Lütfi Zadə - olduğu kimi

Şəxsiyyətindən, tutduğu vəzifəsindən asılı olmayaraq vətən hamı üçün müqəddəs və əzizdir. Nahaq yerə deməyiblər:

Əzizim Vətən yaxşı,

Geyməyə kətan yaxşı.

Gəzməyə qərib ölkə,

Ölməyə Vətən yaxşı.

Dünyanın hansı guşəsində olursan ol, vətən heç vaxt yaddan çıxmır. Təsadüfi deyil ki, adı Aristotel, Nyuton, Eynşteyn, Liner kimi məşhur alimlərlə yanaşı çəkilən Lütfi Zadə yazırdı: "Vətənimin oğlu kimi qəbul edilməyim həyatımın məğzi və şərəfimdir. Bakı və xalqım qəlbimin qaynar guşəsində özünə əbədi yer tutub".

1921-ci ilin fevralın 4-də Bakıda dünyaya göz açan Lütfi Ələsgərzadə 10 yaşından Bakını tərk etmiş, dünya şöhrətli bir alim olsa da həmişə vətənini xoş duyğularla xatırlamışdı. Azərbaycanlı həmkarları ilə münasibətində də bir səmimiyyət var idi. Redaksiyamıza gələn alimlərin hamısı onun haqqında ürəkdolusu danışırdılar. Deyirdilər ki, bu dahi şəxsiyyət bizim bütün suallarımıza məmnuniyyətlə cavab verirdi. Onun yanına gedənləri isə çox böyük qonaqpərvərliklə qarşılayırdı. Lütfi Zadənin doğulduğu Bakıda dəfn olunmasını vəsiyyət etməsi də təsadüfi deyil. Dünyaya göz açdığı doğma torpağa qovuşmağı özü arzulamışdı.

Lütfi Zadə hələ sağlığında maddi mirasının bir hissəsini və zəngin kitabxanasını uzun illər onunla təmasda olan, AMEA-nın müxbir üzvü, hazırda Azərbaycan Neft Akademiyasında BA (MBA, BA və ZU) proqramlarının direktoru vəzifəsində çalışan Rafiq Əliyevə vəsiyyət etmişdi. Ona görə Lütfi Zadə dünyasını dəyişəndən sonra alimin oğlu Norman Zadə Rafiq Əliyevlə əlaqə yaradaraq həmin mirası qəbul etməyi xahiş etmişdir. Rafiq Əliyev də alimin vəsiyyətinə əməl edərək mirası qəbul etmiş və onu bütünlüklə Lütfi Zadə irsini təbliğ və tətbiq edən Beynəlxalq Elmi mərkəzə "Zadə irsi və süni intellekt" Assosiasiyasına bağışlamışdır.

Görkəmli alim Lütfi Zadə 2017-ci ilin sentyabrın 6-da 96 yaşında gözlərini əbədi yumdu. Özünün vəsiyyətinə görə onun nəşi uzaq Amerikadan Bakıya gətirilərək Fəxri Xiyabanda torpaga tapşırıldı. Bu kədərli missiyanın həyata keçirilməsində L.Zadənin ömrünün son aylarında ona övladlıq qayğısı göstərmiş, onun son nəfəsinədək yanında olmuş texnika üzrə fəlsəfə doktoru Şahnaz xanım Şahbazovanın çox böyük əməyi olmuşdur.

Biz uzun illər "Elm və həyat" jurnalında işləyərkən hər il fevralın 4-də onu ad günü münasibətilə təbrik edərdik. Lütfi Zadə isə öz növbəsində təşəkkürünü bildirərdi. Ötən illər ərzində cəmi iki dəfə Bakıya gəlib. 1965-ci ildə, bir də düz 43 ildən sonra 2008-ci ilin noyabrın 8-10-da doğma yurda səfər edib. Təsadüfi deyildi ki, L.Zadə Bakıda olarkən onu Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev qəbul etmişdir.

