik-Aslanov, Camo bəy Hacınski, Əkbər
ağa Şeyxülislamov (Müsəlman sosialistləri bloku),
Xosrov Paşa bəy Sultanov ("İttihad" partiyası)
Rəyasət Heyətinə seçildilər. Həmin vaxt
Batumda Osmanlı nümayəndə heyəti ilə danışıqlar
aparan və bu iclasda iştirak etməyən
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə gizli səs
vermə yolu ilə Milli Şuranın sədri, Həsən
bəy Ağayev və Mir Hidayət Seyidov sədrin
müavinləri, Mustafa Mahmudov və Rəhim bəy Vəkilov
isə katib seçildilər. Fətəli
Xan Xoyski isə yekdilliklə icraedici orqanın - Azərbaycan
hökumətin başçısı seçildi.
Zaqafqaziya Seyminin
süqutu və Milli Şuranın seçilməsi ilə
Azərbaycanın parlamentarizm tarixində qısa, lakin son
dərəcə mühüm bir mərhələ başa çatır. Bu
mərhələnin ən böyük əhəmiyyəti
Seymin azərbaycanlı nümayəndələrinin olduqca
mürəkkəb daxili vəbeynəlxalq şəraitdə,
çoxmillətli və federativ xarakterli qanunvericilik
orqanında təmsil etdikləri xalqın və
ölkənin milli maraqlarını layiqincə
müdafiə etməyə qadir olan professional
siyasətçilər kimi özlərini təsdiq etməsi
ilə səciyyələnir. Eyni zamanda, Zaqafqaziya Seymi və
Zaqafqaziya hökumətində ən müxtəlif
vəzifələr tutmaqla azərbaycanlı deputatlar az sonra yaradacaqları öz müstəqil
dövlətlərinin - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
idarə olunması üçün mühüm
təcrübə məktəbi keçdilər.
Milli Şuradan
Azərbaycan Parlamentinə.
1. Tiflis dövrü
1918-ci il mayın
28-də Tiflisdə, keçmiş Qafqaz Canişininin
sarayında Azərbaycan Milli Şuranın
ilk iclası keçirilir. Həsən
bəy Ağayevin sədr, Mahmud Mahmudovun katib olduğu bu tarixi
iclasda Milli Şuranın 26 üzvü iştirak edirdi. İclas
son hadisələrlə əlaqədar Yelizavetpolda
(Gəncədə) vəziyyət barədə Həsən
bəy Ağayevin məlumatını dinlədikdən və
M.Ə.Rəsulzadənin Batumdan N.b.Yusifbəyli ilə göndərdiyi
məktub və teleqramlarla tanış olduqdan
sonra gündəliyin əsas məsələsinin
müzakirəsinə başlayır. Xəlil
bəy Xasməmmədov Seymin buraxılması və
Gürcüstanın öz müstəqilliyini elan etməsi
ilə əlaqədar Azərbaycanda yaranmış
vəziyyət haqqında məruzə edərək
Azərbaycanın Müstəqil Cümhuriyyət elan
edilməsinin vacibliyini və
təxirəsalınmazlığını
əsaslandırır. Məsələnin
işgüzar və ətraflı müzakirəsindən sonra
Şuranın 24 üzvü - H.b.Ağayev, F.x.Xoyski,
N.b.Yusifbəyli, X.b.Xasməmmədov, M.Y.Cəfərov,
M.Mahmudov, Ş.b.Rüstəmbəyov, X.P.b. Sultanov,
F.b.Köçərli, M.h.Seyidov, N.b.Nərimanbəyov,
H.b.Məmmədbəyov, R.b.Vəkilov, Ə.b.Mahmudbəyov,
M.b.Hacınski, C.b.Hacınski, A.b.Qardaşov,
Ə.a.Şeyxülislamov, M.b.Hacıbababəyov, X.b.Məlik
Aslanov, H.b.Şahtaxtinski, M.Məhərrəmov,
H.S.Axundzadə, C.b.Məlik Yeqanov - təxirə
salınmadan Azərbaycanın Cənub-Şərqi
Zaqafqaziyanı əhatə edən ərazi hüdudlarında müstəqil Xalq
Cümhuriyyəti elan edilməsinə səs verirlər. İki nəfər - S.M.Qənizadə və
C.b.Axundov səsvermədə bitərəf qalırlar. Bundan
sonra Milli Şura üzvləri qalxaraq İstiqlal Bəyannaməsini ayaq üstə dinləyirlər.
