Tarixi köklərin sorağı, ulu əcdadların izi ilə

YAXUD ISIK GÖL MƏNİ NƏDƏN KÖVRƏLTDİ

Əli ŞAMİL

ali-shamil@yahoo.com

(Əvvəli ötən sayımızda)

Isık gölün gizlinləri

Gölün suyu duzlu olsa da, olduqca təmiz və şəffafdır. Mütəxəssislər deyirlər ki, gölün 60 metr dərinliyində üzən balığı görmək olur.

Xəzər dənizi neçə ildən bir gah qabarıb sahillərini su altında qoyub, gah da geri çəkildiyi kimi, Isık gölündə də belə qabarma və çəkilmələr olub. Amma Xəzərlə Isıkın eyni vaxtdamı, yoxsa fərqli zamanlardamı qabarıb çəkildiyi haqqında bilgimiz yoxdur. Arxeoloqlar Isık gölün sularının 5-10 metr dərinliyində 2500 il öncələrin tikinti qalıqlarını aşkara çıxarmışlar. Günümüzədək gəlib çatmış sualtı tikililər burada böyük və zəngin bir şəhər olduğunu göstərir.

Su altındakı 500 metr uzunluğundakı divar qalıqlarının çevrəsindən arxeoloqlar çoxlu ox ucları, pullar, qulplu bürünc qablar, xəncərlər, baltalar və başqa əşyalar tapmışlar. Onlar Əmir Teymurun bir zaman Isık gölün sahilində olan sarayının qalıqlarını da su altında tapdıqlarını yazırlar.

Ornekdən Almatıya gedən yol

Ornek qəsəbəsini keçəndə TİKA-nın Qırğızıstan ofisinin əməkdaşı Ağılbay sağa - dağlara doğru ayrılan asfalt yolu göstərərək: "Bu yol düz Qırğızıstan sərhəddinə kimi gedir. Dağlara dirənib durur. Oradan 5-6 kilometrlik bir tunel vurulsa, Almatıya maşınla 35-40 dəqiqəyə getmək olar. Yayda adamlar atla, dəvə ilə dağları aşıb Almatıya gedirmişlər. Elə ki payız gəldi, qar yağdı, may ayına kimi o yolla getmək mümkün olmur.

Ornek qəsəbəsindən Çolpon-Ata şəhərinə o qədər də uzaq deyil. 15-20 dəqiqə sonra vilayətin ikinci inkişaf etmiş şəhərinə çatırıq. Bişkekdən buraya 240 kilometdir. Gedəcəyimiz Karakol şəhərinə isə 135 kilometr qalır. Burada fasilə verəcək, yeyib-içəcək, açıq havadakı muzeylə tanış olacaq, sonra yolumuzu davam etdirəcəyik.

Çolpan-Ata şəhəri qoyunçuluq əyəsi-mələyi, yəni qoyun sürülərinin qoruyucusunun adını daşıyır. Biz çoban deyirik və çobanın əski inanclarımızda qoyunçuluq əyəsi-mələyi olduğunu da çoxdan unutmuşuq. Türküstanda, hətta Türkiyədə də bu günün özündə göydəki ən işıqlı ulduzlardan birinə - bizim Zöhrə, Dan ulduzu kimi tanıdığımız ulduza Çolpan ulduzu deyirlər.

Ruh Orda muzey kompleksində

Çolpon-Ata şəhəri Sovetlərin turizm mərkəzlərindən biri olmuşdu. Dediyimiz kimi, Isık gölünün sahillərindəki istirahət yerlərinin çoxluğunu nəzərə alıb buranı SSRİ-nin Antalyası da adlandırıblar.

Şəhərin göllə birləşdiyi yerdə kiçik bir körfəz var. Onun sahillərini abadlaşdırıblar. Körfəzdə kiçik qayıq və katerlər var ki, buraya gələn turistləri gəzdirsin.

