1920-ci ilin sevinc dolu yanvar ayı

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti-100

Vilayət QULİYEV

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

II

Yanvarın 14-də, Parlamentin iclasının davam etdiyi saatlarda binanın (indiki Azərbaycan MEA Əlyazmalar İnstitutu - V.Q.) qarşısında bayram əhval-ruhiyyəsində olan Bakı sakinlərinin izdihamlı mitinqi keçirilmişdi.

“Azerbaydjan” qəzeti 16 yanvar 1920-ci il tarixli sayında ümumxalq aksiyasını təsvir edərək yazırdı: “Gündüz saat 12-də Velikoknyajeskaya (indiki Əziz Əliyev küçəsi -V.Q.) küçəsindən tutmuş şəhər Dumasının ( indiki Bakı şəhər İcra Hakimiyyəti - V.Q.) binasına qədər Parlamentin qarşısında insan əlindən tərpənmək olmurdu. Minlərlə adam küçələri doldurmuşdu. Nümayiş iştirakçıları bir ucdan böyük dəstələr halında gəlməkdə davam edirdi. Binalardan milli bayraqlar asılmışdı, balkonlar rəngarəng xalçalarla gözəl şəkildə bəzədilmişdi”.

Sonra indiki İstiqlaliyyət (əvvəllər rus çarı II Nikolayın adını daşıyan bu küçə 1918-ci ilin dekabrında, indiki Əlyazmaları İnstitutunun binasında Məclisi-Məbusanın açılışı münasibəti ilə Parlament küçəsi adlandırılmışdı - V.Q.) küçəsində mitinq başlanmışdı. Tribunaya ilk olaraq “Müsavat” fraksiyasından Parlament üzvü, fəhlə həmkarlar hərəkatının tanınmış liderlərindən biri, Lənkəran general-qubernatoru Cavad bəy Məlik-Yeqanov qalxmışdı.

Mitinq iştirakçılarının əsas hissəsini azərbaycanlı fəhlələr təşkil edirdi. Parlament sədrinin birinci müavini Həsən bəy Ağayev onları Məclisi-Məbusan, eləcə də yaxın vaxtlarda öz işinə başlaması gözlənilən Müəssislər Məclisi adından salamlayıb əməkçi kütlələrin həyatını yüngülləşdirmək, vətəndaşın dövlətdən gözlədiklərini vermək üçün mümkün olan hər şeyi edəcəklərini bildirmişdi.

Müsavatın gənclər qolunun rəhbəri, M.Ə.Rəsulzadənin “Azərbaycan Cümhuriyyəti” kitabında “istiqlal şəhidi” kimi yad etdiyi, bolşevik işğalının ilk qurbanlarından Piri Mürsəlzadə (1892-1920) Azərbaycanın təkcə türklərin deyil, bu torpaqda yaşayan, dövlətə namusla xidmət edən, özünü onun vətəndaşı sayan hər kəsin vətəni olduğunu demişdi. Qəzetin yazdığına görə natiq daha sonra sözünə belə davam etmişdi: “Türk xalqı il yarımlıq müstəqil həyatı ilə bütün dünyaya sübut etdi ki, o, Azərbaycanı sevən hər kəsə öz doğma qardaşı kimi baxır, onları dövlətin hamı üçün ümumi səciyyə daşıyan qanunlarının himayəsində sayır. Milli mənsubluğundan asılı olmayaraq Azərbaycanın bütün vətəndaşlarının öz sıralarını daha da sıxlaşdıracaqlarına, azadlıq və müstəqilliyin möhkəmlənməsinə xidmət edəcəklərinə ümidvar olduğunu bildirən natiq minlərlə insanın alqışları altında çıxışını atəşin şüarlarla bitirmişdi: “Yaşasın Azərbaycan! Yaşasın əbədi müstəqillik! Yaşasın müstəqil Azərbaycanın azad vətəndaşları!”

Mitinqdə Kazan tatarlarının, polyak icmasının nümayəndələri çıxış edərək Azərbaycanın müstəqilliyinin beynəlxalq miqyasda tanınması münasibəti ilə bütün Bakı sakinlərinə, bütün ölkə xalqına səmimi təbrik sözlərini çatdırmışdılar.