Bu məşhur, dünya şöhrətli alimi yaxından görmək, onun sözlərini eşitmək çoxlarının arzusu olub. Akademiyada (9 noyabr, 2008-ci il) onunla görüşə gələnlərin sayı-hesabı yox idi. Həmin görüş zamanı mən (Ü.H.) Lütfi Zadəyə yanaşdım və onun xanımının Azərbaycan dilinə çevirdiyim kitabına avtoqraf yazmağı xahiş etdim. O, gülümsəyərək kitabı məndən aldı və avtoqrafı ilə qaytardı.

İlk dəfə Lütfi Zadəni Azərbaycan oxucularına tanıdılmasında "Elm və həyat" jurnalının böyük rolu olub. O vaxt Lütfi Zadə məhdud dairədə, mütəxəssislər tərəfindən tanınırdı. Bakı Dövlət Universitetinin professoru, mərhum Fərhad Tağıyev Lütfi Zadənin dünya elminə gətirdiyi yenilikləri bir neçə yazısı ilə geniş şərh etmişdi.

Professor Fərhad Tağıyev Azərbaycanda ilk olaraq Lütfi Zadəni xaricdə yaşayıb-yaradan bir azərbaycanlı alim kimi tanıtmış və təbliğ etmiş, onun "Qeyri-səlis məntiq və qeyri-səlis çoxluqlar" nəzəriyyəsindən ADU-nun (indiki BDU) Riyaziyyat fakültəsində mühazirələr oxumuşdur. Nəhayət, bu dahi alimin elmi kəşflərinin öyrənilməsi, işlənilməsi üçün onun şəxsiyyətinə olan dərin hörmət və məhəbbət hissilə L.Zadə adına Beynəlxalq Müasir Elmlər Akademiyasını təsis etmiş və bu akademiyanın ilk prezidenti olmuşdur.

Fərhad Tağıyev "Müasir elmin korifeyi" kitabında Lütfi Zadə ilə ilk görüşünü belə xatırlayır:

- Dahi Azərbaycan alimi L.Zadə 1965-ci ildə, o vaxt Azərbaycan EA-nın prezidenti, akademik Zahid Xəlilov tərəfindən Bakıya dəvət edilmişdi. Akademiyanın əsas binasında onun alimlər ilə görüşü və mühazirəsi var idi. Mühazirə qurtardıqdan sonra onun ətrafına yığışdıq. Zahid müəllim bizi onunla tanış etdi. O, Bakıda doğulduğunu, İçərişəhərdə qohumları olduğunu söylədi. Energetika və idarəetmə sistemləri sahəsində görkəmli mütəxəssis, professor Yaqub Məmmədovla dostluğundan danışdı. Onun məruzəsi məni valeh etdi. Azərbaycan xalqının belə bir alim oğlunun olması ürəyimi fəxrlə doldurdu. O zamandan onu mühazirələrimdə tələbələrə, radio və mətbuat vasitəsilə bütün Azərbaycan xalqına tanıtmağa çalışmışam.

Sonralar Lütfi Zadənin tədqiqatları barədə "Elm və həyat" jurnalında vaxtaşırı məqalələr çap olunurdu. Onu da deyək ki, Lütfi Zadə ilə internet vasitəsilə tez-tez məktublaşırdıq. "Elm və həyat" jurnalında onun barəsində yazılan məqalələr barədə məlumat verirdik. Lütfi Zadənin bizə yazdığı məktublarından birini diqqətinizə çatdırırıq:

Dear U.Huseynova & M.Akhundova:

I deeply appreciate your birthday greetings and the kind words in Russian. Please convey my sincere thanks to the staff of "Science and Life". Baku and my friends in Baku occupy a very warm spot in my heart.

With my warmest regards.

Sincerely,

Lotfi Zadeh

Əziz Ü.Hüseynova və M.Axundova!

