Vahid Əziz yaradıcılığındakı satira xətti haqqında bir neçə söz

Sadıq MURTUZAYEV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Ədəbiyyatımızda satira janrından söhbət düşəndə istər-istəməz klassik ədəbiyyatımızın Mirzə Ələkbər Sabir, Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə kimi nəhəngləri yada düşür və həm də düşünürsən ki, bəs niyə müasir ədəbiyyatımızda bu janr öz əhəmiyyətini itirmək üzrədir, daha doğrusu, təsiri satirik əsərlərimiz yox dərəcəsindədir.

Ürək yaxan başqa bir məqam isə budur ki, həqiqi satira əvəzinə "reketçilik" adlanmaqla insanları şantaj edən, böhtan atmaqla onları hədələyib pul qazanmaq istəyən cinayətkar ünsürlər mediaya yol tapmışlar...

Vahid Əzizin növbəti şeirlər toplusu olan "Səninlə..." kitabında son 50 ildə yazdığı şeirlərindən seçilmiş 472 şeiri toplanıb və bunların içərisində elə satirik çalarlara təsadüf etdim ki, şairin bu dərin müşahidələrinə əsaslanıb, satiraya ədəbiyyatımızda ehtiyacın hələ çox böyük olduğuna şübhəm qalmadı. Bunları oxuduqca həm şairin cəmiyyətimizdəki müşahidələrinə heyran olursan, həm də bu nöqsanların üzə çıxarılmasının vacibliyinə inanırsan.

Şair "Mənə yüz il ömür arzulamayın" şeirində özünün (və eləcə də hər kəsin) vətəndaşlıq borcunun geniş düsturunu yada salır. Bu sırada şair gümrah ömür, dost arasında yerişini itirməmək, heç kəsin dünyadan cavan köçməsini görməmək, tay-tuşunu vaxtsız itirməmək, başqasının ümidinə qalmamaq, ləyaqət, təmiz ad qazanmaq, lənətə batmamaq kimi müsbət bəşəri arzular var.

"Vətəndaş sərçələr" şeirində çox ibrətamiz bir məsələyə toxunan şair, vətənini, yurdunu atıb gedənlərdən onu heç vaxt tərk etməyən "Vətəndaş sərçələr"i daha üstün tutur.

"Niyə gəlmirsiniz Bakıya, qızlar?" şeirində erməni əsirliyində qalan qızlarımızın taleyinə göz yaşı axıdır və hər bir ləyaqətli vətəndaşı onları xilas etməyə səsləyir. Şair "Hər günüm sizlərsiz zəhərdir, qızlar" - deyib göz yaşları axıdır.

"Bu gün qurd olacam - ulaya bilsəm" şeirində şair, "vicdanına xəyanət edənləri", "təkcə özü üçün yaşayanları", "gününü yalvarışla keçirənləri", "kin-küdurəti özünə yoldaş edənləri", namərdləri, gücsüzlərə, zəiflərə divan tutanları, belələrilə dostluq edənləri, əxlaqdan, namusdan dəm vuran dələduzları, mərd kişilərə şər-böhtan atanları, fahişələrin şəninə badə qaldıranları və başqa simasız insanları satira atəşinə tutur.

Böyük şairimiz Mirzə Ələkbər Sabirə qəni-qəni rəhmət diləyib "Özümdən özümə tövsiyələrim" adlı şeirində insanlara qarşı xəyanət içini çulğamış satqınları qamçılayan şair, satqın və xəyanətkarları, alverə qurşanıb oxumağı atanları, şəhidlərə, igidliyə gözü kor olanları və başqa tipləri məhşər ayağına çəkib lənətləyir.

"On beş nəsihət" adlı şeirində "Amandır, mənə qulaq asmayın" epiqrafı ilə başlayan şair "buyruq qulu olanları", özündən güclü olanlara yaltaqlanıb qarşısında dörd qat əyilənləri, ləyaqət, vicdan, insanlıq qeyrət kimi anlayışlardan uzaq olub təhqirlərə, söyüşlərə dinməyənləri, "bəli", "buyur", "baş üstə"dən başqa söz bilməyənləri, "İşin içindən iş çıxar" bəhanəsilə heç bir iş görməyən lodurları, məhəbbətə, sevgiyə biganə qalıb "bunlar kasıb-küsub tərəfindən uydurulub" deyənləri, üzünü maskalayanları hədəfə alır.

"Qürbətdə" şeirində şair gözəl bir obraz yaratmışdır. Qatarından ayrılıb torpağa düşən qoca bir durnanın arxasınca yeriyib onu qucaqlayarkən vətən torpağının qoxusunu alaraq arxası üstə uzanıb can verən bir qocanın faciəsini görürük.

