"Hasarın o üzü"ndəki yaşantılar və... dualar

Şahanə MÜŞFİQ

Bir-birinə zidd iki fikir var cəmiyyətimizdə. İkisi də məşhur, ikisi də populyar.

Birində deyilir ki, həqiqət bir dənədir, hardan baxırsan bax, elə olduğu kimi də görəcəksən. Yəni dəyişmir, dəyişdirilmir. Əgər dəyişdirilsə, onda həqiqət olmur. İkinci fikirdə isə bunun tam əksi deyilir: hər kəsin həqiqəti özü üçündür. Baxdığın yerdən, tutduğun mövqedən asılı olaraq, həqiqət də dəyişəcək. Hətta buna aid bir karikatura da var. Deməli, yerdə böyük bir 6 rəqəmi çəkilib və hər iki tərəfində bir adam dayanıb. Adamlardan biri altı, o biri isə doqquz deyə qışqırır. Həqiqətən də şəkli çevirib baxanda gah altı, gah da doqquz görürsən. Qısacası, ikisi də haqlıdır. Bəs, onda bu iki fikirdən hansıdır doğru olan? Yoxsa, doğrudan da həqiqətin iki üzü var?!

"Üz" demişkən, bu fikirlər bir neçə gün öncə Gənc Tamaşaçılar Teatrının səhnəsində baxdığım "Hasarın o üzü" tamaşasında gəlmişdi ağlıma. Yazıçı, dramaturq Əli Əmirlinin eyniadlı pyesi əsasında teatrın baş rejissoru əməkdar incəsənət xadimi Bəhram Osmanov tərəfindən hazırlanmış tamaşa özünün ağır, fəlsəfi və düşündürücü mövzusu ilə seçilir. Səhnə işinin quruluşçu rejissoru Bəhram Osmanov, quruluşçu rəssamı əməkdar rəssam İsmayıl Məmmədov, bəstəkarı Xalq artisti Səyavuş Kərimidir.

Əsər ilk baxışdan sadə, bir ailənin daxilindəki hadisələrdən bəhs edən adi pyes təsiri bağışlayır. İkipərdəli səhnə işi cəmi dörd nəfərdən ibarətdir. Bütün hadisələr bu dörd nəfərin ətrafında cərəyan edir.

Tamaşa dinə qeyri-ciddi baxan və yalnız öz gücünə, karyerasına güvənən həkim ər, dindar müəllimə qadın, onların pis mənada müasirlikdə və azadlıqda ifrata varan, milli əxlaqımıza, mentalitetimizə ikrahla yanaşan qızı, uşaq evində böyümüş, mərhəmətə, insan məhəbbətinə möhtac yeniyetmə qızdan, bir dam altında yaşayan bu dörd personajın iştirakı ilə baş verən və sürətlə inkişaf edən hadisələrdən bəhs edir.

Bir ailə daxilində, dinə ikili münasibətdən bəhs edən kəskin konfliktli, iti süjetli səhnə versiyası olaraq hazırlanmış tamaşada dinə baxış, insan mənəviyyatı, əxlaq prinsipləri, milli mentalitet və cəmiyyətin bu dəyərlərə münasibəti bir ailə çərçivəsində bütün kəskinliyi ilə bədii obrazlar vasitəsilə önə çəkilir.

Pyesdə bir ailə daxilində dinə iki baxış təsvir edilir.

Pərdələr açılanda tamaşaçı namaz qılan ortayaşlı bir qadın görür. Qadın sanki bütün dünyanı unudub Allahına ibadətini etməkdədir. Hətta evdən çıxdığını xəbər vermək üçün onu səsləyən qızını, işdən evə gəlib onu qarşılayacaq kimsənin olmamasından deyinən ərini belə eşitmir. Elə ilk cümlələrdən ailənin daxilindəki ziddiyyət, fikir ayrılığı tamaşaçıya bəlli olur. Belə ki, həm evin qızı, həm də ailənin başçısı namaz qıldığı üçün qadını ələ salırlar, dinə lağ edirlər. Qadının hərəkətlərindən isə həqiqətən də onları eşitmədiyi görünür.

Ailənin başçısı Qərib alitəhsilli həkimdir. Çox insanı müalicə edib, əməliyyatlar aparıb. Lakin bir xəstə onun ömrü boyu həyatının gərgin keçməsinə səbəb olur. Onun həyatı və qarşılaşdığı xəstəlik Qəribi dərindən narahat edir. On altı yaşlı bir qızın beyin qabığında şişi görəndə sarsılır, həyəcanlanır, qızın çox yaşamayacağına qəti şəkildə inanır. Qəribin həyat yoldaşı Humay doktora məsləhət görür ki, o, Allaha yalvarsın, namaz qılsın. Çünki əgər Allahdan imdad diləyərsə, özü də yaxşı olar, xəstəsi də. Qərib isə dediyimiz kimi, dinə inanmır. Humayın gecə-gündüz namaz qılmasına, müxtəlif ayələrdən misal gətirməsinə etiraz edir. Humay əbədi həyatı qazanmaq üçün bu dünyada insanları axirət qorxusu ilə çəkindirir. Yaradana ibadət edir, adamları inandırmağa çalışır ki, onu imanla, kamil qəlblə, açılan bəsirət gözü ilə görmək mümkündür. Yaradan onlarla başa düşdükləri dildə danışır. Əsas hikmətsə örtülüdür, onu imanla, kamil qəlblə, son nəticədə açılan bəsirət gözü ilə görmək mümkündür.