Mən sizin yubileyimlə bağlı rus dilində yazdığınız təbriklərinizi və xoş sözləri çox qiymətləndirirəm. Xahiş edirəm, mənim səmimi təşəkkürümü "Elm və həyat" jurnalının əməkdaşlarına çatdırasınız. Bakı və Bakıdakı dostlarımın mənim qəlbimdə xüsusi yeri var.

Ən xoş arzularla, hörmətlə

Lütfi Zadə

Lütfi Zadənin həyat yoldaşı Fey Zadənin dahi alimlə bağlı "Qeyri-səlis məntiqin atası ilə həyatım və səyahətlərim" adlı kitabını dilimizə o vaxt "Elm və həyat"ın redaktoru vəzifəsində çalışan Ülkər Hüseynova tərcümə etdi. Kitab oxucular tərəfindən çox maraqla qarşılandı. Həmin kitabda Lütfi Zadənin alim kimi möhtəşəmliyi göz önündə canlanır. İnsan kimi xarakterik cizgiləri açıb göstərilir. Lütfi Zadənin görkəmli alim olması indi hamıya məlumdur. Sözügedən kitabda onun insani keyfiyyətləri ilə bağlı bəzi məqamları diqqətinizə çatdırmaq istəyirik.

1944-cü ildə Lütfi Zadə Massaçuset Mühəndislik İnstitutuna qəbul olunmuşdu. Onun valideynləri də 1945-ci ildə ABŞ-a köçdükdən sonra o, ata-anasının yaxınlığında olmağı oğulluq borcu bilib, Kolumbiya Universitetinə keçmək haqqında ərizə yazdı. Onu bu addımdan institutun müəllimləri də çəkindirə bilmədi.

lll

Lütfi Zadənin ömür-gün yoldaşı Fey Zadə toyları ərəfəsində nişan üzüyünün alınması üstündə mübahisə etmələrini yaxşı xatırlayır. Lütfi Zadə nişan üzüyünü "burjuaziya ənənəsi" kimi dəyərləndirərək almaq istəmirdi. Fey xanım ona deyib ki, barmağımda nişan üzüyü olmadığından başqalarının ona baxmasını necə qəbul edə bilər? Bu sözləri eşitdikdən sonra Lütfi Zadə nişan üzüyünü almağa razılıq verib.

lll

Fey Zadə yazır ki, Lütfinin fikri həmişə ali və yaradıcı ideyaların yanında idi, yemək, içmək kimi sadə anlayışlar onu maraqlandırmırdı. Aclıq və susuzluğu hiss etmədiyindən, yemək vaxtı olduğunu unutduğundan mən onu "səhranın kralı" (yəni dəvə) adlandırırdım. Mənin yaxşı iştaham vardı, vaxtında yeməyə, içməyə vərdiş etdiyimdən onun yeməyə etinasızlığı məsələni bir qədər qəlizləşdirirdi. Bostona gedəndə, Lütfi şəhərə o qədər tələsirdi ki, dayanıb bir tikə yeməyimizə imkan vermirdi. Yalnız hönkürüb ağlayandan sonra o, dərk etdi ki, mənim halım pisdir. Odur ki, geri qayıdıb ac qalmış həyat yoldaşını yedizdirməkdən başqa əlacı qalmamışdı.

lll

Lütfi çox vaxt nə isə bir şey haqqında düşünəndə, sanki ətraf mühiti unudurdu. Belə hallarda o, ayağına taykeş ayaqqabı geyə bilərdi. Bir dəfə tələsəndə corabının bir tayını tapa bilmirdi. Onda mən gördüm ki, o, corablarının hər ikisini eyni ayağına geyib.