6 bənddən ibarət olan bu müstəqillik aktı bütün türk-müsəlman
dünyasında ilk dəfə olaraq Azərbaycanda ən
demokratik respublika idarə üsulunun - parlamentli respublikanın
yaradıldığından xəbər verirdi. Həmin
dövr Əqdnamə və ya Misaqi-Milli adlanan bu sənədi
Milli Şura üzvlərindən Həsən bəy Ağayev,
Fətəli xan Xoyski, Nəsib bəy Yusifbəyli, Camo bəy
Hacınski, Şəfi bəy Rüstəmbəyli, Nəriman
bəy Nərimanbəyov, Cavad Məlik-Yeqanov və Mustafa
Mahmudov imzalayırlar.
Azərbaycan Milli
Şurasının 28 mayda keçirilmiş bu tarixi
iclasında eyni zamanda, Fətəli xan Xoyskinin
başçılığı ilə Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin ilk Müvəqqəti hökumətinin
də tərkibi təsdiq edilir.
İstiqlal
Bəyannaməsinin qəbulu Azərbaycan milli
dövlətçiliyin əsasını
qoymaqla Azərbaycan xalqının taleyində
misilsiz tarixi hadisə idi. Azərbaycan
xalqının öz müqəddəratını təyin
etmək, millətindən, dinindən, sinfindən və
cinsindən asılı olmayaraq insanların, o
cümlədən, Azərbaycanda yaşayan bütün
vətəndaşların hüquq bərabərliyinə
hörmət, bütün xarici dövlətlərlə,
eləcə də qonşu xalqlarla dinclik və
əmin-amanlıq şəraitində yaşamaq, bir-birinin
suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə
hörmətlə yanaşmaq prinsiplərini özündə
ehtiva etməklə İstiqlal Bəyannaməsi
Azərbaycanın istiqlal mübarizəsi tarixində ən
dəyərli və parlaq sənəd sayıla bilər.
Lakin İstiqlal
Bəyannaməsinin əhəmiyyəti yalnız
yuxarıdakılarla məhdudlaşmırdı. Yeni yaradılan dövlətə "Azərbaycan"
adının verilməsi özlüyündə böyük
bir tarixi hadisə idi.
"Azərbaycan"
kəlməsinin XIX əsrin sonları - XX əsrin
əvvəllərindən milli ruhlu Azərbaycan ziyalıları
tərəfindən türk dilli mətbuatda və
ədəbiyyatda dövriyyəyə gətirilməsi ilə
başlanan bu proses, coğrafi mənada -
Cənub-Şərqi Zaqafqaziya, ərazi-inzibati vahidləri kimi
Bakı, Yelizavetpol (Gəncə), İrəvan quberniyaları
adlanan ərazilərə, müsəlman, tatar, Qafqaz
türkü adlanan xalqa və türk adlanan dilə
"Azərbaycan" adının şamil edilməsi ilə
ildən-ilə və gündən günə geniş
vüsət almaqla, nəhayət ki, İstiqlal
Bəyannaməsində öz qanunauyğun həllini
tapdı. Təsadüfi deyil ki, "Azərbaycan"
adının onun aid olduğu xalqın şüuruna və
ictimai-siyasi baxışlarına hakim olmasında
müstəsna xidmətləri
olmuş Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
İstiqlal Bəyannaməsinə qiymət verərkən bu
məqamı da xüsusi vurğulayır: "28 mayıs
1918-ci il Bəyannaməsini nəşr etməklə,
Azərbaycan Şurayi-milliyəsi, sözün siyasi
mənası ilə, bir Azərbaycan millətinin
varlığını təsbit etmişdir. Beylə ki, Azərbaycan kəlməsi sadə
coğrafi, etnoqrafi və linqvistik bir kəlmə olmaqdan
çıxaraq, siyasi bir aləm olmuşdur".