Baş nazir Nəsib bəy Yusifbəylinin mitinqdə görünməsi iştirakçıların böyük sevincinə səbəb olmuşdu. Gənclər kütlənin alqışları altında onu avtomobilindən götürərək əlləri üstündə Parlament binasına aparmışdılar.

Daha sonra mitinqə toplaşanlar Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin danışmasını tələb etmişdilər. Onun Parlament binası qarşısındakı təsirli çıxışı çoxminli mitinq iştirakçılarının kəsilmək bilməyən alqışları və “Yaşasın Azərbaycan!” “Yaşasın müstəqillik!” şüarları ilə müşayiət olunmuşdu.

1920-ci il yanvarın 14-də Bakı hürr yaşamaq eşqi və milli qürur üzərində köklənmiş belə bir möhtəşəm gün yaşamışdı...

M.Ə.Rəsulzadənin dediyi kimi, azadlıq və istiqlal kimi nemətlərdən hələ çox az dadmış xalqın cümhuriyyət sevgisi və milli dövlətçilik duyğusu aradan on illər keçəndən sonra da xoş bir heyrət və o insanlarımıza heyranlıq doğurur...

Bu ümumi şadlıq əhval-ruhiyyəsi içərisində yanvarın 15-də Azərbaycan hökuməti “Bütün Azərbaycan vətəndaşlarına!” adlı müraciət qəbul etdi. Baş nazir Nəsib bəy Yusifbəyli tərəfindən imzalanan, mətni yanvarın 17-də Azərbaycan və rus dillərində rəsmi dövlət qəzetlərində çap olunan müraciətdə deyilirdi:

“1918-ci il mayın 28-də xalqın iradəsi ilə Azərbaycan müstəqil dövlət elan olundu.

Dəhşətli fəlakətlər içərisində respublika doğuldu.

Qanlı vətəndaş müharibəsi bütün ölkəni didib-parçalayırdı.

Taleyini sərbəst şəkildə təyin etmək kimi müqəddəs hüququnun mövcudluğuna ürəkdən inanan xalq anarxiyanın önündə sədd çəkdi və müstəqil dövlətinin əsasını qoydu.

Milli amal və qayənin həyata keçirilməsi uğrunda sonrakı yol nə qədər ağır olsa da, Azərbaycan xalqı taleyinə düşən sınaqlardan şərəflə çıxdı.

Xalqın müstəqil həyata olan sonsuz iradəsi və sərbəst özünüidarə bacarığı nəticədə yeni, azad və müstəqil mövcudluğa əsaslanan dövlət quruluşunun tam təntənəsinə gətirib çıxarmışdır.

Azərbaycanın müstəqilliyi böyük Avropa millətlərinin Ali Şurası tərəfindən yekdilliklə tanınmışdır.

Azərbaycanın mütərəqqi Qərb xalqları ailəsinə tam hüquqlu üzv kimi daxil olması onun müasir tarixinin işıqlı günüdür. Xalqımızın mənəvi qüvvələrinin yenidən çiçəklənməsi bu gündən başlanır.

Hökumət inanır ki, bundan sonra hansı maneə və təhlükələrin meydana çıxmasından asılı olmayaraq ölkənin bütün vətəndaşları azad, müstəqil vətənimizin rifah və səadətini təmin etmək üçün ümumi mübarizədə birləşəcəklər.

Yaşasın müstəqil Azərbaycan xalqı!”

Azərbaycan Cümhuriyyətinin Paris sülh konfransının Ali Şurasında tanınması ölkədə böyük vətənpərvərlik dalğası yaratmış, xalq kütlələrində müstəqil mövcudluğun zəruri atributları kimi milli şüur və dövlət təəssübkeşliyi duyğusunun formalaşmasından ötrü tələb olunan uzun zaman məsafəsinin qısa müddətdə keçilməsi üçün güclü stimula çevrilmişdi. İnsanlar türklük və Azərbaycan ideyası ətrafında sıx birləşmişdilər. Özlərinin idarə edəcəyi azad, müstəqil Cümhuriyyətə yayacaqları ilə bağlı ümidləri artmışdı. Azərbaycan xalqı millətə təmənnasız xidməti həyatlarının başlıca amalı sayan ziyalı övladlarının əzmi və iradəsi sayəsində bir çox xalqların onilliklər boyu keçdikləri yolu bir neçə il ərzində qət etmiş, həqiqi ictimai-siyasi İntibaha qədəm qoymuşdu.

