Azərbaycan Parlamenti necə yarandı

Solmaz Rüstəmova-TOHİDİ

Tarix elmləri doktoru

2018-ci il dekabr ayının 7-də Azərbaycanda parlamentarizmin tarixində əlamətdar bir hadisə  -  nümayəndəli ali qanunvericilik orqanının yaradılmasının 100 illiyi qeyd olunur.

Milli Şuradan Azərbaycan Parlamentinə.

2. Gəncə dövrü

1918-ci il iyunun 16-da öz fəaliyyətini Tiflisdən Gəncəyə köçürən Azərbaycan Milli Şurası və Hökuməti burada son dərəcə gözlənilməz və xoşagəlməz bir münasibətlə qarşılaşır.

Azərbaycan cəmiyyətinin ictimai-siyasi baxımdan fəal hissəsi arasında hələ 1918-ci il martın əvvəllərindən güc toplamağa başlayan və sonradan "ilhaqçılıq" (ilhaq-birləşmək)  adlanacaq prosesin öz inkişafında son həddinə çatdığı aydınlaşır.  Azərbaycanlıların əsasən qeyri-dost millətlər əhatəsində yaşadığı, Azərbaycan torpaqlarına qonşuları tərəfindən iddialar edildiyi və xalqa qarşı artıq silahlı hücumlar və qırğınlar aparıldığı bir şəraitdə Azərbaycan milli qüvvələrini təmsil edən bir qrup tanınmış şəxslər, xüsusilə Gəncə bölgəsinin nümayəndələri bu vəziyyətdən çıxış yolunu Osmanlı dövlətinə birləşməkdə görürdü. Bu məqsədlə əhali arasında imzalar toplanır, Zaqafqaziya Seyminin hələ Trabzonda və Batumda danışıqlar apardıqları zaman Gəncədən bu şəhərlərə, eləcə də İstanbula nümayəndə heyətləri göndərilir, ayrı-ayrı  türk xadimləri ilə, o cümlədən, yüksək rütbəli hərbçilərlə danışıqlar aparılırdı. Osmanlı dövləti ilə rəsmi danışıqlarda  iştirak edən Zaqafqaziya Seyminin azərbaycanlı nümayəndələrin Gəncəyə, öz həmkarlarına göndərdikləri məktub və teleqramlarda bu növ təşəbbüslərin qarşısını almaq tələbləri nəticəsiz qalırdı. Lakin  ilhaqçıların bu mövqeyi yalnız mövcud siyasi durumdan və  xalqın maraqlarından irəli gəlmirdi.  Əsasən  dini-klerikal və mülkədar-burjua zümrələrin nümayəndələrindən ibarət olmaqla, onların böyük əksəriyyəti  Azərbaycan Milli Şurası və  hökumətinin  "həddən artıq demokratik"  islahatlar keçirəcəyindən də ehtiyat edirdilər.

Digər tərəfdən, I dünya müharibəsinin öz sonluğuna çatdığı, Osmanlı imperiyasının geniş ərazilərinin - Balkanlar, Ərəbistan -  əldən getdiyi artıq aydın olduğu  bir zamanda bu dövlətin, başda Ənvər paşa olmaqla  romantik  ruhlu rəhbərliyi reallıqdan xeyli uzaq  yeni planlar qurur,  dağılmış Rusiyanın müsəlman-türk  xalqlarının yaşadıqları ərazilər də  daxil olmaqla bu dəfə yeni - Turan imperatorluğu yaratmaq niyyətlərini heç də gizlətmir və  1918-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq bu sahədə hərbi əməliyyatlara hazırlaşırdılar. Təbii ki, bu dövr azərbaycanlıların üzləşdiyi son dərəcə ağır vəziyyət,  torpaqların işğalı, əhalinin milli qırğına məruz qalması qardaş xalqa kömək məqsədi ilə yanaşı, daha geniş mənada Turan imperatorluğu yolunda Qafqaz İslam Ordusunun yaradılmasını və dərhal regiona göndərilməsini sürətləndirən amillərdən idi. 

Ehtiyac yarandığı halda Azərbaycana hərbi yardım edilməsinə dair xüsusi maddənin olduğu AXC və  Osmanlı dövləti arasında müqavilə  hələ  1918-ci il iyunun 4-də imzalanacağı halda Nuru paşanın Qafqaz İslam ordusunun Baş komandanı  kimi 300 nəfərlik türk zabitləri - hərbi təlimatçılar dəstəsi ilə  artıq may ayının sonlarında Gəncəyə gəlməsi bütün bu proseslərin nəticəsi idi.  Təsadüfi deyil ki, Nuru paşanı böyük təntənə ilə  qarşılamış, şərəfinə qurbanlar kəsmiş, ziyafətlər vermiş ilhaqçılar, artıq bütün dünyaya Müstəqil Azərbaycan dövlətinin yarandığını bəyan edərək 1918-ci il iyunun 16-da Tiflisdən Gəncəyə gəlmiş və rəsmən qarşılanmamış Milli Şura və hökumət üzvlərinə açıq  etimadsızlıq göstərirlər.