Burada
M.Ə.Rəsulzadənin şəxsiyyətini
səciyyələndirən bir cəhətə diqqət
yetirilməlidir. Rəsulzadənin 1915-1918-ci
illərdə Bakıda təsis və nəşr
etdiyi "Açıq söz" qəzeti
azərbaycançılıq ideyasının təşəkkülündə
böyük rol oynamış, Məhəmməd Əmin
bəy özü isə hələ o vaxtlar, istər
həmməsləkləri, istər S.Şaumyan da daxil olmaqla
siyasi rəqibləri tərəfindən birmənalı olaraq
Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının ideoloqu kimi
qəbul edilmişdir. Bununla belə, M.Ə.Rəsulzadə
"Azərbaycan" ideyasına siyasi məna verilməsi
təşəbbüsünün onun özünə deyil,
Nəsib bəy Yusifbəyliyə aid olduğunu daima etiraf
etmişdir: "Azərbaycan ideyasını siyasi bir
tələb maddəsi şəklində formulə etmək
şərəfi mərhum Nəsib bəyindir".
Burada daha bir
haşiyə çıxaq ki, "Azərbaycan"
adının tarixən ilk dəfə siyasi məfhuma
çevrilməsi hələ öz zamanında heç də
birmənalı qarşılanmamış və böyük
siyasi, elmi-tarixi mübahisələr doğurmuşdur. Bu
günə qədər gəlib çıxan həmin
mübahisələrin üzərində ətraflı
dayanmadan qeyd olunmalıdır ki, Cənubi Qafqazda
müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyəti elan edilməsi
ümumiyyətlə, qonşu dövlətləri, ilk
növbədə Sovet Rusiyası və İranı narahat
etmiş, yeni yaradılan dövlətin adına
"Azərbaycan" toponiminin verilməsi isə
İranda xüsusilə kəskin etiraz və təşviş
doğurmuşdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin, guya
türklərin təhriki ilə Təbriz
daxil olmaqla Cənubi Azərbaycana da iddia etdiyi və
hətta bu əraziləri Osmanlı-türk
qoşunlarının dəstəyi ilə işğal
etmək qəsdində olduğu kimi əsassız
ehtimalları və şübhələrini ən geniş
şəkildə müzakirələrə və ittihamlara
çevirən İran tərəfi İran mətbuatında
və siyasi dairələrində AXC əleyhinə
böyük kampaniya
açmış, bu məsələni Paris
Sülh konfransında qaldıraraq Azərbaycanın İrana
qaytarılması kimi ərazi tələbləri irəli
sürmüş, müxtəlif xarici
yazışmalarda isə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini
Qafqaz Azərbaycanı adlandırmışdır. Hətta Azərbaycan siyasi xadimləri
ilə sıx əməkdaşlıq edən İran Demokrat
Firqəsinin Bakı təşkilatı da bu kampaniyaya
qoşulmuş, Bakıda "Azərbaycan cozv-e layinfək
İran" (Azərbaycan İranın ayrılmaz hissədir) adlı
bir qəzet nəşr edərək (1918-ci il, yanvar-mart, 13 say
çıxmışdır), Azərbaycan
adının məhz İran Azərbaycanına aid olduğu
kimi fikirləri təbliğ etmişdir. Bununla belə,
Azərbaycan tərəfi, başda Məhəmməd Əmin
Rəsulzadə olmaqla, bütün bu
ittihamların əsassızlığını sübut
etməklə İranla qonşuluq əlaqələrini
tənzimləməyə müvəffəq olmuşdur.