Şübhəsiz, bu siyasi-diplomatik qələbənin qazanılmasında Paris sülh konfransına göndərilmiş Azərbaycan nümayəndə heyətinin hər bir üzvünün, ilk növbədə isə onun rəhbəri, XX əsrin başlanğıcında türk-müsəlman dünyasının liderlərindən biri kimi tanınan Ə.Topçubaşovun müstəsna xidmətləri olmuşdu.

Əlimərdan bəy əvvəlcə Osmanlı dövləti, habelə Gürcüstan və Ermənistanda Azərbaycan Cümhuriyyətinin fövqəladə və səlahiyyətli naziri, sonra isə Paris sülh konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədri kimi qurucularından biri olduğu dövlətin dünya miqyasına çıxması, beynəlxalq hüququn obyektinə çevrilməsi üçün qeyri-adi fədakarlıqla çalışmışdı. Onu tam əsasla yalnız Cümhuriyyət dövrünün ilk görkəmli diplomatı yox, həm də XX əsr Azərbaycan diplomatiyasının banisi saymaq mümkündür. Sülh konfransı Ali Şurasının 1920-ci il yanvarın 10-da Azərbaycanla bağlı verdiyi qərar ilk növbədə Ə.Topçubaşovun ardıcıl, sistemli, uzaqgörən və qətiyyətli fəaliyyətinin nəticəsi idi.

Hələ dövlət kimi tanınmağın şirin bir xəyal, əlçatmaz bir xülya təsiri bağışladığı dövrdə Əlimərdan bəy Azərbaycandakı əqidə və əməl dostlarına, yeni dövlətin sükanı arxasında dayanan həmkarlarına ürək-dirək verir, inam aşılayır, onları arzuladıqları böyük günün mütləq gələcəyinə inandırırdı: “Doğrudur, bizi hələ dövlət kimi tanımırlar. Lakin getdiyimiz hər yerdə, hamıya artıq il yarımdan bəri dövlət kimi faktiki mövcud olduğumuzu bildirir, öz Parlamenti, hökuməti, inzibatçılığı, məhkəməsi, məktəbləri, ordusu olan Azərbaycanın müstəqil yaşadığını göstəririk. Azərbaycan bolşeviklərlə amansız mübarizəyə tab gətirib. Deməli, azərbaycanlılar həyat qabiliyyətinə malik xalqdır və müstəqil dövlət qura bilərlər. Gücümüz çatdığı qədər, hətta çatmasa belə, mövcud vəziyyəti qoruyub saxlamaq, bu özünütəsdiqi mühafizə etmək lazımdır. Biz istərdik ki, hamı, hər bir şəxs, bütün xalqımız indi müstəqil ictimai-siyasi və iqtisadi mövcudluq qabiliyyətimizi sübut etmək üçün imtahan verdiyimizi yaxşı başa düşsün”.

Ə.Topçubaşov həyat qabiliyyətinə malik, kütlələri vahid bir amal uğrunda birləşdirib arxasınca apara bilən, ictimai ədalət prinsiplərinə əsaslanan güclü və stabil dövlət qurmaq üçün ilk növbədə onun rəhbərliyində təmsil olunan insanların şəxsi nümunəsini çox mühüm amil sayırdı. O, özü də bütün həyatı və fəaliyyəti ilə belə bir nümunə olmuşdu. Ona görə də aşağıdakı sətirləri yazmağa özündə mənəvi haqq görürdü: “İnanıram ki, buna gücümüz çatacaq. Çünki xalqımız, doğrudan da, qabiliyyətlidir, ölkəmiz təbii sərvətlərlə zəngindir. İndiyə qədər əxlaqi başlanğıca əsaslanan siyasi məktəbimiz olmadığından geniş xalq kütlələrinin öz gənc dövlətinin müəssisə və qurumlarından nümunə götürməsi, yaşadığımız sınaq anının tam ciddiyyətini dərk etməsi çox zəruridir. Paytaxt və rəhbər xadimlər - bax, Azərbaycana bütün varlığı ilə xidmət etməyin nümunəsini geniş xalq kütlələrinə onlar göstərməlidir. Ümumi borc xalqı səfərbər etmək, onu müstəqil mövcudluq ideyası ətrafında sıx birləşdirməkdir. Çünki artıq şüurlarda geriyə dönüş üçün yer olmadığına, ola bilməyəcəyinə əminik. Qarşımızda yalnız bir yol var, o da Azərbaycanın müstəqilliyinə aparan yoldur!”