lll

Lütfi çox ciddi ata idi, televizor almağı heç fikrindən də keçirmirdi. Nəhayət, çox tənha olduğumuzu anlayıb fikrindən döndü. Televizor alanda, bizi gündə bir saatdan artıq baxmağa qoymazdı. Oğlumuz Norman atasının sözünə baxmadı. Oğlunu, üstəlik bizi də tənbeh etmək üçün Lütfi televizorun hansısa bir detalını çıxartdı ki, biz televizora baxa bilməyək. Bu vaxt Normanın 11 yaşı vardı (riyaziyyat və mexanikadan başı çıxırdı). Bir dəfə mən qəsəbə mağazasına gedəndə, mənimlə gedib, cib xərcliyindən qənaətlə yığdığı pula televizorumuzda çatışmayan detalı alıb gətirdi. Lütfi universitetə gedəndə, Norman həmin detalı televizora taxar, biz də istədiyimiz verilişlərə baxardıq. Onun maşınının səsini eşidən kimi detalı televizordan çıxarıb gizlədərdik. Lakin bir dəfə biz motorun səsini eşitmədik. Lütfi hirsindən rəngi sapsarı saralmış qarşımızda peyda oldu. O, məni uşaqlarla əlbir olmağımda təqsirləndirdi və elan etdi ki, uşaqların tərbiyəsi ilə əlaqədar bütün məsuliyyəti öz üzərindən götürür. Əgər uşaqlarımız bivec böyüsələr, bu tamamilə mənim ucbatımdan olacaq. O, sözünün üstündə durdu, lakin xoşbəxtlikdən uşaqlar yaxşı tələbə oldular, sonralar isə hər biri öz sahəsi üzrə uğur qazandılar. Bizim həyatımızda xoşbəxt anlarımız çox olub, lakin heç də həmışə tam həmrəylik hökm sürməyib.

lll

O zamanlar Lütfi fotoqrafiya və kinoçəkməklə maraqlanırdı. Vanna otaqlarımızdan birini laboratoriyaya çevirmiş və orada məşhur adamların, alimlərin, siyasətçilərin, artistlərin (14xl7) çəkdiyi ağ-qara şəkillərini çıxarırdı, özünü qabaqcıl, həvəskar fotoqraf adlandırırdı. Əgər marağı olsaydı, çəkdiyi şəkillərin sərgisini açmaq olardı.

Orindada yaşayarkən Lütfi məşhur adamların fotoşəklini çəkirdi. Aleksandr Kerenskinin portretini çəkməyi qərara almışdı. Kerenski "Rusiya və dönüş anının tarixi" kitabı üzərində işləyirdi. A.Kerenski Rusiyada 1917-ci il inqilabı zamanı kommunistlər (bolşeviklər) hakimiyyətə gələnədək menşeviklərin baş naziri olmuşdu. 83 yaşlı A.Kerenski çox maraqlı adam idi.

Lütfı mənə Stenfordda yaşayan Kerenskiyə zəng edib onunla rus dilində danışmağı təklif etdi. Kerenskiyə zəng edib soruşdum ki, Berkli Universitetinin professoru Zadəyə onun portretini çəkməyə razılıq verərmi? Kerenski mənimlə əvvəlcə çox soyuq danışdı, nədənsə şübhələnirdi, lakin sonra Lütfinin onunla "həmkar" olması faktı onu sakitləşdirdi, narahatlığa heç bir əsasın olmadığını hiss edib arxayınlaşdı.

O, bizi çox mehriban qarşıladı, hətta bizə Fransada başına gələn bəzi əhvalatları danışdı. Lütfinin çəkdiyi 14x17 həcmli portreti Kerenskinin o qədər xoşuna gəlmişdi ki, kitabının üz qabığında həmin şəkli vermişdi (lakin bu barədə bizi xəbərdar etməmişdi). Lütfi bir dəfə kitab mağazasının yanından keçərkən, kitabı vitrində görmüş, çəkdiyi fotonu tanımışdı. Şəklin məhz onun fotosu olduğuna görə kitabı almışdı. Lütfi şəklin neqativini də, portreti də saxlamışdı. Bir neçə vaxtdan sonra "Nyu-York Tayms" qəzetində Kerenskinin 86 yaşında vəfat etdiyi barədə nekroloqu oxuduq və təəssüfləndik. Heyifslənirdik ki, kitabda fotonun müəllifinin Lütfi Zadə olduğu barədə məlumat qeyd edilməyib.