Azərbaycan Milli
Şurasının Tiflisdə cəmi 6
iclası keçirilmişdir. Bu iclasların
əksəriyyətində müzakirələr əsasən
İrəvan quberniyası, qəzası və
şəhəri ətrafında aparılmış, Milli
Şuranın qəbul etdiyi ən ağır qərar isə
İrəvanın Ermənistana güzəştə
getməsi ilə bağlı olmuşdur.Milli Şuranın 29
may tarixli iclasında "İrəvanın
Ermənistana güzəştə getməsinin
qaçılmaz olduğunu" bildirən, bunu "tarixi
zərurət, bizim üçün isə qaçılmaz
acı bir həqiqət" kimi qiymətləndirən və
bu qərara səs verən 16 nəfər Şura
üzvlərinin işlətdiyi
"qaçılmaz" sözünün
arxasında həmin qərarın qəbul edildiyi dövr
regionda yaranmış son dərəcə mürəkkəb
vəziyyət dururdu. Azərbaycanlılarla
eyni gündə müstəqil Ararat (Ermənistan)
Respublikasının yaradıldığını elan
etmiş erməni milli qüvvələrinin regionda həm
də real siyasi və hərbi qüvvə, bu dövlətin
yaradılmasının isə böyük dövlətlər
tərəfindən artıq həll edilmiş
məsələ olduğu ilə hesablaşmamaq mümkün
deyildi. Digər tərəfdən, həmin dövr
yeni yaradılan respublikaların taleyinin müəyyən
edilməsində Osmanlı dövlətinin həlledici rol
oynadığı, Ermənistan Respublikasının hansı
ərazilərdə yaradılması məsələsini
həmin dövr məhz bu dövlətin həll etdiyi
də qaçılmaz həqiqət idi. Öz
ərazilərində hər hansı formada erməni
dövlətçiliyi yaratmaq ideyasını
qətiyyətlə mümkün saymayan Osmanlı siyasi
dairələrinin onun Cənubi Qafqazda yaradılması
məsələsində də mövqeyinin birmənalı
olmaması onsuz da mürəkkəb olan vəziyyəti daha
da dərinləşdirirdi. Birinci dünya müharibəsinin
son aylarında Osmanlı ordusunun Qafqaz cəbhəsində
uğurları qarşısında Tələt paşa və
Ənvər paşa (baş nazir və hərbi nazir) Cənubi
Qafqazda erməni dövlətinin yaradılmasını
ümumiyyətlə, məqsədəuyğun bilmir, yaxud
çox zəif, yaşamaq qabiliyyəti olmayan bir Ermənistan
yaradılmasını mümkün hesab edirdilər. Batum
danışıqlarında türkləri təmsil edən
nümayəndə heyəti isə tarixən Azərbaycana
məxsus bir sıra ərazilərin ermənilərə
verilməsini vacib sayır və Azərbaycan nümayəndələrinə
beynəlxalq aləm qarşısında ermənilərin
mövcudluğunu tanımağı və onlara
müəyyən ərazi güzəştləri
etməyi tövsiyə edirdilər.
Mayın 27-də hələ Milli Şuranın
yaradılması haqda tarixi qərarın
verilməsindən əvvəl, fövqəladə iclasa
yığılan Seymin keçmiş azərbaycanlı
deputatları qarşısında Batumdan yenicə
qayıtmış Nəsib bəy Yusifbəylinin etdiyi
məruzə bu məsələdə son qərarın kim
tərəfindən verildiyini göstərdi:
"Türkiyə nümayəndə heyətinin
qənaətinə görə, Zaqafqaziyanın
çiçəklənməsinin başlıca rəhni Zaqafqaziya
xalqlarının birliyi və həmrəyliyidir. Bu məqsədə çatmaq üçün bizim
tərəfimizdən ermənilərə bir qədər
torpaq güzəşt olunmalıdır".
Həmin iclasda yaradılan Milli Şuranın mayın
28-də keçirdiyi ilk tarixi iclasda M.Ə.Rəsulzadənin
Batumdan göndərdiyi məktublar və teleqramlar oxunur.
Həmin günün ən mühüm məsələsi
İstiqlal Bəyannaməsinin qəbulu olduğundanmı, ya
hansı səbəbdənsə, iclasınprotokolunda
bu məktub və teleqramların məzmunu
açıqlanmır. Lakin Milli Şuranın ertəsi
gün, mayın 29-da keçirdiyi iclas artıq
bütünlüklə Ermənistana ərazi verilməsi
məsələsinə həsr olunur və burada nə
üçün məhz İrəvanın siyasi
mərkəz kimi ermənilərə güzəştə
gedilməsinin səbəbi də aydınlaşır.