Sahildə Çingiz Aytmatovun xatirəsinə yığcam və çoxçalarlı bir açıq muzey düzəldiblər. Bu muzey Ruh Orda-Ruh Mərkəzi adlanır. Burada, demək olar ki, hər şey Çingiz Aytmatovun adı ilə bağlıdır. Çəmənliklərə onun əsərlərinə həsr edilmiş heykəllər qoyulub. Tez-tez yazıçının əsərləri əsasında hazırlanmış heykəllərin müsabiqəsi keçirilir. Müsabiqədə bəyənilən heykəlləri burada görmək olar. Yazıçının "Cəmilə"dən başlamış, "Ana tarla", "Əlvida Gülsarı", "Dəniz kənarı ilə qaçan alabaş", "Əsrə bərabər gün", "Qətl kötüyü" və başqa əsərlərindən ayrı-ayrı parçalar burada heykəlləşib.

Qırğız xalqının inanc tarixini əks etdirməyi də unutmayıblar. Burada kiçik ölçülü də olsa məscid də var, kilsə də, sinaqoq da, budda məbədi də. Tanrıçılığı da unutmayıblar, onun üçün də bir bina ayırıblar. Amma məscidə girsən, arxasında namaz qılacağın pişnamaz (imam) görməyəcəksən, kilsəyə girsən, günahlarının bağışlanmasını Allahdan rica edəcək keşiş yoxdur. Tanrıçılıq məbədində isə şaman yoxdur ki, ondan sənin taleyindən xəbər verməyi, müalicə etməyi xahiş edəsən, Budda mədənində də rahib yoxdur. Yəni hamısının içi boşdur

Burada çoxlu müxtəlif ölçülü heykəllər də var. Onların arasında Viktor Hüqonun da, ABŞ prezidenti T.Ceffersonun da, A.Nobelin də, Aristotelin də, Buddanın və başqalarının da heykəlləri var. Hamısı oturmuş haldadır. Yeganə ayaq üstə Mustafa Kamal Atatürkün heykəlidir. Necə deyərlər, ciddi bir prinsip gözləmədən, hətta bir-birinə zidd düşüncəli insanlara da heykəl qoyublar. Əsl turizm yeridir. Necə deyərlər, buraya gələnlərin xatirinə dəymək istəməyiblər. Tanınmış filosofları da, yazıçı-şairləri də, dövlət adamlarını da, din xadimlərini də yaddan çıxarmadıqlarını tamaşaçıya xatırlatmağı bacarıblar. Kiçik bir örtülü muzey də yaradıblar. Orada Qırğızıstanın tarixini özündə əks etdirən eksponatlar var.

Karakola doğru

Isık gölün kənarı ilə irəlilədikcə sürülərə, naxırlara, ilxılara tez-tez rast gəlirik. Sürülərin yanında çoban gözə dəysə də, naxırın yanında sığırçı, atların yanında ilxıçı gözə dəymir. Muxtar müəllim deyir ki, ilxını adətən kinolarda, televizorda görmüşəm, birinci dəfədir təbiətin qoynunda otlayan ilxısı ilə rastlaşıram. Mən isə uşaqlıqda və yeniyetməliyimdə dəfələrlə ilxı görmüşdüm. İlxının yanındakı ayğır bərkdən fınxıraraq atların ətrafında gəzinir, onların hər bir hərəkatınə ciddi nəzarət edir, ilxıdan uzaqlaşmaqda olan atı, daylağı qovaraq geri qaytarırdı. Qayıtmaq istəməyən, müqavimət göstərəni isə dişləməklə cəzalandırırdı.

Ayğırın qorxusundan ilxıya yaxın düşmək, at tutmaq olmur. Canavar, ayı da ayğır olan ilxıya yaxın düşə bilmir. Məni heyrətləndirən o idi ki, olduqca güclü və sağlam olan ayğır daim ilxını diqqətdə saxlayır. Bəs özü nə vaxt otlayır ki, belə güclü olur?

Qoyun sürüsünün önündə, adətən, dıbır görməyə alışmışıq. Yol boyu gördüyümüz sürülərdə isə dıbır gözə dəymirdi. Qoyunlar da merenos cinsindən idi.