Elə bu fikirlərdən aydın olur ki, ər və arvad bir-birini nə qədər çox sevsələr də, düşüncələrinə və dünyagörüşlərinə görə çoxdan uzaq düşüblər. Artıq onların arasında özlərinin də görə bilmədikləri hasar çəkilib. Onlar bir-birlərinə bir hasarın iki üzündən boylanır, səslənirlər. Təbii ki, səslərini eşitdirməkləri də çox çətin olur. Hətta çox zaman heç biri bir-birini eşitmir.

Valideynlər arasında yaranmış bu hasarın ən böyük qurbanı isə ailənin tək qızı Zərifdir. Zərifi bu hasarın görünməyən üzü də adlandırmaq olar. O, 21 yaşlı universitet tələbəsidir. Ancaq geyimindən, davranışından özbaşınalığı hiss olunur. Əsərdə təsvir edilən ailə üzvləri bir-birini eşitmir. Qadın ərini, yeganə övladları Zərif isə nə atanı, nə də ananı eşidir, özünü sərbəst hesab edir, evə gec gəlir, əxlaqsızlıq edir, atasız uşaq doğur. Gənc qızın bu özbaşınalığı ailənin dağılmasına gətirib çıxarır. Xəstə Humay xanımın real hesab etdiyi bu dünyada inandığı din adlı hasar ailə üzvlərinin hərəsini hasarın bir tərəfinə atır.

Zərifin anasına ən çox irad tutduğu məqam isə dininə, ibadətinə ayırdığı zamana görə ona diqqət etməməsi, onunla maraqlanmamasıdır. Bəzən o, çox irəli gedərək anasına qarşı haqsızlıq etsə də, sözlərində həqiqət də az deyil. Humay xanım qızının gənc olduğunu, istəkləri, arzuları olduğunu, bəzən dərdləşməyə, onu anlayacaq bir anayla sirrini bölüşməyə ehtiyac duyduğunu anlamır. Qızını dinləmədən, nə istədiyini, nə hiss etdiyini öyrənmədən ya danlayır, ya da ki, dinə, Allaha ibadətə səsləyir. Onun bu ifrat aludəçiliyi isə qızını dindən daha da uzaqlaşdırır. Zərif dini anasını ondan uzaq salan qüvvə kimi görməyə başlayır. Peşəkar aktrisa Şəbnəm Hüseynova Zərif obrazını elə canlı, dinamik yaradır, çılğınlığını, yaşının və ailəsindəki pərakəndəliyin yaratdığı burulğanda azıb qalmasını dəqiqliyilə canlandırır ki, tamaşaçı onun bu özbaşınalığına hirslənsə də, göz yaşlarına kövrəlir, onu da anlamağa, əfv etməyə "açıq qapı saxlayır".

Əsərdəki başqa bir gənc qız isə həkimin əməliyyat etdiyi, ancaq başındakı şişə görə cəmi iki ay yaşayacağını dediyi Çiçəkdir. Çiçək 16 yaşlı, lap körpə ikən valideynləri tərəfindən imtina edilən, uşaqlığını, gəncliyini uşaqlar evində keçirən xəstə qızdır. Onun başında yaranan xəstəlik Qərib həkim və onun ailəsilə tanışlığına gətirib çıxarır. Onun kimsəsizliyini, çarəsizliyini görən Humay xanımın bu qızı xəstəxana palatasında tək qoymağa ürəyi dözmür və ərini razı salaraq evlərinə gətirir. Həkim qızın sağalmağına ümid olmadığını desə də, Humay xanım ümidini üzmür, Allahın möcüzəsinə inanmaqda, dua etməkdə davam edir. Onun bu inamı Çiçəyə də sirayət edir. Artıq o da Allahı sevməyə, ona ibadət etməyə, hər çətinliyində göylərə əl açmağa başlayır. Özü isə Humay xanımla söhbətində bunu belə ifadə edir: "Əgər doktor mənim bədənimi sağaltdısa, siz mənim ruhumu xilas etdiniz". Gənc aktrisa Səbinə Məmmədovanın həyat verdiyi Çiçək sevgiyə, məhəbbətə olan aclığını Humay xanıma və onun ürəyində yaratdığı Allaha sevgisi ilə qapayır.

