Orhan Arasın "Son cənnət" romanına bir baxış

Orhan Aras müasir türk ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələrindəndir. Şair, nasir, jurnalist kimi fəaliyyət göstərən Orhan Aras 1963-cü ildə İğdırda dünyaya gəlib.

Əslən azərbaycanlı olan yazar orta təhsilini Qarsda alıb, Ərzurum Universitetinin Jurnalistika fakültəsini bitirib. Almaniya və Azərbaycan Yazıçılar birliklərinin üzvü olan O.Aras Almaniyada yayımlanan "Referans" jurnalının baş redaktorudur. Orhan Aras həm türk, həm alman, həm də Azərbaycan dillərində çap olunmuş müxtəlif bədii, elmi-publisistik kitabların müəllifidir. O, "Azərbaycan davamız" (1998), "Həzrət Əli" (2000), "Ayrılığın rəngi hüzün" (2003), "Kaşğardan Berlinə" (2010), "Ah Türkiyə" (2016), "Oriyentalistmi?" (2016) və digər əsərləri ilə istedadlı publisist və yazıçı olduğunu sübut edib.

Orhan Arasın yaradıcılığında Azərbaycan mövzusu mühüm yer tutur. O, azərbaycanlı yazıçı Məhəmməd Əsəd bəy (Qurban Səid) haqqında "Əsəd bəyin həyatı və jurnalistikası" adlı sanballı monoqrafiya qələmə alıb. "Oriyentalistmi?" (2016) adlı kitabında Orhan Aras 1969-cu ildən etibarən bütün dünyada fenomenə çevrilən, "Əli və Nino" adlı kiçik bir romanı bütün dillərə tərcümə olunan, ürəkyandıran bir eşq hekayəsi və ondan daha maraqlı şəxsiyyəti ilə əsrarəngiz yazıçı Qurban Səidin həyatı haqqında geniş məlumat verir.

"Kaşğardan Berlinə" (2010) əsərini portret-oçeklər kitabı kimi dəyərləndirmək olar. Kitabda Orhan Arasın coşğulu qələmindən çıxan essevari təhkiyə ilə Çingiz Aytmatov, Annemari Şimmel, Yavuz Bülənt, Rəbiyyə Qədər və b. türk dünyasında tanınmış ədəbiyyat və elm adamlarından söz açılır.

Orhan Aras "Ah Türkiyə" (2016) kitabında getdikcə sosiallaşan həyatda türk dilinin əriməsi, din pərdəsi altına müxtəlif məzhəblərin yayılması haqqında mükəmməl türkcəsi ilə həyəcan təbili çalır.

"Həzrət Əli" (2000) kitabı tarixdə bərabərinə az rast gəlinən şəxsiyyətlərdən biri olan Həzrət Əlinin həyat hekayəsi, etdiyi müharibələr, islam dininə xidmətləri barədədir. Romanda ən amansız döyüşçülərin belə qarşısında titrədiyi Əli ailəsində şəfqətli ata, mehriban ər kimi təsvir edilmişdir.

Orhan Arasın Azərbaycan dilində təzəcə çapdan çıxmış "Son cənnət" romanı (Bakı, "XAN" nəşriyyatı, 2017) böyük maraq doğurur. Roman sadə təhkiyə tərzi, axıcı dili ilə oxucunu dərhal ələ ala bilir. Düşündürücü problemlər qaldıran romanda xalq həyatı geniş və əhatəli şəkildə əks etdirilib. Əsərdə 1990-cı illərdə Türkiyədə baş verən siyasi hadisələrin ümumi mənzərəsi, silahlı qarşıdurmalar, İslam inqilabından sonra İranda yaşanan fiziki və mənəvi çaxnaşmalar, Almaniyada mühacir düşərgələrindəki həyat təsvir edilib. Can, Memo, Dilo, Aliyə kimi obrazların hər biri Orhan Arasın usta qələmindən çıxmış maraqlı, özünəməxsus personajlardır.

Maraqlı süjet xətti ilə yanaşı, "Son cənnət" romanı həm də baş qəhrəmanlar - Can və Aliyənin məktubları üzərində davam tapır. Sərt ideologiyanın qurbanı olan Can ehtiyatsızlıqdan həmkəndlisi, uşaqlıq dostu Yusifi öldürür. Peşmançılıq duyğusu ilə bərabər həbs edilmək qorxusu Canı el-obasından didərgin salır. Atasının min bir əziyyətlə oxutdurduğu evin böyük oğlu Can Yusifi vurub qaçdığını ailəsinə açıb deyə bilmir. Məktəbdə silahlı çaxnaşma zamanı qarışıqlıq düşdüyünü, Yusifin vurulduğunu, bütün solçu tələbələrin qaçdığını, polisin onların izində olduğunu söyləyir. Bununla da Canın qaçaqlıq həyatı başlayır. Dağlara üz tutan Can orada ideologiyadan uzaq Memo, Dilo kimi sadə insanların səmimiyyəti, ona canı-qəlbdən sahib durmaları ilə az da olsa rahatlıq tapsa da, "peşmanlıq çuxur"u getdikcə dərinləşir və onu özünə doğru çəkir. Hara gedirsə, Yusifin günahsız, əzik baxışları onu təqib edir, rahatlıq vermir. Əzizlərindən uzaq düşməsi, uşaqlıq sevgisi Güldən ayrı qalması da onu daim narahat edir.

