Ömrün və Sözün sual macalı

Rüstəm KAMAL

Filologiya elmləri doktoru, Bakı Slavyan Universitetinin professoru

Qiymət xanım Məhərrəmlinin sözünü, yaddaşım məni çaşdırmırsa, ilk dəfə 1996-cı ildə eşitmişəm və görmüşəm. Sonra ara-sıra Bakıda, Şəkidə, Borçalıda tədbirlərdə rastlaşmışıq, hal-əhval tutmuşuq.

Son dərəcə təvazökar, səbrli, danışmaqdan daha çox, dinləməyi sevən bir insan kimi yadımda qalıb Qiymət xanım. Klassik Şəki xanımlarının ədəb-ərkanını, davranışını özündə yüksək səviyyədə təcəssüm etdirən Qiymət Məhərrəmli həmişə sözünün yerini bilib - bununla da ədəbi camiənin hörmətini qazanıb. Nə şəhər həyatının tünlüyü, nə məişət-güzaran qayğıları, nə də şöhrət xəstəliyi ona hardan gəldiyini unutdura, nə də əlini sözdən soyuda bilib. Şəhərin vəfasızlığını yaxşı bildiyindən, anasının ətri qalmış yurd yerlərini unutmayıb bir an da olsun:

Üz qoyma, üzü soyuyub,

Səni oxşamaz bu şəhər...

Bir şair fəhmi ilə şəhərin mistik varlığını yaxşı bilir. Unutqanlıq şəhərin mahiyyətindədir.

Özünə yad bilər səni,

Öz adından silər səni...

Mənə elə gəlir ki, Qiymət xanım düşünəndə də şeir yazmaq üçün düşünür. Misralar qəfil bir fikrin qığılcımından doğulur, sonra tələsik "yuxu mətni" kimi dəftərçəyə, gündəliyə qeyd olunur. Bu yazı texnikasının sirrini açan şeirin ilk misralarıdı - o qədər səmimi, dürüst deyilib ki, istər-istəməz duyğularına, düşüncələrinə inanırsan. İndi şairə inanmağın özü ciddi estetik məsələdir.

Şairin sözü oxucunun (dinləyicinin) inandığı yerdən və məqamdan başlayır:

Özüm başımın ağası, -

Yavaş-yavaş dolanıram.

Yola verib qışı, yazı,

İkiəl-bir baş, dolanıram.

Qiymət xanımın şeirlərində ucuz, yüngül duyğusallığa, "şit göz yaşları"na rast gəlmirik. Şeirlərində sanki mübhəm duyğularının deyil, düşüncələrinin səsini eşidirsən.

Kim neyləyər, özü bilər,

Biri bilməz, yüzü bilər.

Alnımızda yazı bilər -

Götür gedək... özümüznən.

Bu dünyadan şikayəti, giley-güzarı olsa da, bu günə də içində sakit, huzurlu bir şükranlıq var. Şeirlər də yaşanılmış ömrün-günün poetik hesabatı kimi doğulur.

Qiymət Məhərrəmli bu dünyanın və öz ömrünün mənasını daha çox bədii suallarla anladır. Suallar onun fəlsəfi düşüncəsinin bədii ifadəsidir. Əslində, dünyaya, taleyə ünvanladığı suallar bumeranq kimi onun özünə qayıdır. Bəlkə ritorik sualın mahiyyəti və məqsədi budur? Bu şeirlərin çoxu özünə verdiyi cavabsız, bəzən də ümidsiz sualların havasından doğulur.

Nişan alıb oxladınız?

Dişə çəkib yoxladınız?

Duza basıb saxladınız?

Neylədiniz qanadımı?

Şairin o qədər narahatlığı və nigarançılığı var ki: - Vətən, dünya, övladlar sarıdan, nə bilim, ömürdən... Bax, onda şair ürəyi "Sarı gəlin" üstündə köklənib oxumağa başlayır:

Bu dərə, uzun dərə... -

Quzulardan xəbər de...

