Bir neçə söz və termin haqqında

Hər bir dilin leksik fondu yeni yaranan sözlər, alınmalar və terminlər hesabına daim zənginləşir. Bu gərəkli, qaçılmaz və təbii bir prosesdir. Azərbaycan dilində də leksik fondun zənginləşməsi heç vaxt dayanmamışdır və bu gün də davam edir. Dilin lüğət fondunun zənginləşməsinə ictimai-siyasi proseslər də güclü təsir göstərir.

Azərbaycan dili, birinci növbədə, öz daxili imkanları hesabına zənginləşir. Burada həm ayrı-ayrı dialekt və şivələrdən müxtəlif sözlərin dilə gətirilməsi, leksik fonda daxil edilməsi, həm müxtəlif yollarla yeni sözlərin yaranması, həm də unudulmuş köhnə sözlərin yenidən canlı danışığa və yazıya qaytarılması müşahidə olunur. Öncə ayrı-ayrı bölgələrdə işlənən, lakin ədəbi dildə qarşılığı olmayan bir neçə söz haqqında danışmaq istəyirəm.

Çəhlim. Bu sözü yanlış olaraq dialekt sözü adlandırırlar və iz/riz sözlərini onun ədəbi dildəki qarşılığı hesab edirlər. Dilimizdə əl izi, ayaq izi, izi-tozu qalmamaq, izini itirmək, at izi, it izi deyimləri olduğu kimi, "filankəsin çəhlimində gəzə bilməzsən" frazeoloji ifadəsi də var. Çəhlimin daşıdığı anlam konkretdir və iz/riz sözlərinin heç bir mənası ilə üst-üstə düşmür. Çəhlim yalnız şehli göy otun üstünə düşən izə deyilir. Qalan izlərin heç biri çəhlim adlanmır. Çəhlim sözü qarşılığı olmadığına görə ədəbi dildə də işlənir. Onu ədəbi dildə işlədənlər sözün daşıdığı anlamı yaxşı bilirlər. Ona görə ədəbi dildə qarşılığının olmadığını nəzərə alıb, çəhlim sözünü Azərbaycan dilinin orfoqrafiya və izahlı lüğətlərinə daxil etmək lazımdır.

Şenlik. Qədim türk sözlərindəndir. Şen kökünə lik sözdüzəldici şəkilçisinin qoşulması yolu ilə yaranmışdır. Kəndlərdə, qəsəbələrdə adamların çox toplaşdığı yerə şenlik deyilir. Canlı danışıqda və yazıda şenlik sözü çox işlənir. Ədəbi dildə onun da qarşılığı yoxdur.

Fısıllıq. Qalın meşənin çox sıx yerinə fısıllıq deyilir. Xalqın canlı danışığında çox işlənən sözdür. Ədəbi dildə qarşılığı olmadığına görə, onu dialekt və ya şivə sözü adlandırmaq doğru deyil. İşlənmə tezliyi az olsa da, dilin doğma sözü kimi yaşamağa haqqı var.

Fırlanğıc. Bu söz orfoqrafiya lüğətində olsa da, canlı danışıqda onun əvəzinə karusel işlənir. Acı da olsa, demək lazımdır ki, heç kim bu sözü işlətmək istəmir. Bəlkə dilimizdə fırlanğıc sözünün olduğunu heç bilmirlər. Onu radio, televiziya verilişlərində, qəzet və dərgilərdə işlətmək lazımdır ki, xalq eşitsin, öz doğma sözünə yiyə dursun. Kim bilmir ki, alınma sözlərin çox işlənməyi doğma sözləri sıxışdırıb dildən çıxarır və unutdurur. Bunun qarşısını almağın yeganə yolu karusel sözünün işlənmə meydanını günbəgün daraldıb, həmin meydanı fırlanğıc sözünə vermək lazımdır. Hər bir sözün dildə qalıb-qalmamağı onun işlənmə tezliyindən asılıdır. Bu da sözün xalq arasında yayılmağını tələb edir.

Addamaş. Addamaq feilinin törəməsidir. Çayı keçmək üçün onun içinə araları bir addım olmaqla iri daşlar düzürlər. Bunun üçün çayın ən dayaz yeri seçilir. Həmin daşların düzülüşünə addamaş deyilir. Ədəbi dildə onun qarşılığı yoxdur. Azərbaycanın əksər bölgələrində işlənir. Heç də dialekt və şivə sözü deyil.

Kökür. Çömçəyə oxşayan, lakin çalovu düz və ya deşik-deşik olan mis qabdır. Xəngəli qazandan kökürlə çıxarırlar ki, suyu süzülsün. İndi də istifadə olunur və əksər yerlərdə kökür adlanır.

Aşqara. Ətdən və cürbəcür ədvalardan hazırlanıb aşın üstünə qoyulan yeməkdir. Azərbaycan aşı heç vaxt aşqarasız olmur.

Səyrimə. Göz qapaqlarının tez-tez açılıb-bağlanmasına səyrimə deyilir. Filankəsin gözü səyriyir. Atı səyirdirlər, göz səyriyir. Bunlar ayrı-ayrı sözlərdir, anlamları da eyni deyil. Səyirtmək sözü də var, səyrimək də. Lakin çox zaman onların anlamlarını qarışıq salırlar.