Həmin dövr İrəvan quberniyasına daxil olan 7
qəzadan artıq 5-i, o cümlədən, quberniyanın
ikinci böyük şəhəri - Aleksandropol (Gümrü)
artıq türk qoşunları tərəfindən
tutulmuşdu. Fətəli Xan Xoyski məhz bu faktı
vurğulamaqla, "ermənilərə veriləcək siyasi mərkəzin"
artıq ancaq İrəvan
şəhəri ola biləcəyini və bu
şəhərin ermənilərə güzəştə
gedilməsinin qaçılmaz olduğunu qeyd edir.
Azərbaycan Milli Şurasının bu "qaçılmaz" reallıqla, xüsusilə Osmanlı nümayəndələrinin "tövsiyələri" ilə hesablaşmamaq imkanı var idimi? Bütün bu məsələlərin Batumda
və Tiflisdə həll edildiyi, Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin hələ özünün siyasi
mərkəzinin -
neft Bakısının düşmən
əlində - bolşevik-daşnak Bakı Soveti
hökumətinin ixtiyarında olduğu, bu siyasi mərkəzi
azad edə bilən Azərbaycan qoşununun hələ də
yaradılmadığı, 14 minlik nizami Qızıl Ordunun
Azərbaycan milli qüvvələrinin mərkəzi
Gəncəyə yürüşə
hazırlaşdığı, Azərbaycanın
işğal edilmiş torpaqlarını azad edəcək və
Azərbaycan xalqını kütləvi qırğından
qurtaracaq yeganə qüvvə kimi Osmanlı ordusuna ümid
edildiyi nəzərə alınarsa, bu sualın cavabı
özlüyündə aydınlaşar.
Həmin dövr
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müvəqqəti
paytaxtı sayılan Gəncədə hələ onları
nə gözlədiyindən xəbərsiz olan Milli Şura
üzvləri itirilmiş torpaqların acısını
azaltmaq üçün elə həmin iclasda
ermənilərlə konfederasiya yaratmaq məsələsini
müzakirə edir və yekdil səslə qəbul edirlər.
Eyni zamanda, Ermənistan qarşısında onlara edilən
güzəştlər müqabilində həmin dövr
Zəngəzur və Qarabağda erməni generalı Andranikin
silahlı dəstələri tərəfindən
azərbaycanlılara qarşı aparılan hərbi
əməliyyatların dayandırılması,
ermənilərin Qarabağa olan iddialarından imtina
edilməsi kimi şərtlər qoyulur. Azərbaycan
hökumətinin başçısı Fətəli Xan
Xoyskinin mayın 29-da xarici işlər naziri Məmməd
Həsən Hacınskiyə yazdığı
məktubdakı sətirlər - "Biz ermənilərlə
bütün mübahisələrə son qoyduq, onlar ultimatumu
qəbul edəcək və müharibəni qurtaracaqlar. Biz
İrəvanı onlara güzəştə getdik" - Azərbaycan dövlət
xadimlərinin bu labüd itkidən mümkün qədər
siyasi fayda götürmək cəhdlərindən
xəbər verirdi.
Azərbaycan Milli
Şurasının qərarı ilə dövlət yaratmaq
üçün ermənilərə cəmi 9 min
km2 - İrəvan şəhəri və onun ətrafındakı
ərazini əhatə edən torpaqlar
verilmişdir. Bu ərazilərdə yaşayan
əhalinin ümumi sayı 321.000 nəfər idi ki, onun da 230
mini erməni, 80 mini türk-müsəlman, 11 mini isə
digər xalqların nümayəndələri
idi.
Burada xüsusi
vurğulanmalıdır ki, AXC dövründə Ermənistan
dövləti elə bu hüdudlarda qalmışdır.
Milli Şuradan
Azərbaycan Parlamentinə.
525-ci qəzet.-2018.-5
dekabr.-S.4.