Beləliklə, Azərbaycan milli-siyasi qüvvələrinin və daha geniş mənada Azərbaycan cəmiyyətinin iki - istiqlalçılar və ilhaqçılar adlanan hissəyə parçalandığı məlum olur. Eləcə də ilhaqçıların Nuru paşa və Azərbaycanda türkçülük hərəkatının ideoloqlarından biri,  görkəmli ictimai-siyasi  xadim, 1909-cu ildə Türkiyəyə mühacirət etmiş və Nuru paşanın siyasi müşaviri kimi onunla birgə Gəncəyə gəlmiş Əhməd bəy Ağaoğlu (Ağayev) tərəfindən dəstəkləndiyi aydınlaşır. İlhaqçılar və onları dəstəkləyən qüvvələr tərəfindən  Cümhuriyyət rəhbərlərinə ünvanlanan bəyanatlar -  onlara  xalq adından müstəqil dövlət yaratmaq səlahiyyəti verilmədiyi, azərbaycanlıların müstəqil yaşamaq qüdrətinə malik  olmadığı və  bu səbəbdən Osmanlı dövlətinə birləşməyin daha məqsədəuyğun olduğunu - əslində, Azərbaycanın dövlətçiliyini  tanımaqdan imtina demək idi.

Cəmi bir neçə aydan sonra Osmanlı imperiyasının  I Dünya müharibəsində  məğlubiyyətə uğrayıb qalib dövlətlər tərəfindən tutduğu bütün ərazilərdən çıxmağa məcbur ediləcəyi (Mudros sazişi)  və Türkiyənin özünün bir müstəqil dövlət olaraq qalması uğrunda ölüm-dirim savaşına qalxacağı  nəzərə alınarsa, Milli Şura və Hökumət üzvlərinin ilhaqçıların  tələbləri qarşısında geri çəkiləcəyi  təqdirdə  azərbaycanlıların və onların ərazilərinin  taleyinin hansı ölkələr tərəfindən və necə  həll ediləcəyi o qədər də sual doğurmur. Hər halda Milli Şuranın üzvləri yaranmış vəziyyətin ağırlığını və nə kimi təhlükəli nəticələrə  gətirib çıxaracağını aydın təsəvvür edirlər, lakin eyni zamanda, şəhərdə real hakimiyyətin Nuru paşanın və ilhaqçıların əlində olduğu, digər tərəfdən Bakı şəhəri başda olmaqla işğal altındakı torpaqların azad edilməsi üçün Osmanlı ordusuna olan ehtiyacı nəzərə alırlar.

İyunun 17-də M.Ə.Rəsulzadənin başçılığı ilə Milli Şura Gəncədə fasilələrlə gündüz saat 12-də başlanan və gecə saat 2-də tamamlanan 3 qapalı iclas keçirir. Fətəli Xan Xoyski 26 nəfər Milli Şura üzvünə  M.Ə.Rəsulzadə və M.H.Hacınskinin Nuru Paşa ilə ilkin görüşü və apardığı danışıqlar barədə məlumat verir. Nuru paşanın özünü  əsgər adlandıraraq daxili işlərə qarışmadığını bildirdiyi, siyasi məsələlərin müzakirəsini  özünün mülki işlər üzrə müavini Əhməd bəy Ağaoğluna həvalə etdiyi, daha sonra göstərilən şəxslərin Ə.Ağaoğlu ilə son dərəcə ağır keçən danışıqlarının nəticəsi kimi Milli Şuranın buraxılması, ölkədə hökm sürən anarxiyanı, habelə daxili və xarici maneələri nəzərə alaraq daha geniş səlahiyyətlər verilmiş yeni hökumətin təşkil edilməsi kimi razılıq əldə edildiyi iclas iştirakçılarının nəzərinə çatdırılır.

Burada qeyd edilməlidir ki, Ə.Ağaoğlu və ilhaqçılarla bu "razılıq" özü  heç də asan başa gəlməmiş, irəli sürülən tələblərin -  Milli Şuranın və hökumətin buraxılması - beynəlxalq aləmdə  Azərbaycan Cümhuriyyətinin Osmanlı ordusu tərəfindən işğalı kimi qiymətləndiriləcəyi kimi istiqlalçıların qətiyyətli  xəbərdarlığı qarşısında  əldə edilmişdi.