Şübhəsiz, Parisdə keçirdiyi səkkiz çətin ay ərzində bütün məhrumiyyət və sarsıntılara baxmayaraq bu böyük inamdan bir an da olsun geri çəkilməyən Əlimərdan bəy 1920-ci ilin yanvarında xalqın taleyinə yazılan tarixi bayramın baş memarı idi. Bu həqiqət ictimai fikirdə də, xarici siyasi-diplomatik dairələrdə də, Azərbaycan hökuməti rəsmiləri tərəfindən də birmənalı şəkildə qəbul olunurdu.

Odur ki, baş nazir Nəsib bəy Yusifbəyli 1920-ci il yanvarın 16-da, Parisə, nümayəndə heyətinin başçısı Ə.Topçubaşova göndərdiyi səmimiyyət çalarları və dostanə münasibət duyğusu hər sətrindən sezilən məktubunda yazırdı: “ “Çox hörmətli Əlimərdan bəy! Fürsətdən istifadə edərək sizi və nümayəndə heyətinin bütün üzvlərini Antantanın Azərbaycanın müstəqilliyini tanıması münasibəti ilə təbrik etməyi özümə borc bilirəm. Xahiş edirəm, çoxdan gözlədiyimiz belə bir diqqətəlayiq nəticə yolunda çəkdiyiniz zəhmət üçün mənim səmimi minnətdarlığımı qəbul edəsiniz”.

Fəlakətin lap yaxında olduğu bir vaxtda baş nazirin məktubu bütünlükdə pozitiv, ümidli məqamlar üzərində köklənmişdi. O, nümayəndə heyətini inandırırdı ki, “İndiki məqamda Azərbaycanın daxili vəziyyəti siyasi zəmində hər hansı təhlükənin meydana çıxacağını düşünməyə əsas vermir. Ali Şuranın Azərbaycanın müstəqilliyini zamanında tanınması əhali tərəfindən böyük coşqunluq hissi ilə qarşılamış, bununla da bolşeviklərin Zaqafqaziya hüdudlarına yaxınlaşdıqları bir vaxtda bizim vəzifəmizi xeyli yüngülləşdirmişdir”.

Xarici işlər naziri Fətəli xan Xoyski təbrikini daha ehtiyatlı sözlərlə ifadə etməyə çalışmışdı. Baş nazirlə eyni gündə, yanvarın 16-da Ə.Topçubaşova göndərdiyi məktubda o, yazırdı: “Hadisələrin sonrakı gedişinin necə olacağını demək çətindir, lakin Ali Şuranın Azərbaycanla Gürcüstanın faktiki müstəqilliyini tanıması haqqında yanvarın 12-də aldığımız xəbər siyasi situasiyanı əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirməyə qadir olan son dərəcə əhəmiyyətli faktdır”.

Hökumət nümayəndə heyətinin əməyini qiymətləndirmək, eləcə də gələcək fəaliyyətini stimullaşdırmaq baxımından xəsislik etməmişdi - yanvarın sonlarında Parisə dönən diplomatik kuryer Berlin vasitəsi ilə Əlimərdan bəy Topçubaşovun adına 1 milyon fransız frankı məbləğində çek göndərilmişdi...