Isık göl görünməz olduqdan sonra 10-15 kilometr də gedib vilayət mərkəzi olan Karakola çatırıq. Sanki Göyçə gölünü keçib Basarkeçərə gedirsən. Bizim üçün Qarağat otelində yer ayırmışdılar. Uzun yolçuluqdan sonra, deyəsən, heç kimin şəhərin axşamını seyr etməyə həvəsi qalmamışdı.

Karakol şəhəri

Şəhərin əhalisi 75 min nəfəri keçib. Xalq etimologiyasına görə, buraya gələn ilk türklər əllərini torpağa vuranda əllərinin (qollarının) qara olduğunu görüb buraya Qara qol adını veriblər. Bu o qədər də inandırıcı görünmür. Çünki Isık gölün güney ətrafı, bütövlükdə, qara torpaqdır. Onda gərək sahil boyundakı şəhər və kəndlərin çoxunun adında qara sözü olaydı.

1886-cı ildə buradakı yaşayış məskəninə rus səyyahı, coğrafiyaçısı, bölgənin çar Rusiyası tərəfində işğal olunması üçün sənədlər hazırlamış Nikolay Prjevalskinin şərəfinə Prjevalski, 1926-cı ildə Lenin adı verilmişdi. 1991-ci ildə Qırğızıstan müstəqilliyini qazanandan sonra şəhərin keçmiş Karakol adı qaytarılmışdı.

Şəhərdən Çin Xalq Respublikasının sərhəddinə o qədər də uzaq deyil. Əslində, Karakol şəhəri də Doğu Türküstanın bir parçasıdır.

Doğu Türküstanın Aksu (Ağsu) şəhərinə gedən karvan yolu burada keçir. Sovetlər Birliyi zamanı sərhədlər möhkəmləndirildiyindən karvan yolu da öz əhəmiyyətini itirib.

Şəhər köhnə Sovet qəsəbələrini xatırladır. Son illər yeni binalar tikilməyə başlayıb. Onların sayı da o qədər çox deyil. Tarixi abidə adına diqqətimi çəkən 1910-cu ildə dunganların (Çin dilinin bir dialektində danışan dunqanların dindarları müsəlmandır) tikdiyi məscid oldu. Ağacdan, bir mıx belə vurmadan, Çin məbədləri üslubunda tikilmiş bina son illər təmir edildiyindən gözəl görünür.

Türk xalqlarının türkcə ilk yazılı əsərləri simpoziumu

Oktyabrın 2-də Kasım Tınıstanov adına Isık göl Unversitetinin toplantı salonunda simpoziumun açılışı oldu. Mərasimdə Isık göl Universitetinin rektoru, Prof.Dr. Kurmanbek Abdıldayev, Hacı Bektaş Veli Kültür Dərnəyi Başqanı Mustafa Özcivan, Muğladakı Sıtkı Koçman Universitetinin dosenti Kenan Koç, Dünya Söz Akademiyası başkanı Hayrett İvgin, AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, akademik Muxtar Kazımoğlu İmanov, TİKA Bişkek Proqram koordinatoru Ali Muslu və b. çıxış etdilər. Onlar simpoziumun məqsəd və vəzifələrindən, görüləcək işlərdən, yeni yaradılmış universitetin gələcək planlarından, bölgənin iqtisadi durumudan danışdılar.

Bu elmi məclisdə TİKA tərəfindən bir neçə elm adamı ilə yanaşı, AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, akademik Muxtar Kazımoğlu da Türk Dünyasının Kültürünə Xidmət ödülü təqdim edildi.

Sovet dövründə Moskvadan gələnlərin rəsmi toplantılarda rusca danışmasını qanunu bir hal sayırdıq. Hətta onlar azərbaycanlı olsalar da, adətən, rusca danışmağa üstünlük verirdilər. İstər simpoziumun açılışında və bağlanışında, istər bölmə iclasında, istərsə də protokol bağlanarkən Muğladakı Sıtkı Koçman Universitetinin dosenti Kenan Koç qırğız dilində danışırdı. Onun qırğızca şirin və səlis danışmasını qazaxlar da, qırğızlar da heyranlıqla dinləyirdilər. Açılış iclasında Kenan Koç danışanda arxamda oturmuş xanımlardan biri o birinə deyir: "Türklər gəlib burada qırğızca danışırsa, bizim rusca məruzə etməmiz ayıb olar. Gərək axşam məruzəmi qırğızcaya çevirəm".