Silvi. Dağın ən hündür yerinə silvi deyilir. Zirvə sözünə yaxındır, lakin onunla eyni anlamlı deyil. Zirvə dağın yuxarısını, başını bütövlükdə bildirirsə, silvi onun yalnız ən uca nöqtəsinin adıdır. Silvi quş adı kimi lüğətə düşsə də, dağın silvisi anlamı nəzərdən qaçmışdır.

Görgü. Dilimizdə vitrin sözünün əvəzinə görgü sözünü işlətməyə ehtiyac duyulur. Görgü dilimizin doğma sözüdür. Gör feil kökünə gü sözdüzəldici şəkilçisi qoşulmaqla yaranıb. Onu lüğətə daxil etmək məsləhətdir.

Soğulmaq. Sağmal heyvan doğmağa bir-iki ay qalmış süddən kəsilir. Buna soğulmaq deyilir. Dilimizdə "suyu soğulmuş dəyirman" deyimi var. Bu məcazdır və bir şeyin yararsızlığını bildirir. "Suyu soğulmaq" deyimi suyu quruyan çay, bulaq, arx və s. haqqında da işlədilir.

Südləyən. Bir bitkinin adıdır. Onu qıranda qırılmış yerdən süd axır. Adını da ona görə südləyən qoyublar. Zəhərli olduğuna görə, heyvanlar onu yemir.

Qamcı. Bu sözü çox zaman şallaqla eyniləşdirirlər. Elə bilirlər ki, bu sözün hər ikisi eyni şeyin adıdır. Əslində isə belə deyil. Onlar bir-birinə oxşasalar da, aralarında böyük fərq var. Qamçı da, şallaq da göndən və ya qayışdan hazırlanır. Qamçını hazırlamaq üçün gön və ya qayışdan nazik köşə çəkirlər. Sonra onu dörd tağ, səkkiz tağ, on altı tağ olmaqla hörürlər. Qamçılar hörüləndə daha çox dördkünc olur. Onu ağac və ya cüyür ayağından hazırlanmış sapa bağlayırlar. Qamçının yuxarısına iki yerdən qotaz qoyurlar ki, bu da ona gözəllik verir. Qamçının ucuna şallaq bağlayırlar. Şallaq göndən barmaq enində kəsilir, sonra ucu get-gedə nazilir. Qamçını vuranda çıxan şaqqıltını şallaq yaradır.

Şallağın ikinci forması da var. Onu barmaqdan bir az enli kəsib yenə ucu sivri olmaqla özünü ağac sapa bağlayırlar. Şallağa heç bir qotaz-zad vurulmur. Çox sadə olur. Qamçı ilə şallağın fərqi bu qədərdir. Ona görə qamçı sözünü lüğətə daxil etmək lazımdır. Lüğətdə qamçılılar, qamçılama, qamçılamaq sözləri var, onların kökü olan qamçı yoxdur.

Təlimək. Anası ölmüş körpə quzu və buzovu başqa heyvanı əmməyə öyrədirlər ki, buna təlimək deyirlər. Təlimək zorla qəbul etdirmək anlamı verir, çünki heç bir heyvan xoşluqla özünün doğmadığı körpəni əmizdirmir.

Təpimək. Heyvan doğmağa yaxın südünü azaldır və bu zaman balasını əmməyə qoymur. Buna təpimək deyirlər. Heyvan təpitdi deyimi bunu bildirir. Heyvan təpidərkən balasını təpiklə vurub özündən aralayır ki, əmməsin. Təpimək sözü təpik kökündən yaranmışdır. Təpik sözünə mək məsdər şəkilçisi qoşulmuş və bu zaman sözün sonundakı k samiti düşmüşdür. Dilimizdə söz yaradıcılığı zamanı bu hala çox rast gəlinir.

Soğulmaq sözü yalnız heyvanın süddən kəsildiyini, təpimək isə balasını özündən ayırmağı bildirir.

Qulançar. Yeməli bitkinin adıdır. Yazılı ədəbiyyatda, xüsusilə poeziyada çox işlənən sözlərdəndir. Adı da çoxlarına tanışdır. Orfoqrafiya lüğətinə düşməməyi təəssüf doğurur. Dilimizdə yersiz işlənən çoxlu alınma terminlər var. Onları doğma sözlərimizlə əvəzləmək o qədər də çətin deyil. Bunun üçün ürək yanmalıdır. "Gözdən yaş çıxarmı, ürək yanmasa".

Biçimli (dil). Türk dilləri haqqında danışanda, ilk növbədə, onların aqlütinativ və ya iltisaqi olduğu göstərilir. Bu terminlər çox ağır tələffüz olunur. Tələbələrin bəziləri bu terminləri deyə bilmirlər. Mən onların əvəzinə "biçimli dil" deyimini işlədirəm. Tələbələrimə də bu termini öyrədirəm və onlar "biçimli dil" ifadəsini deyərkən heç bir çəkinlik çəkmirlər. Türk dillərinin quruluşu üçün bir biçimlilik səciyyəvidir və bu ad ona çox uyğundur. "Biçimli dil" və "biçimsiz dil" ifadələrini işlətməklə dilimizi aqlütinativ, iltisaqi, flektiv kimi ağır deyilən, dilə yatmayan sözlərdən asanlıqla təmizləyə bilərik.