Milli Şuranın  son dərəcə gərgin və əsəbi şəraitdə keçən ikinci  iclasında Milli Şura üzvlərinin bir hissəsi onun buraxılmasına qəti etiraz edir, bu tələbi Nuru paşanın və Osmanlı hökumətinin Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmaq kimi qiymətləndirir. M.Y.Cəfərovun titrək səslə: "Bizim azadlığımızı əlimizdən alırlar. Biz də asanlıqla əldə etdiyimiz azadlığımızı asanlıqla əldən veririk. Əfsuslar olsun ki, bizim kömək gözlədiyimiz türk qardaşlarımız bizim ürəyimizi parçalayır, bizim hisslərimizi zəhərləyirlər"- sözlərindən sonra ağlayaraq oturması bu  müzakirələrin nə qədər yüksək emosional səviyyəyə çatdığını göstərir. Lakin M.Ə.Rəsulzadə öz həmkarlarını "belə bir fövqəladə ağır vəziyyət olduğu bir zamanda bu məsələni olduqca soyuqqanlılıqla müzakirə etməyə" çağırır. Nəticədə Milli Şura üzvləri sözün əsl mənasında siyasi müdriklik və iradə nümayiş etdirir,  yaranmış real vəziyyəti və konkret tarixi şəraiti nəzərə alaraq mümkün olan həddə qədər güzəştlərə  getmək, lakin istiqlalı saxlamaq məqsədilə iki mühüm qərar qəbul edirlər: Milli Şura öz fəaliyyətini müvəqqəti dayandırsın, birinci Hökumət buraxılsın,  bütün hakimiyyət (qanunvericilik və icra) Müəssislər Məclisi çağırılanadək F.X.Xoyskinin sədrliyi  ilə yaradılmış yeni - ikinci Müvəqqəti hökumətə həvalə edilsin.

Bu məsələni  Əhməd Ağaoğlu və onun  vasitəsilə Nuru Paşa ilə razılaşdırdıqdan sonra tərkibinə eyni sayda (6 nəfər) ilhaqçılar da daxil edilmiş  yeni hökumətin səlahiyyətləri müəyyənləşdirilir. Bu səlahiyyətlər xeyli genişləndirilsə də, hökumətə  Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini və mövcud siyasi azadlıqları ləğv etmək hüququ verilmir. 

Gəncə dövrü, cəmi bir neçə ayı əhatə etməsinə baxmayaraq, Azərbaycan parlamentarizminin yaranma tarixində ən dramatik və eyni zamanda,  təhlükəli bir mərhələ hesab edilə bilər. Bu təhlükənin içəridən - azərbaycanlı və qismən də dost türk nümayəndələrindən gəlməsi bütöv bir millətin taleyinin nə dərəcədə  fərdi yanaşmalar və ziddiyyətli münasibətlərdən asılı olduğunu göstərirdi. Milli Şuranın - "xalqın təmsilçisi olan bir təsisatın Azərbaycanın müvəqqəti paytaxtı Gəncə şəhərində səhnədən çəkilməsi"ni onun sədri M.Ə.Rəsulzadə "demokratiyanın geri çəkilməsi və mürtəce qüvvələrin uğuru" kimi qiymətləndirir.  Öz vəzifəsindən əl çəkmiş Məhəmməd Əmin bəy Milli Şuranın sədri kimi bu iclasdakı son nitqində  yaranmış şəraitdə "tarixi məsuliyyətin bütün çəkilməz ağırlığını" boynuna götürmüş Fətəli xan Xoyskinin və  onun "Azərbaycanın taleyini əllərinə almış" hökumət üzvlərinin "qismətinə ən çətin, lakin həm də ən mühüm borc - yeni doğulmuş Azərbaycanı məhv olmağa qoymamaq borcu"  düşdüyünü vurğulayır. Bununla belə, Milli Şura üzvlərinin son dərəcə pərt və məyus əhval-ruhiyyəsi qarşısında M.Ə.Rəsulzadə öz həmkarlarını gələcəyə nikbin baxmağa çağırır: "İndi gəlin, bu ağır günlərdə üzərinə ağır vəzifə yüklədiyimiz bu hökumətlə vidalaşaq və ayrılaq.  Gəlin, qardaş kimi ayrılaq.Əfəndilər, ayrılarkən ümid edək ki, Allahın köməyi ilə tezliklə Azərbaycanın paytaxtı Bakıda, Təsis yığıncağında görüşəcəyik. Yaşasın Azərbaycan! Yaşasın Türk xalqı!"

Beləliklə, olduqca mürəkkəb beynəlxalq və daxili şəraitdə Azərbaycanın siyasi xadimləri həmin dövr faktiki olaraq soyqırımına məruz qalan Azərbaycan xalqının varlığını və dövlətçiliyini qorumaq məsuliyyətini bir daha öz üzərilərinə götürürlər, Azərbaycan istiqlalını  bütün digər məsələlərdən, o cümlədən, Milli Şuranın sədri M.Ə.Rəsulzadənin tələb etdiyi kimi,  vəzifə, partiya və şəxsi maraqlarından üstün tutaraq siyasi böhrandan çıxmağa müvəffəq olurlar.

525-ci qəzet 2018.- 6 dekabr.- S.4.