Şairin "İnsaf" şeirindən bir parçanı olduğu kimi versəm, hesab edirəm ki, hər şey daha tez nəzərə çarpar:

"Təzəpir məscidinin kölgəsində dilənən,

zavallı bir qarıya xeyli pul verdim,

bir axşamüstü.

Qarı bir mənə baxdı, bir də ki pula,

Dedi: "Pulu çox vermisən,

Allah qəbul eləməz, al, götür yarısını".

Neçə vaxtdır düşünürəm, məmləkətin

O zavallı qarısını,

Düşünürəm çox şeyi..."

Daha sonra şairin nəzərində çoxlu nadürüstlər canlanır və o, şeirini:

"Rəhm elə məscidlərin kölgəsində dilənən

bu bədbəxt insanlara,

Sən ey Gözəgörünməz!

Yoxsulu tacirindən, şairi nazirindən,

Alimi hakimindən

İnsaflı olan millət

Yer üzündən silinməz"

- misraları ilə tamamlayır.

Şairin "Qoyun", "Qonağımız çox qəribə qonaqdır", "Şair və şeytan", "Quyu", "Hamı yalan danışır", "Məni insanlardan qoru" şeirləri cəmiyyətdəki eybəcərliklərdən söz açır.

Vahid Əziz yaradıcılığının üstünlüyü ondadır ki, o, cəmiyyətdə gördüyü, müşahidə etdiyi mənfi hallara biganə qalmır, "Dəhşətə gəlirəm xəbər tutanda" şeirində dediyi kimi, görüb-bildikləri onu dəhşətə gətirir, şair hayqırır, vətənin saf, mübariz oğul-qızlarını, hətta göydəki mələkləri də köməyə çağırır. Burada insan xarakterindəki biganəlik ən iyrənc sifət kimi təsvir olunur və Vahid Əziz bundan əlçatmaz bir ucalıqdadır.

Vahid Əziz öz yaradıcılığının ən coşqun dövrünü yaşayır və yəqin ki, onun dəqiq müşahidələri və satirik qələmi bundan sonra da alimlərimiz üçün də (çox təəssüf ki, bunlar da xeyli azalıb, Məmməd Arif Dadaşzadə, Mikayıl Rəfili, Əli Sultanlı kimi ədəbiyyatşünas nəhənglərin yeri görünür) tədqiqat meydanı açacaq.

Burada müasir dövrümüzün bir faciəsini də qeyd etmək, elə bilirəm ki, yerinə düşər. İndi gənclərimiz kitab oxumurlar. Güya kitablarla internetdə tanış olurlar və əslində, təbii kitab mütaliəsi ilə bunu əsla müqayisə etmək olmaz. Bu isə gənclərimizin dünyagörüşünə böyük məhdudiyyət yaradan amillərdəndir. Bunun da son nəticədə zərbəsi elə cəmiyyətimizin özünə dəyir.

Mənim ilk publisistik kitabım Sovet dönəmində 30 min tirajla çap olunmuşdu. Az sonra daha 10 min əlavə tiraj verildi. O zamanın məşhur şair və yazıçılarının kitabları isə 100-150 min tirajla çap olunur və bir neçə ildən sonra yenidən daha böyük tirajla çapa verilirdi. Vahid Əzizin bu kitabı isə cəmi min nüsxə ilə çap olunub, həm də yəqin ki, şairin öz pensiyası hesabına və qonorarsız. Lakin vaxtilə şairlərimiz belə kitablara görə böyük məbləğdə qonorar alırdılar.

Bu yaxınlarda vaxtilə məşhur olan bir professorumuzun zəngin kitabxanasını onun oğlunun maşınla aparıb zibilxanada yandırdığını eşidəndə qəlbimdən qara qanlar axdı!

Sonda bir məqamı da diqqətə çatdırım: bəs Vahid Əzizin çox güclü və geniş satirası olduğu halda, məqalənin başlığına niyə "Bir neçə söz" yazdım? Mən 60 il əvvəl böyük Mirzə Fətəli Axundovun təmsilatı olan 6 komediyasının frazeologiyası haqqında namizədlik dissertasiyası yazıb müdafiə etmişəm. Əslində, bu yazını yazmaqda məqsədim həm də budur ki, bu zənginliyi ədəbiyyatşünas alimlərimizin və elmi araşdırmalar üçün mövzu axtaran aspirantların nəzərinə çatdırım. Məqaləni yığcam yazmaqla həm qəzetin çap imkanını nəzərə almışam, həm də yaşımın doxsanı keçməsi geniş tədqiqat aparmaqda, görünür, öz sözünü deyib.

525-ci qəzet 2018.- 6 fevral.- S.7.