Kenan Koç təkcə dolğun, səmimi və inandırıcı çıxışları ilə deyil, təşkilatçılıq qabiliyyəti ilə də hamının diqqətini özünə çəkə bilmişdi. Açıq-aydın görünürdü ki, bu simpoziumun hazırlanmasında və keçirilməsində onun əməyi olduqca böyükdür. Simpozium üçün yerin seçilməsindən tutmuş, qırğızlarla danışıqları və yazışmaları da o aparmışdır.

Simpoziuma Türkiyə, Qırğızıstan, Qazaxıstan, Özbəkistan və Azərbaycandan "Qutadqu bilig", "Divani-luğat-it-türk", "Ətabətül-həqayiq", "Dədə Qorqud" kimi ədəbi abidələri dil, etnoqrafiya, folklor, mətnşünaslıq, ədəbiyyatşünaslıq və digər istiqamətlərdə araşdıran 40 məruzəçi qatılmışdı. Açılış toplantısından sonra məruzələr 11 bölmədə dinlənildi.

Azərbaycandan AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, akademik Muxtar Kazımoğlu-İmanov "Dədə Qorqud" boylarında iki motivin ritual-mifoloji kökləri", AMEA Folklor İnstitutu xarici əlaqələr bölməsinin müdiri kimi mən "Qutadqu-bilig"in Azərbaycanda tanıdılmasında və Avropa metodları ilə araşdırılmasında Əmin Abidin rolu", hazırda Türkiyədə işləyən professor Məqbulə Səbziyeva "Azərbaycan incəsənətində "Kitabi-Dədə Qorqud" mövzusunda məruzə oxuduq.

İki gün davam edən simpoziumun araşdırıcılarına bölgəni yaxından tanımağa, əlaqələr yaratmağa imkan yaradıldı. Axşam isə bizi hippodroma apardılar. Orada 53 beynəlxalq yarışdan 50-i birinci başa vurmuş Kosmos adlandırılan at hamının diqqətini çəkdi.

Simpoziumda diqqətimi çəkən bir də o oldu ki, Türkiyədən gələnlərlə yarıqırğız, yarıtürk dilində danışmağa çalışan alimlər bizi, yəni azərbaycanlıları görən kimi rusca danışmağa başlayırdılar. Həm də xahiş edirdilər ki, onların dediklərini Türkiyədən gələnlərə tərcümə edək. Bir neçə dəfə belə bir durum yarananda mən heç nə demədən oradan uzaqlaşırdım. İstəyirdim çətinlik çəksələr də, bir-birinin dediklərini başa düşsünlər. Hamımız eyni sahədə çalışdığımızdan, terminlər eyni olduğundan qırğızla, qazaxla, özbəklə tərcüməçisiz danışmaq, fikir mübadiləsi aparmaq o qədər də çətin olmurdu. Çətinlik ana dilinin bilməyənlərlə söhbət zamanı yaranırdı. Adamlar rus dilində danışmayanda onların qıcıqlandığı açıq-aşkar duyulurdu. Bəzən də içərilərindən keçənləri dilinə gətirərək: "Bu simpozium nəyə lazımdır! Bu türklər niyə belə geridə qalıblar, rusca bilmirlər!" deyirdilər.

Onların fikrincə, rus dilini bilməyən bir adam neçə dil bilsə də, ciddi alim ola bilməz.

Sayılı daş - səma altında açıq muzey

Axşamları Karakol şəhərindəki "Qarağat" otelinin foyesində qara çay içərək şirin söhbətlər edən araşdırıcılar oktyabrın 4-də gəldikləri yolla da geri qayıtdılar. Çolpon-Ataya çatanda bizi şəhərin qüzeyində çay yatağını xatırladan bir yerə gətirdilər. Ərazi yüngül dəmir barmaqlıqlarla hasara alınmışdı. Burakı Isık göl Tarixi Mədəni Muzeyi qayaüstü petroqlifləri ilə məşhurdur. Qobustana bənzəsə də, qayaüstü rəsmləri az olduğu kimi, ərazisi də kiçikdir. Muzeyi tanıdanların fikrincə, bu rəsmlər, təxminən, iki min il əvvəl cızılmışdı. Onları cızanlar isə Günəşə sitayiş edənlər olduğundan rəsmlərin hamısı daşların güney tərəfindədir.