Çiçəyin gəlişi Zəriflə anası arasındakı uçurumu daha da dərinləşdirir. Artıq Zərif anasının ibadətindən əlavə, Çiçəyə olan diqqət və qayğısını da qısqanmağa başlayır. Getdikcə daha da əsəbi və içinəqapalı olur. Onun bu özbaşınalığı başına yeni dərd açır: evlilikdən kənar hamilə qalır. Təbii ki, tipik azərbaycanlı ailəsində olduğu kimi, bu ailədə də həmin xəbər böyük xəyal qırıqlığı, üzüntü və sarsıntı ilə qarşılanır. Həmişə qızının ağıllı olması ilə öyünən, ona güvənən ata cəmiyyət arasındakı rüsvayçılığını düşünür, qızına qəzəblənir.

Xalq artisti Həmidə Ömərovanın yüksək peşəkarlıqla canlandırdığı Humay xanım isə Zərifin və Qəribin təkidlərinə baxmayaraq, uşağı tələf etməyə razı olmur, bunun dində günah olduğunu deyərək uşağı həm qızına, həm ərinə, həm də bütün cəmiyyətə qarşı qoruyur. Bəlkə də onun bu addımının təməlində illər öncə, gənckən özünün bətnindəcə tələf etdiyi körpələrinin peşmanlığı dayanır. Ana ailəsinin başına gələn bu faciələrin səbəbini illər öncə etdiyi o günahlarda görür.

Zərifin başına gələn bu olay çoxdan baş ağrısı çəkən Qərib həkimin ağrılarının şiddətlənməsinə səbəb olur. Müayinə zamanı isə ailə ikinci faciə ilə qarşı-qarşıya qalır: Çiçəyin düçar olduğu əlacsız xəstəliyə həkimin özü də tutulub. Həkimin qızına olan qəzəb və ikrahı o həddə çatır ki, xəstəliyinə içində sevinir, çünki qızının atasız dünyaya gətirəcəyi uşaq doğulana qədər özü artıq ölmüş olacaq və nəticədə o, yaşanacaq rüsvayçılığı görməyəcək.

Bundan sonra hadisələr daha sürətli inkişaf edir. Ailə üzvlərini bir-birindən ayıran o hasar daha da böyüyür, Qərib doktor Çiçəyə etdiyi bu böyda böyük yaxşılığın əvəzində Allahın verdiyi bu "mükafatın" səbəbini anlaya bilmir, ilahi ədalətə şübhə ilə yanaşır.

Əslində, Qərib heç də Allahsız deyil, Yaradanı tanıyan insandır. Sadəcə bəlkə də işindən irəli gələn realistliyə sahibdir. Xanımından fərqli olaraq, hadisələrə daha real şəkildə, açıq gözlə baxır. Xalq artisti Nurəddin Mehdixanlının təbiətindən gələn çılğınlıq, emosionallıq canlandırdığı Qərib obrazının açıq düşüncəliliyi, bəzən hadisələrə ironik yanaşması ilə çuğlaşır.

Ancaq bütün yaşananlar, başlarına gəlmiş bunca faciə ailənin xanımını Allahdan bir addım belə uzaqlaşdırmır. Əksinə, İlahi qüvvəyə daha çox sığınır, vaxtilə etdiyi günahlara görə əfv diləyir, ailə üzvlərini də buna səsləyir. Onun fikrincə, düşdükləri bu çıxılmazlığın tək yolu Yaradana dua etməkdir.

Sonda sanki hər tərəfdən "tərksilah" olan xəstə ailə başçısı xanımın göstərdiyi yola pənah gətirir, Allaha ibadət etməyə başlayır. Beləliklə, tamaşa, xəstəlikdən taqəti qalmayan Qərib həkimin etdiyi duaların ağır sədaları altında yekunlaşır.

Əslində, dramaturq pyesin davamında həkimin və Çiçəyin ölüb-ölmədiyini, o körpənin doğulub-doğulmadığını, yəni ailənin sonrakı taleyini yazır. Ancaq rejissor pyesi buradaca yekunlaşdıraraq sonluğu tamaşaçının ixtiyarına buraxır. Hər tamaşaçının öz düşüncəsində yaratdığı sonluq isə əsərdən çıxardığı nəticə olacaqdır.

"Hasarın o üzü" fəlsəfi adı ilə hazırlanan tamaşada əslində Ali Qüdrətin insanlardan tələb etdiyi mənəvi saflıq, insanpərvərlik kimi gözəl bəşəri duyğular tərənnüm olunur. Tamaşanın musiqi tərtibatı, işıq effektləri də diqqəti cəlb edir. Belə bir fonda gözəl aktyor ifası var. Tamaşaçı nə əsərin iki saat olmasından, nə hadisələrin bir məkanda icrasından, nə də obrazların azlığından yorulur. "Hasarın o üzü" tamaşaçını güldürən, güldürə-güldürə düşündürən, ağladan, ağlatdıqca sevindirən, ancaq bütün hallarda uzun müddət öz təsiri altında saxlayan möhtəşəm səhnə işidir.

Bəlkə də dünyaya hasarın bir üzündən deyil, onun başına çıxıb oradan baxılarsa, həyat da, yaşamaq da daha asan və əyləncəli olar.

525-ci qəzet 2018.- 7 fevral.- S.7.