Səməd Vurğun və
Maqsud Şeyxzadə: XX yüzilin poetik obrazını yaradanlar
MƏŞHUR
POETİK BİOQRAFİYALAR MÜQAYİSƏLİ
TƏHLİL MÜSTƏVİSİNDƏ
Yaşar QASIMBƏYLİ
Filologiya elmləri doktoru, AMEA-nın
baş elmi işçisi
yashargasimov@mail.ru
Səməd
Vurğun və Maqsud Şeyxzadə həmyerli, yaşıd və
müasir olmaqla bərabər, eyni zamanda, ruhən və
istedadlarının təbiətinə görə yaxın ədəbi
şəxsiyyətlər olublar.
Hər
iki sənətkarın öz yaradıcılığında,
əsasən, şeir, poema və dram janrlarına
üstünlük verməsi, ədəbi
publisistikalarındakı genişlik və əhatəlilik,
yüksək elmi-nəzəri səviyyə bu fikri əsaslandırır.
Fəlsəfi və hikmətli şeiriyyətə meyllilik,
möhtəşəm və əzəmətli epik
poeziyanın mahir ustadları kimi şöhrət
qazanmaları, xalqın keçmişinə və tarixi
mövzulara bağlılıq, parlaq dramatik istedada sahib
olmaları, yazı maneralarındakı qanadlı-romantik pafos
onların saf bədii istedadlarının mayasındakı
uyğunluqdan və uyarlıqdan xəbər verirdi.
Bu
böyük sənətkarların
yaradıcılığına ümumi şəkildə nəzər
saldıqda belə bir çox ədəbi paralellər,
mühüm poetik həmahəngliklər diqqəti özünə
cəlb edir. Maqsud Şeyxzadə və Səməd Vurğun fəlsəfi
lirikanın, başdan-ayağa hikmətlə
yoğrulmuş şeirlərin
misilsiz müəllifləri idilər.
Onların şeiriyyətində insan və həyat
haqqındakı dərin və fəlsəfi düşüncələr,
orijinal, gözlənilməz lirik-hikmətli müqayisə və
xülasələr uzun zaman yaddaşlardan silinmir.
Səməd
Vurğunun "Dünya" rədifli və Maqsud Şeyxzadənin
"Dəniz təbiəti" adlı şeirləri
geniş elmi təhlillər üçün meydan verən əsərlərdir.
İnsan həyatının və dünyanın mənası,
mahiyyəti və fəlsəfi dərki barəsindəki
özünəməxsus lirik-emosional düşüncələrin
miqyasları heyrətamizdir. Bədii biçiminə və
şəklinə görə bir-birindən fərqlənən
bu şeirlərdəki əsas fəlsəfi obrazlar iyirminci
yüzilin mühüm bədii yenilikləri
sırasındadır. Azərbaycan klassik poeziyasında və
aşıq şeirində dünya obrazına dəfərlərlə
müraciət olunduğu məlumdur. Amma Səməd
Vurğun ənənəvi və məşhur dünya
obrazına öz möhürünü vura bilib. Şair
dünya surətinin mahiyyətindəki iki mühüm cəhətə
və xüsusiyyətə diqqətimizi yönəldir.
Birincisi, dünyanın gözəlliyi və məftunkarlığı,
cazibədarlığı və sirliliyidir.
Ulduzlar
havanın bağrını dəlir,
Qayalı
dağlardan duman yüksəlir,
Xəyalım
gecəni salama gəlir,
Çapdırır
atını birbaşa dünya.
Yerlərə
baxıram bağçalı, bağlı,
Göylərə
baxıram qapısı bağlı,
Kainat ixtiyar,
sirli, soraqlı,
Əzəldən
yaranıb tamaşa dünya.
İkinci
mühüm cəhət isə insanın dünya üzərindəki müvəqqəti və keçəri
həyatıdır. Dünyanın əbədiyyəti
önündə insan ömrü bir andır. Əbədiyaşar dünya və fani insan ziddiyyəti,
bu fəlsəfi-bədii təzadın sonsuzluğu müəllifi
heyrətlərə qərq edir:
Bir də
görürsən ki, açılan solur,
Düşünən
bir beyin bir torpaq olur.
Bir yandan
boşalır, bir yandan dolur,
Sirrini
verməyir sirdaşa dünya.