Alətlərin ibtidai dövründə cızılıb rənglənsə də, rəsmlər hələ də təravətini itirməyib. Rəsmlərdə dağ keçisi, maral, bəbir, ovçu şəkilləri təsvir edilib. Araşdırıcılara görə, bu rəsmlər İskit mədəniyyətinin daşıyıcısıdır.

Geri dönüş

Isık gölün sahilindəki Balıkçı qəsəbəsindən keçəndə yol kənarında hisə verilmiş balıq satılırdı. Gedəndə almadım ki, özümə yük etməyim. Planlaşdırmışdım ki, geri dönərkən alar, Isık göl balığının dadına baxaram. Həmin yerə çatanda avtobusun beş dəqiqə saxlanmasını xahiş etdim. Simpoziumda tanış olduğum qırğız araşdırıcılar mənim fikrimi başa düşüb gülüşdülər. Dedilər ki, orada satılan hisə verilmiş balıq gördüyün gölün balığı deyil. Okeanlardan tutulub buza qoyulmuş balıqdır. Bir zamanlar qəsəbədə yaşayanlar balıqçılıqla dolanırdılar. Sonra göldə balıq azaldı. Balıq ovu və satışı məhdudlaşdırıldı. Keçmiş balıqçılar və övladları da indi kənardan balıq gətirib hisə verib satmaqla ata-baba peşələrini davam etdirirlər. Bunu eşidəndə hisə verilmiş balıq almaq fikrindən daşındım.

Axşamı Bişkekdə oteldə keçirdik. Yol hamımızı deyəsən, bərk yormuşdu. Səhər simpozium iştirakçılarından bəziləri şəhərdən xeyli aralıdakı Oş bazarına getdi ki, Çindən, Pakistandan gətirilmiş mallardan hədiyyələr alsınlar. Mən isə Qırğızıstandakı Axısqa Dərnəyinin sədr müavini Zəkəriyyə Tahiri gözlədim.

Zəkəriyyə bəy vəd verdiyi vaxtda gəldi. Mən axısqalılarla bağlı yazdığım kitabları dərnəyə bağışladım. Qırğızıstandakı axısqalıların və Azərbaycandan, Ermənistandan, Gürcüstandan buraya sürgün olunanların toplu yaşadıqları yerləri xəbər aldım. Məqsədim o idi ki, özüm gələ bilməsəm də, institutumuzun əməkdaşlarının sürgünə gördərilmiş soydaşlarımızın nəvə-nəticələrindən folklor toplamağa gəlmələrini təşkil edə bildim.

Fikrimi Zəkəriyyə bəy də alqışladı. Araşdırıcılara əllərindən gələn köməklik edəcəyini vəd etdi. Axısqanın bugünkü durumundan söz düşəndə kövrəldi. O, Qırğızıstanda doğulub. Sovetlər Birliyi dağılandan sonra ata-babasının yaşamış olduğu kəndə gedib. Oranın şəklini çəkərək, böyüdüb evinin foyesinə vurub.

Mənim aşıqlar, onların nəslindən olanlar haqqında daha çox bilgi toplamaq istədiyimi gördükdə: "Onların adlarını və yaşadıqları kəndləri yazıb mənə verin. İşim elədir ki, həmyerlilərimizlə tez-tez görüşürəm. Onlardan soruşaram. İpucu tapsam, sizə xəbər verərəm" - dedi. Avtobus bizi hava limanına aparmaq üçün gələndə Zəkəriyyə Tahirlə sağollaşıb ayrıldıq...

... Qırğızıstana səkkiz günlük səfərimizdə gördüklərim və müşahidə etdiklərim əsasən bunlar oldu.

525-ci qəzet 2018.- 26 dekabr.- S.6.