Evimizin divarlarında Trumenin, Niksonun portretləri asılmışdır. Şəkil Trumenin o qədər xoşuna gəlmişdi ki, surətinin birinə öz qolunu çəkmişdı. Niksonun şəkli isə o, hələ prezident olmamışdan əvvəl Oklenddə çəkilmişdi. O zaman gələcək prezident "Altıncı böhran" kitabını yazırdı.

lll

Lütfı doğma şəhəri - Bakını görmək istəyirdi, lakin buna bizim bir günümüz qalmışdı. Ona görə vaxta qənaət etmək üçün gecə qatarı ilə Bakıya yola düşdük. Kupedə 4 nəfər - üç kişi və mən idim. Vaqonlarda şərait çox pis idi. Biz hətta əl-üzümüzü yuya bilmədik. Lütfı üzünü qırxmadı. Səhər saat 8:00-da Bakıya çatdıq. Qatar dayanan kimi 12 nəfərlik nümayəndə heyəti bizi əhatəsinə aldı. Onlar vaqonun darısqal salonuna daxil olub giriş və çıxış yollarını tutdular. Əlimə üç dəstə gül verdilər, kimi məni öpür, qucaqlayır, kimisi sevincdən ağlayırdı (sonradan məlum oldu ki, ağlayan qohumlarımızdan biri imiş).

Bizi maşına mindirib, bütün bir eskortun müşayiəti ilə təntənəli surətdə "İnturist" mehmanxanasına gətirdilər. Burada bizə xüsusi lüks nömrə hazırlanmışdı. Bizim unudulmaz, hay-küylü gözəl günümüz belə başladı. Biz rəsmi qəbullardan başqa, Lütfinin qohum-qardaşı ilə də görüşməli idik. Bizi sözün həqiqi mənasında "parça-tikə" edirdilər, çalışırdıq ki, heç kimin xətrinə dəyməyək, hamı ilə görüşək.

Tez yuyunub, daranıb səhər yeməyini yedik. Əynimizi dəyişib rəsmi görüşə yollandıq. Bizi Azərbaycan Elmlər Akademiyasında qəbul gözləyirdi.

Rəsmi fotoqraf bizi bir neçə rakursdan çəkirdi. Gözəl bəzənmiş zalda 40-a qədər adam vardı. Lütfini çox mehriban qarşıladılar, ona gözəl Azərbaycan xalçası, bir xeyli kitab bağışladılar. Səyahət zamanı teploxodda tanış olduğum rəfıqəm Gülnarə uşaq kimi bizim qayğımıza qalırdı. Günümüzün əsas hissəsini Azərbaycan alimləri ilə keçirdik, sonra müxtəlif yeməklər düzülmüş dəyirmi stol arxasında Lütfinin qohumları ilə görüşdük. Həyəcanlı anlar keçirdik, xatirələr yada salındı.

Axşam yenə rəsmi adamların əhatəsində idik. Bizi maşınlara mindirib "Neft Daşları" filminə tamaşa etməyə apardılar (dənizin ortasında salınmış şəhər haqqında), sonra Azərbaycanın inkişafı, mədəni nailiyyətləri və Bakı haqqında qısa filmlərə baxdıq. Beləliklə, biz bir günün içində bir neçə günlük proqramı əhatə edə bildik. Saat 21:00-da yenidən maşınlara minib dostlarımızın müşayiəti ilə "İnturist"ə qayıtdıq. Burada 16 nömrəli kabinetdə bizim şərəfimizə banket verildi.