Əzəldən
belədir çünki kainat,
Cahan
daimidir, ömur amanat.
Əldən-ələ
keçir vəfasız həyat.
Biz gəldi-gedərik,
sən yaşa dünya!
"Bir
yandan boşalıb bir yandan dolan" (Səməd Vurğun) və
min illərdir sirrini sirdaşa verməyən, insanı həmişə
nigaranlıqda və intizarda saxlayan Dünya obrazı və
öz qoynunda napak, natəmiz heç nəyi saxlamayan, yad, gərəksiz,
lazımsız şeyləri hər daim sahilə atan, müdam
özünü təmizləyən, təzələyən və
bununla da insanlığa əbədi nümunə olan Dəniz
surəti də özünün həyati fəlsəfəsi
və təbii poeziyası ilə oxucunu heyran qoyur:
Vəzndən
çox yüngül, qiymətdən ucuz,
Gərəksiz,
mənasız, çürük, məzmunsuz
Bir
şeyi qoynunda saxlamaz sular,
Dənizin
qəribə təbiəti var.
Əyri
dolananı, əyri gəzəni,
Məsləksiz,
duyğusuz bir baməzəni
Büllur
qucağına almaz dalğalar,
Dənizin
qəribə xasiyyəti var.
Odur,
şahə qalxıb dalğalar yenə,
Hayqırır,
hirslənir, qaynayır, çarpır,
Çürük
bir almanı alıb çiyninə,
Sahil
daşlarına qəzəblə çırpır.
Şair dənizin
xarakteri və xasiyyəti haqqında düşünərkən,
eyni zamanda, insanın əbədiyyətlə bağlı düşüncələrini
də ifadə edir. Yüksək mənəvi keyfiyyətlər,
alicənablıq və mərdlik, mənəvi zənginlik və
yüksəklik ilə əbədiyyət arasındakı
gözəgörünməz bağlantıları göstərməyə
can atır. Mənfi mənəvi keyfiyyətləri və
daxili çürüklüyü, alçaqlıq və iyrəncliyi
qəbul etməyən dəniz məhz özünəməxsus
cəsarət və sərtliklə öz mahiyyətini
açıq-aşkar nümayiş etdirir:
Cavanlar
atmışdı onu dənizə
Alma istəyirdi
uzağa üzə.
Mavi
genişikdə gəzirdi şöhrət,
Mənsəb
axtarırdı - olmadı fəqət!
El ə
ki, bu sirri öyrəndi dəniz,
Onun niyyətindən
iyrəndi dəniz.
Xoşuna
gəlmədi alçaqlıq, hiylə,
Qovdu
yaramazı dərhal sahilə.
Çürük
bir vücudu bəyənməz dəniz,
Mənsəb
düşkünüylə öyünməz dəniz.
Qoymaz
yüngüllüyü məmləkətinə,
Vurğunam
dənizin təbiətinə -
Qumların
üstünə tullayar onu,
Ağır
gəmilərə açar qoynunu...
Eşit,
körpə quzum, bu diləyimi;
Dəniztək
coşğun ol, dəniztək çağla,
Yaxşı
insanlara aç ürəyini,
Namərdə,
alçağa üz göstərmə sən,
Nadanlar əlinə
açar vermə sən,
Qapını
onların üzünə bağla.
Səməd
Vurğun və Maqsud Şeyxzadənin şeiriyyətindəki
bədii fəlsəfənin kökləri türk xalq
şeirindən, xalq yaradıcılığından
qidalanırdı. Eyni zamanda, onların əsərlərində
Şərq və Qərbin klassik-çağdaş mütəfəkkirlərinin
hikmətləri, Avropa və Asiyanın fəlsəfə məktəblərinin
həyatsevər və humanist meylləri gözəl bir surətdə
çuğlaşmış, bir-birinə qovuşmuşdu.
Maraqlıdır ki, bizim ürəkdən sevdiyimiz sənət
korifeylərinin ötən yüzilin birinci yarısında
çatdıqları poetik hədəflər, nail olduqları
cahan-şümul bədii uğurlar Avrasiya mədəni məkanının
bu gün - XXI əsrdə can atdığı,
arzuladığı ədəbi məqsədlər cərgəsindədir.