Bəzi mənbələrdə “Müsavat” partiyasının lideri M.Ə.Rəsulzadənin də yanvar günlərində partiyanın öz işini başa çatdıran ikinci konfransının iştirakçıları adından nümayəndə heyətinə təbrik teleqramı göndərdiyi, hətta bu teleqramın mətninin fransız mətbuatında yayıldığı iddia olunur. Əslində isə Məhəmməd Əmin bəy konfransın, habelə bütün müavatçıların ümdə qayələrindən biri kimi Ə.Topçubaşov və həmkarlarının tezliklə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin tanınmasına nail olmalarını arzulamışdı. Bu münasibətlə Əlimərdan bəy yanvarın 14-də Londonda olan M.Məhərrəmov və Ə.Şeyxülislamova yazırdı: “Dünən İstanbul üzərindən Bakıdan “Müsavat” partiyasının II konqresinin sədri Rəsulzadənin teleqramını aldım. Nümayəndələr adından bizə xoş hisslərini çatdırır, Azərbaycanın müstəqilliyini qazanacağımıza (mətndə belədir - V.Q) ümid etdiyini bildirir. Teleqram müstəqilliyimizin faktiki tanınması ilə tam üst-üstə düşdü. Londonda Röyter agentliyi vasitəsi ilə bu barədə xəbər yaymaq məqsədəuyğun olardı”. Yeri gəlmişkən, “Diplomatik nümayəndəliyin qeydiyyat jurnalı”nda da M.Ə.Rəsulzadənin teleqramının alınma tarixi kimi yanvarın 13-ü göstərilir.

Ən səmimi təbrik teleqramlarından biri də həmin günlərdə Azərbaycan Milli ordusuna zəruri geyim və hərbi sursat almaq məqsədi ilə İtaliyada olan və dövrünün vətənpərvər, ziyalı şəxslərindən biri kimi tanınan (beş xarici dil bilirdi - V.Q) general-mayor İbrahim ağa Usubov tərəfindən göndərilmişdi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin Romadakı müvəqqəti diplomatik təmsilçisi Yusif bəy Xanbudaqovun da böyük məmnuniyyət hissi ilə qoşulduğunu bəyan etdiyi teleqramda deyilirdi:

“Çox hörmətli Əlimərdan bəy!

Sizin konfransda iştirakınız hamımız üçün əziz olan Azərbaycanın siyasi həyatında yeni bir era yaratdı.

Tarixi fakt gerçəkləşdi və Azərbaycan bundan sonra artıq müstəqil dövlət kimi mövcud yaşamaq haqqına qovuşdu.

Ölkə əldə etdiyi uğura görə Sizə - dövlət həyatındakı bu böyük işin icraçısına ürəkdən minnətdardır.

Sizin nəcib, xeyirxah adınız artıq əbədi yaşamaq hüququ qazanıb. Çağdaş tarixə qızıl hərflərlə həkk olunmuş bu ad Azərbaycan tarixinin ilk səhifəsində öz yerini tutacaq.

Sonsuz sevinc hissi ilə Sizi qazandığınız həqiqi uğur münasibəti ilə təbrik edirik. Sizə və missiyanın digər üzvlərinə hər birimizin rifah və xoşbəxtliyimizlə sıx bağlı olduğumuz sevimli vətənimiz naminə yeni müvəffəqiyyətlər arzulayırıq.

Ya Allah!”

Çoxsaylı təbrik məktublarının, teleqramların Ə.Topçubaşova ünvanlanması tamamilə təbii idi. Əlimərdan bəyin tükənməz iradəsi və zəhməti sayəsində on minlərlə həmvətəni üçün milli bayrama, sevinc və qürur ayına çevrilən 1920-ci ilin yanvarı onun özü üçün əvvəlki vaxtlardan da gərgin, həyəcanlı və fasiləsiz fəaliyyət dövrü olmuşdu. Öz əli ilə doldurduğu “Paris sülh konfransındakı Azərbaycan diplomatik nümayəndəliyinin qeydiyyat jurnalı” əslində qələbə sevincinin və sərməstliyinin yaşanmalı olduğu bu ayın nə qədər dolu, işgüzar keçməsi ilə bağlı təsəvvür yaradır.