Tamada (məclisi aparan) təqlidolunmaz idi, lakin haqqımızda deyilən saysız-hesabsız tostlardan biri xatirimdə yaxşı qalıb. Şərəfımə tost deyərkən məni öz ağasının (Lütfinin) "qulluqçusu" kimi salamladı. Gülüş səsləri ucaldı, mənim isə sağlıq deyənin doğru dediyini təsdiq etməkdən başqa çarəm qalmamışdı. Süfrəyə bir-birinin ardınca yeməklər gətirilirdi. Lakin bunları yemək üçün bir mədə kifayət deyildi. Azərbaycan və gürcü qonaqpərvərliyinin əvəzi yoxdur.

Səhəri Moskvaya uçuruq. Həmişə olduğu kimi vidalaşma görüşdən təsirli olur. Lütfinin Elmlər Akademiyasında çıxışı zamanı orada qohum-qardaşı da iştirak edirdi, bizə xeyli hədiyyələr bağışlanmışdı. Aeroporta gedəndə bizi böyük bir dəstə müşayiət edirdi. Məzəli görkəmdə idik. Əlimdə gül dəstələri vardı. Kimi bizim baqajımızı aparırdı, kimisinin əlində meyvə vardı, bir başqasının əlində şirniyyat, fotoqraf isə fasiləsiz aparatını şaqqıldadırdı. Aeroportun əməkdaşları bu mənzərəyə baxıb özlərini gülməkdən zorla saxlayırdılar, ətrafdakılar isə bizə təəccüblə baxırdılar. Aeroportda bizi bəstəkar Qara Qarayevə və onun həyat yoldaşına təqdim etdilər. Fotoqraf çəkməyində davam edirdi. Biz daim gülümsəyirdik. Nəhayət, təyyarənin pilotu eskorta başçılıq etdi, bizi birbaşa təyyarəyə qədər ötürdülər - yenidən qucaqlaşmalar, öpüşlər, vidalaşma. Aeroportun "İL-18" komfortabelli təyyarəsi ilə Moskvaya uçuruq. Mənə bağışlanılan güllər zaman və həyatın sürətli axınından xəbər verirmiş kimi başlarını aşağı əymişdi. Biz yenə tək qalmışıq. Düzü, sutkanın 24 saatı davam edən qonaqpərvərlik bizə çox xoş təsir bağışladı.

lll

Bir dəfə gecə Lütfi saatı qurmağa başladı və saat əlində fikrə getdi. O, uzun müddət saatı qura-qura nə isə fikirləşirdi, əlindəki işindən ayrılmadan məndən xahiş etdi ki, Fey, sən allah bu gün axşam saatı qurarsan.

lll

Lütfi görüşə hazırlaşırdı. O qədər tələsirdi ki, əynindəki ev köynəyini çıxarmadan təzəsini onun üstündən geydi. Xoşbəxtlikdən bunu hiss edib vaxtında əynini dəyişdi.

lll

Axşam müsamirədən evə qayıdırdıq. Lütfi məni dal qapıda qoyub, giriş qapısını açmağa getdi. Mən 15 dəqiqəyədək onun qayıtmağını gözlədim, nəhayət, səbrim tükəndi və evi dolanıb öz açarımla qabaq qapını açdım və Lütfini öz valideynləri ilə şirin-şirin söhbət edən gördüm. O, mənim varlığımı tamamilə unutmuşdu.

lll

Bir dəfə Lütfi işdən qayıdarkən gördüm ki, corabının bir tayının boğazı sürüşüb aşağı düşür. Onun bu səliqəsizliyini üzünə vuranda, bildirdi ki, bunun günahı məndədir, çünki mən onun corab rezinlərini şkafın ayrı gözünə qoymuşam. Mənim huşsuz həyat yoldaşım axşam soyunanda, hər iki rezini bir ayağındakı coraba taxdığını görəndə, yəqin ki, mənim təəccüb və sevincimi təsəvvür edə bilərsiniz.