Qəfil gələn məktubla təhlükənin yaxınlaşdığını anlayan Can atasının təkidi ilə İranın Maku şəhərinə, tanışı Molla Həsənin evinə yollanır. Qonaq olduğu evdə isti münasibət görən qəhrəman buradan Avropaya mühacirət etməyin yollarını axtarır. Bu işdə ona Mollanın oğlu Əli yaxından kömək edir. Mollanın evində Canın günləri rahat keçir, ta ki evin böyük qızı Aliyənin gizli məqsədindən xəbər tutana qədər. Aliyə inqilabdan əvvəl Tehranda Xarici dillər fakültəsində təhsil almış, lakin "Xomeyni inqilabı"ndan sonra məcburən qara çarşaba bürünmüş müasir dünyagörüşlü qadındır. Onun ümid yeri ancaq Candır. Canın köməyi ilə Avropaya ayaq aça və arzusunda olduğu azad, firavan həyata qovuşa bilər. "Lütfən! Lütfən dinlə məni! Bax bəlkə də ortaq nöqtələrimiz azdır. Düşüncələrimiz, fəlsəfəmiz, dünyagörüşümüz arasında bəlkə də fərq yoxdur... Kimsəylə danışa bilmirəm! Kimsəyə dərdimi izah edə bilmirəm, anlayırsanmı, heç kimim yoxdur!"

Aliyənin təkidlərinə baxmayaraq, Can nə Aliyə ilə evlənmək, nə də onu özü ilə xaricə aparmaq niyyətində deyildi. Lakin Aliyənin ciddi cəhdləri nəticəsində bu izdivac baş tutur. Cana saxta pasport əldə etməyə kömək edən Əli bacısı ilə birlikdə onları "cənnət" hesab etdikləri Almaniyaya yola salır. Ortaq məqsədlərin bir araya gətirdiyi bu iki yad insan düşdükləri şərait nəticəsində doğmalaşır və hətta ən məhrəm insana çevrilirlər. Almaniyanın Vetzlar adlı şəhərində mühacir evində rastlaşdığı ağır həyat şəraiti, Candan ayrı qalmağı Aliyəni ümidsizlik girdabına sürükləyir. Darısqal və cansıxıcı otaqlar, xaricilərə tətbiq olunan ağır qayda və qanunlar, ən pisi, şəhərdən kənara çıxmaq qadağası Aliyənin yeni firavan həyatla bağlı qurduğu xəyallara heç bənzəmirdi. Sonda taleyin ağır sınaqlarına rəğmən sağ qalmağı bacaran qəhrəmanlar qərib ölkədə bir-birinə sığınıb mübarizə aparmağa davam edirlər.

Müəllif Can və Aliyənin simasında Avropanı nicat qapısı kimi görən gəncliyin faciəsini qələmə almışdır. Can ölkəsində yaşanan siyasi çaxnaşmalar səbəbilə, gənclərin sağçı, solçu kimi qruplaşdığından, onların canına-qanına hopmuş ideologiyadan, fiziki və mənəvi təzyiqlərdən xilas olmaq üçün Avropaya sağlam düşüncə, azad fikir ardınca getməyə can atmışdır. Aliyə isə sərt qadağalardan, mühafizəkar ailəsinin şəxsi həyatına müdaxiləsindən xilas olmaq üçün Avropanı yeganə ümid yeri kimi görürdü.

Romanda verilmiş "Qarasu", "Ağrı dağı", "Qızvəli" və s. haqqında kiçik haşiyələr, mövzuyla bağlı hekayələr təhkiyəyə xüsusi rəng qatır, onu daha da oxunaqlı edir. Əsərdə oxucu marağını gücləndirən əlavə epizodlara - şah rejiminin devrilməsi, Xomeyninin başçılıq etdiyi İran İslam inqilabının qələbəsi, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin başçılığı ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması haqqında tarixi məlumatlara da rast gəlinir.

Orhan Arasın "Son cənnət" romanı yüksək ideyası, dərin məzmunu, tərbiyəvi əhəmiyyəti ilə diqqəti cəlb edir. Roman müasir dövrün mürəkkəb və ziddiyyətli hadisələrinin geniş təsvirini verən epik əsərlərdən biri kimi mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Orhan Aras istər Türkiyədə, istər Almaniyada Azərbaycan ədəbi və elmi fikrinin yayılmasında əvəzsiz xidmətləri olan şəxsiyyətlərdəndir. Yazıçının əsərlərinin Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılması sevindirici olub, Orhan Arası bizə daha da yaxınlaşdırır.

Dilarə ƏLİYEVA

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işçisi

525-ci qəzet 2018.- 6 fevral.- S.8.