Onuc, sonuc. Azərbaycan dastanlarının çoxu ustadnamə ilə başlayıb, duvaqqapma ilə qurtarır. Poemalarda onların əvəzinə proloq və epiloq sözləri işlənir. Halbuki proloqun yerinə onuc, epiloqun yerinə sonuc sözlərini işlətməklə bu iki termindən də dilimizi təmizləmək olar. Onuc başlamağı, sonuc tamamlamağı bildirir və onları dilə gətirib işlətmək o qədər də çətin deyil.

Alqış və alxış. Alqış bir adam danışanda ona əl çalmaqdır. Alqışlamaq yalnız bəyənib əl çalmaq anlamındadır. Alxışın isə əl çalmaqla, alqışlamaqla heç bir bağlılığı yoxdur. Alxış bir adama dua etmək, yaxşı şeylər diləməkdir. Alqış və alxış ayrı-ayrı anlamlı sözlərdir. Lakin onları yanlış olaraq eyni cür- alqış şəklində yazırlar. Bu sözlərin anlamını da, fərqini də xalq daha yaxşı bilir və birini alqış, digərini alxış şəklində deyir. Bunları həmin sözlərin tələffüz şəkilləri kimi başa düşmək olmaz. Xalqın bu sözləri iki ayrı-ayrı şəkildə deməyi yalnız onların anlam fərqləri ilə bağlıdır. Alqış sözünün dilimizdə antonimi yoxdur. Alxış sözünün antonimi qarğışdır. Alxış və qarğış həm də sözlü ədəbiyyatda kiçik həcmli, lakin çox geniş yayılmış janrlardır.

Nağılbaşı. Bu sözün əvəzinə elmi ədəbiyyatlarda daha çox fars dilindən gəlmə pişrov işlədilir. Qaravəlli sözünün işləndiyinə də rast gəlinir. Qaravəlli bir sözlü ədəbiyyat janrıdır. Bəzi nağıllarımız qaravəlli ilə başlayır. Nağılçı bir qaravəlli söyləyəndən sonra nağıla keçir. Məsələn, "Hamam, hamam içində, Xəlbir saman içində. Dəvə dəlləklik eylər, Köhnə hamam içində". Pişrov sözü xalqın danışığında heç zaman işlənmir. Nağıl söyləyiciləri bu cür qaravəllilərə nağılbaşı deyirlər. "İzahlı dilçilik terminləri" lüğətində də bu söz doğru olaraq nağılbaşı kimi verilmişdir. Alınma pişrov sözündənsə, doğma nağılbaşı sözümüzü işlətsək, daha yaxşı olar. Nağılın başlanğıcında söylənən mətn janr kimi qaravəlli olsa da, onun işləndiyi yerə uyğun nağılbaşı adlandırılması daha doğrudur.

Tənbölən. Üçbucağın istənilən bucağını tən ortadan iki bərabər hissəyə bölən düz xəttə tənbölən deyilir. Onun əvəzinə dilimizdə başqa termin işlənmir. Həm də dilimizin öz sözüdür.

Bu sözlərin heç biri əvvəlki lüğətlərdə olmasa da, bir neçəsi sonuncu nəşrlərə daxil edilmişdir. Görünür, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun "Tətbiqi dilçilik" şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor İsmayıl Məmmədli axtarışlar aparır, unudulmuş və ya şivə sözü adlandırılaraq lüğətlərə salınmayan yüzlərlə belə sözləri tapıb dilə qaytarır. Bunlar İ.Məmmədlinin xidmətləridir və çox yaxşı haldır. Pis odur ki, bu sözlərin çoxunu işlətmirik. Məsələn, biçimli və biçimsiz sözlərini götürək. Aqlütinativ, iltisaqi və flektiv terminlərinin əvəzinə biçimli və ya biçimsiz terminlərinin işlədilməsi nə qədər gözəl olar. Lakin niyəsə bu günə qədər dilçilərimiz də yad dillərdən alınmış aqlütinativ, iltisaqi və flektiv terminlərini böyük məhəbbətlə işlədirlər, onların yerinə doğma biçimli və biçimsiz sözlərini yazmaq istəmirlər. Halbuki "aqlütinativ dil", "iltisaqi dil", "flektiv dil" deyimlərinə nisbətən "biçimli dil" və "biçimsiz dil" deyimləri daha asan tələffüz olunur, daha gözəl səslənir.

Hazırda danışıqda və yazılı ədəbiyyatda işlənən, lakin lüğətlərə düşməyən belə sözlər dilimizdə çoxdur. Onları toplayıb nəşr etmək və lüğətlərə daxil etmək lazımdır ki, itib-batmasınlar.

İslam SADIQ

525-ci qəzet 2018.- 11 dekabr.- S.6.