lll

Bir dəfə yataq otağımızda yır-yığış edirdim. Qəribə bir hal ilə üzləşdim - otaqda qəhvəyi rəngdə iki ayaqqabı vardı. Lakin hər tay müxtəlif fasonlu idi. Bütün evi ələk-vələk etdim, lakin ayaqqabıların digər taylarını tapa bilmədim. Nəhayət, başa düşdüm ki, mənim professorum mühazirəyə gedərkən ayaqqabılarını taykeş geyinib. Məni gülmək tutdu. Axşam Lütfi evə qayıdarkən, bir təhər görünürdü. Söylədi ki, səhər ayaqqabılarını geyərkən nə isə bir narahatlıq hiss edibmiş. Lakin bu narahatlığın səbəbini yalnız universitetdə başa düşüb. Fikirləşirəm ki, görəsən tələbələr kişi geyimindəki bu "yeni stil" haqqında nə fikirləşiblərmiş.

lll

Bu yaxınlarda iki əla əsərə tamaşa etmişik. Birincisi, məşhur "Don Juan cəhənnəmdə" əsəridir. Tamaşada Çarlz Lafton, Çarlz Boyer, Sedrik Xardvik və Anes Muxed oynayırdılar. Tamaşa onu elə tutmuşdu ki, o, təxminən 15 dəqiqə sadəcə hər şeydən təcrid olunub, huşa getdi, mən isə sanki stula yapışıb oturmuşdum. Sol tərəfdə yanımda əyləşmiş qadın mənə şübhə ilə baxırdı. Sonralar biz onun bu gözlənilməz "yuxusunu" xatırlayıb gülüşürdük.

lll

1996-cı ildə birgə həyatımızın 50 illiyini bayram etmişik. Hər şey çox sadə keçdi. Los-Ancelesdən uşaqlarımız gəlmişdi, ailəliklə bu hadisəni Berklinin "Skeyts" dəniz restoranında qeyd etdik. O gün haqqında gözəl xatirələrimiz vardır.

Lütfi səs-küylü kompaniyaları sevir, odur ki, biz bir qədər şənləndik. Cəmiyyətdə Lütfi özünü nümayiş etdirməyi xoşlamır, ümumiyyətlə o, qapalı və ciddi adamdır. Məncə, o, həmişəki kimi sirli və hansı hərəkəti edəcəyi qabaqcadan bilinməyən bir şəxs olaraq qalmışdır, dostlarla özünü ona görə əhatə edirki, kənar gözlərdən öz daxili aləmini gizlətsin. Bu vaxta qədər onun nə düşündüyünü bilmirəm, yalnız duyuram.

lll

Evdə nahar vaxtı o, mütaliə edir, yaxud televizorda son xəbərlərə, Moskvadan birbaşa verilən proqramlara, yaxud da tennis yarışlarına baxır. Sakit keçən naharımızı "sözsüz mahnı" (Mendelson) adlandırıram. Nahardan sonra o, istirahət edir, sonra mənə elektron poçtla gəlmiş məktublara cavabları diktə edir (məktublar çox böyük olur, təəccüblənirəm ki, onların öhdəsindən necə gəlir). Texnoloji tərəqqi heç də həmişə bizim ümidlərimizi doğrultmur, lakin vaxt gedir, biz də onunla ayaqlaşmalıyıq. Adətən mən gecəyarıyadək çap edirəm, bəzən lap çox işləyirəm ki, səhər o, hazır cavabları katibəsinə versin, katibə də öz növbəsində onları rəsmi kompüterə salsın. Lütfi mənə minnətdarlığını, münasibətini həmişə eyni söz yığımı ilə bildirir - "gecə sükan arxasında" oturma, boş şeylərdən ötəri əsəbiləşmə, "özünə iş açma". Eyni zamanda o, həmişə ağlına gələni edir, nadir hallarda mənimlə məsləhətləşir, öz planları ilə mənimlə bölüşür. Bizə qonaq gələndə, mən qonağın gəldiyi ölkədən asılı olaraq qısa tapşırıqlar alıram: - onunla ingiliscə (yaxud alman dilində) danışıram. Çox zaman özümü İbsenin "Oyuncaq ev" əsərindəki Nora kimi hiss edirəm. Bundan başqa, qonaqları əyləndirmək haqqında "sərəncam" aldıqdan sonra mən kiçik bir şərq melodiyası da çalıram. Heç bir məclisimiz rəqssiz olmazdı. Lütfi çox gözəl rəqs edir, biz həqiqi ballar düzəldirdik, hətta "rəqs edən Zadələr" kimi ad qazanmışdıq. Təxminən 30 il ərzində evimizdə yeni il şənlikləri təşkil etmişik. 22 nəfərə qədər dostumuzu dəvət edirdik (evimizə bundan artıq adam sığmırdı), vaxtımızı çox şən keçirirdik, təxminən saat üçdə qonaqlar evlərinə dağılırdı.