Yuxarıda xatırlatdığım yüksək səviyyəli görüş və danışıqlarla birlikdə həmin ay ərzində Əlimərdan bəy Volqaboyu müsəlmanları Millət Məclisinin üzvləri Sədri Maqsudov, Ayaz İshaki, Fuad Tuxtarla, erməni nümayəndə heyətinin başçısı Poqos Nubar paşa (iki dəfə), İranın xarici işlər nazir Firuz Mirzə Nüsrətüddövlə, Polşa xarici işlər naziri Stanislav Patek, Paris sülh konfransında İran nümayəndə heyətinin keçmiş sədri, İranın İstanbul səfiri Əliqulu xan Ənsari, Nizari ismaililərin 48-ci imamı, Britaniyada böyük nüfuz sahibi olan III Ağa Xan (Ağa Xanın anası Fətəli şahın nəvəsi idi, bəlkə də bu səbəbdən Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvlərinə xüsusi həssaslıqla yanaşırdı - V.Q.), Hindistan müsəlmanlarının təmsilçisi Şeyx Münir və b. ilə görüşüb müzakirələr aparmış, gimnaziya dostu, Ukrayna nümayəndə heyətinin üzvü professor M.Qruşevitski vasitəsi ilə Azərbaycanın Millətlər Liqası üzvlüyə daxil olması üçün müraciət və sənədlər hazırlamış, Azərbaycan - gürcü - dağlı - polyak nümayəndə heyətlərinin birgə iclasında iştirak və çıxış etmiş, Parisdə Fransa-Azərbaycan bankı açılması imkanlarını araşdırmış, Azərbaycan - Türkiyə gizli sazişinin mövcud olmaması haqda “Le Temps” qəzetinə təkzib vermiş, ölkəsinin müstəqilliyinin tanınması ilə bağlı çoxsaylı məktub və teleqramları cavablandırmışdı. Və bütün bunları özünün də dediyi kimi “doğma Azərbaycanın mənafelərini qorumaq naminə” etmişdi.

P.S. 1920-ci ilin yanvar ayını Azərbaycan xalqı üçün sevinc və qürur ayına çevirən daha bir neçə diqqətəlayiq hadisə var.

Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin ali təhsil üçün müxtəlif Avropa universitetlərinə göndərdiyi tələbələrin 78 nəfərdən ibarət qrupu yanvar ayında seçdikləri ölkələrə getmək üçün Fransaya gəlmişdi. Onlardan birinin - Almaniyada mühəndislik təhsili alan və sonralar Türkiyənin görkəmli texniki ziyalılarından biri kimi tanınan İsmayıl Saryalın (Mir İsmayıl Seyidzadə) “Bakı rüzgarı” adlı xatirə-romanında yazdığına görə Parisdəki Azərbaycan nümayəndə heyəti tələbələrə xüsusi diqqətlə yanaşmış, hər cür qayğı göstərmişdi: “Missiyanın rəhbəri Topçubaşi ən yaxşı hotellərdən birində ziyafət verdi. Ertəsi gün Rusiyadakı qarışıq vəziyyəti nəzərə alıb bizə yenidən altı aylıq avans pul ödənilməsini əmr elədi. Beləliklə, Parisdən yola düşəndə təxminən iki illik xərcliyimiz vardı...”

1920-ci il yanvarın 30-da Azərbaycan Cümhuriyyətinin dövlət himni ilə bağlı müsabiqə elan olunmuşdu.

Eyni gündə Azərbaycan hökuməti dövlət gerbi ilə bağlı müsabiqənin şərtlərini və ayrılan mükafatların miqdarını da açıqlamışdı.

Lakin fevralda başlayan hökumət böhranı və bolşevik işğalı dövlətçilik həyatının bu mühüm rəmzləri ilə bağlı işi başa çatdırmağa imkan verməmişdi.

Amma bütün bunlara baxmayaraq, indi leksikonumuza daha çox “qara yanvar” kimi düşən yanvar ayı uzaq 1920-ci ilin başlanğıcında insanlarımızın yaddaşına dünya miqyasında tanınmağın, öz müstəqil milli dövlətinə malik millətə çevrilməyin gətirdiyi qürur və sevinc dolu bir zaman kəsimi kimi daxil olmuşdu.

1920-ci ilin “20 yanvarını” isə xalqımız 28 apreldə yaşamışdı...

Yanvar, 2018. Budapeşt

525-ci qəzet.-2018.-3 fevral.-S.12-13.