Mən axşamdan gözlərəm,

Sən xəbəri səhər de...

Hər şair özünü müəyyən işarələrlə, simvollarla ifadə edir, yaxud tanıyır. İşarə-simvol təhtəlşüurun iş üsuludur. Qiymət Məhərrəmli yaşamını, taleyini bir işarə - simvol ilə - "ürək" ilə tanıtmaq istəyir. "Ürək" ovqatının və sözünün əsas simvolik nişanələrindən biridir. Təsadüfi deyil ki, kitablarının ikisinin adında da "ürək" sözü var: "Ürəyimdən nələr keçir", "Mənim ünvanımı ürəyinə yaz".

"Daş" dedilər, - əridi,

İçinə um yeridi.

Bir sümük, bir dəridi, -

Ürəyim kirimədi.

Şair bütün ağrılarını, xatirələrini və sözlərini ürəyində saxlayır və yalnız öz ürəyinə etibar edir.

Uzaqlıq və ayrılıq ona güc gəldikcə, xatirələr gününü qara etdikcə, bir az da dözümsüz olanda, etiraflarını sözə danışır. Bu - qadın etirafları, bitmək bilməyən bütöv bir ömür - sevgi monoloqunun fraqmentləridir. Ömür keçir, özü ilə dialoq isə yalnız gecə düşüncələrində və tənhalıq xəyallarında mümkün olur:

Həsrətini nar suyutək

Qəlbimə sıxıb getmisən...

Qəribədir: "Ayrılığ"ın üfüqündə sanki "görüş" məqamı doğulmur. Görüş ayrılığın "bətnində" bir sirr kimi saxlanılır...

ağlama, ayrılıq var,

ayrılıq da mahnıdı...

bu - həsrət şikəstəsi,

bir ayrı cür mahnıdı...

Ona görə də, şeirlərində bir sevdanın, bir ayrılığın xatirəsini danışır, bu şeirləri ünvanına çatmayan, sahibinin üstünə qayıdan məktublar kimi yazır:

Mən sənə hər axşam məktub yazıram,

Amma sənin bundan xəbərin olmur.

Mənim hər axşamım sənlə düşsə də,

Mənimlə açılan səhərin olmur.

Şübhəsiz, onun şeirləri həm də bir xanım kimliyinin ifadəsidir, bir xanımın yaşam fəlsəfəsinin poetik təqdimatıdır. Dünya, zaman və tale ilə sorğu-suallarıdır. "Qarışmadım gedən köçə..." - deyən şairin keçmişdə, geridə buraxdığı ömrün "bu gün"üdür.

Qiymət xanımı hər şeyin - sevginin, ömrünün sonu həyəcanlandırır və maraqlandırır. Bəzən ritorik suallar da "son"la bağlı narahatlıqdan doğulur.

Nə əlim tərpənir, nə dilim dönür,

Varammı, yoxammı - bilə bilmirəm.

Qığılcım tutmamış ocağım sönür,

Sonu nə olacaq, hələ bilmirəm.

Onun əsas poetik ünsürü "daş"dır. "Daş"ı metafora, dil oyunu məqamında sözün hörgüsünə yaraşdırır:

Daşın daş üzü yoxsa,

Ovulacaq toz kimi...

Yaxud:

Daşqəlbli olmağı bacarmıram,

Daşın qəlbi daş olar...

Qiymət xanımın patriotik ruhlu şeirlərində misraların məsamələrində sükut ruzgarı dolaşır. O, sükutun içindəki sözü sevir. Yalnız sükutda özünü tanıya bilir:

Sükutu görürəm ayna kimi,

Aynadan baxan özüm deyiləmmi?..

Ömrünü və sözünü sükut içində yaşayan şairin yeni kitabı mübarək olsun!

525-ci qəzet 2018.- 21 dekabr.- S.8.