lll

Ümumiyyətlə, Lütfı çox zarafatcıl adamdır. Onun hobbisi də hamıdan fərqlənir. O, ən çox kamera toplamağı xoşlayır. Kameraları hər yerdə axtarır, elan vasitəsilə tapır, nəyə isə dəyişməklə əldə edir. Əlbəttə, kameralar evdə çox yer tutmasaydı, mən onun həvəsinə etiraz etməzdim. Evimizin hər yerində kameralar vardı, çarpayıların altında, xəlvəti yerlərdə kameraya rast gəlmək olardı.

Lütfinin kolleksiya yaratmaq həvəsi bəzən elə şeylərə yönəlirdi ki, onlardan heç vaxt istifadə olunması nəzərdə tutulmurdu. Bizim dörd velosipedimiz, altı fenimiz, bir neçə dənə tozsoranımız vardır.

İllər keçdikcə bu baxımdan vəziyyət daha da pisləşirdi. Məsələn, Lütfi 28 səsgücləndirici toplayıb, bunların hamısı bizim qonaq otağına yerləşdirilib. Əvvəl o, bu səsgücləndiriciləri otaqda döşəmədən tavana qədər piramida şəklində yığmağa cəhd etdi, bu zaman otağımız qaranlıq oldu. Mənim ultimatum verib evdən getməkdən başqa çarəm yox idi. Evə yalnız o şərtlə qayıtdım ki, aparatların ikisini yerə endirdi.

Səhərisi o, qaldığım motelə zəng etdi və söylədi ki, gəl, bu məsələni birlikdə həll edək. Yalnız belə şəraitdə biz ümumi dil tapıb, bir-birimizin heysiyyətinə toxunmadan məsələni yoluna qoyduq və mən evə qayıtdım.

lll

Lütfi Zadə haqqında bu lətifəvari qeydləri oxuyarkən məşhur Eynşteyni xatırladıq. Bir dəfə Eynşteyn evinə zəng vurmalı olur. Lakin nə qədər çalışırsa, telefon nömrəsini xatırlaya bilmir. Məcbur olub telefon məlumat bürosuna zəng vurur və xahiş edir ki, ona Eynşteynin ev telefonunun nömrəsini desinlər. Telefonçu qız deyir ki, o, Eynşteynin nömrəsini heç kimə verə bilməz. Əlacsız qalan Eynşteyn telefonçu qıza çox yazıq bir səslə deyir ki, axı mən Eynşteynəm.

Göründüyü kimi, dahi şəxsiyyətlərin həyatında da bu cür hadisələr olurmuş.

Biz bu il Lütfi Zadənin ad gününü Fəxri Xiyabanda onun məzarına baş çəkməklə yad etdik. Qəbri nurla dolsun, yeri behişt olsun.

Ülkər HÜSEYNOVA

Mehparə AXUNDOVA

525-ci qəzet.-2018.-2 fevral.-S.6.