Maqsud
Şeyxzadə və Səməd Vurğun mənsub
olduqları epoxanın poetikasına ciddi təsir göstərən
istedad sahibləri olmuşlar. Onların nəsli bəşəriyyət
tarixində tayı-bərabəri olmayan dəyişmə və
yeniləşmələrin şahidi,
iştirakçısı idilər. Qlobal zaman və məkan
təbəddülatlarını, ictimai-estetik təfəkkürün
ənənəvi məcrasına sığmayan
dağıdıcı-yaradıcı prosesləri əks etdirmək
üçün yeni ədəbi sistemlər, bədii ifadə
yolları, doğulmaqda və formalaşmaqda olan gerçəkliyi
ehtiva edə bilən yeni estetik biçimlər tələb
olunurdu. İyirminci illərdən başlanan ədəbi
axtarışlar tezliklə öz bəhrəsini verdi,
zamanın estetikasında Epos üsünlük təşkil
etməyə başladı. Epik janrlar - poeziyada mənzum roman,
poema, lirik və dramatik poemalar,
balladalar, nəsrdə isə - roman, povest, dilogiya, trilogiya,
epopeyalar dəbi geniş yayıldı. Möhtəşəm
zaman iri həcmli epik polotnolarda daha real və həqiqətəuyğun
əks edirdi. XX əsrin 30-40-cı illərində qardaş ədəbiyyatlarda
aparıcı mövqeyə malik bu tendensiyanı
araşdırarkən onun bir sıra xarakterik və tipoloji
xüsusiyyətləri qabarıq görünür.
Öncə
bədii surətlərin ehtiva miqyasları diqqəti çəkir.
O vaxt nəsrdə və nəzmdə yeni yaranmış
əsərlərin mövzuları, adları da bizə
çox şey deyirdi. Böyük-böyük zaman kəsikləri,
məkan və mühitlərin özləri birbaşa bədii
təhlil və təsvir predmetinə çevrilirdi. Bilavasitə
ölkə, şəhər, kənd, böyük bir kollektiv,
ictimai ideal və konfliktlər, azadlıq mübarizələri,
müharibələr, müəyyən tarixi mərhələlər,
məşhur şəxsiyyətlər birbaşa əsərin
mərkəzi mövzusu, baş qəhrəmanı
seçilirdi. Bəli, keçmişlərin və bu
günün böyük şəxsiyyətləri, cəmiyyəti
hərəkətə gətirən ideya və konfliktlər,
Vətənin və xalqın xilaskarı kimi dövrün
etiraf etdiyi, öz zamanının və mühitinin rəmzinə
çevrilən insanlar söz sənətinin sevərək tərənnüm
obyektinə çevirdiyi qəhrəmanlar idi. Fikirimizin təsdiqi
üçün burada bircə Səməd Vurğunun qələmindən
çıxmış məşhur əsərlərin
adını yada salmaq kifayətdir: "Azərbaycan",
"Bakının dastanı", "Muğan",
"Komsomol poeması", "Vaqif", "Xanlar",
"Fərhad və Şirin", "Talıstan", "Bəsti","Zəncinin
arzuları", "Aygün", "İnsan" və s.
Maqsud Şeyxzadənin 30-40-cı illərdə
yaratdığı əsərlərlə də zamanın
estetik axarı və məşhur ədəbi ünvanları
arasında yuxarıdakı kimi qırılmaz
bağlılıq müşahidə olunur: "Ündaşlarım",
"Torpaq və haqq", "Ağsaqqal", "Yoldaş Nəvai",
"Miras", "On birlər",
"Üçüncü oğul", "Cəlaləddin
Mənquverdi" və s. Beləliklə, həmin illərin ədəbi
prosesini, xüsusən, Səməd Vurğun və Maqsud
Şeyxzadə kimi görkəmli sənətkarların
yaradıcılığını müqayisəli şəkildə
araşdırarkən aydın olur ki, onları
yaxınlaşdıran və birləşdirən əsas
estetik məxrəc, bədii məziyyət məhz
monumentallıqdır. Yenə şairin məşhur
misralarına müraciət edək. Səməd Vurğunun
"Bakının dastanı" poeması fikrimizin təsdiqi
üçün kifayətdir.
(Ardı var)
525-ci qəzet 2018.- 11 dekabr.- S.6.