Amerikanın xilaskar peyğəmbəri - Abraham Linkoln

Telman ORUCOV

(Əvvəli 27 yanvar sayımızda)

Linkolnun bir tanışını qətldə iştirak etməkdə ittiham edir və sübut kimi ay işığında onu gördüklərini təsdiq edirdilər. Linkoln almanaxdan istifadə edərək, həmin gecənin çox qaranlıq olduğunu sübut edib, şahidin heç nəyi aydın görə bilmədiyini irəli sürdü və beləliklə, məhkəmə dinləməsini uddu.

Öz hüquqşünas karyerasına başlayandan 20 il sonra Linkoln İllinoysun ən hörmətli və uğurlu vəkillərindən birinə çevrildi. O, daim hər bir leqal işin özəyinə baxırdı, həm də müxtəlif şəkillərdə ədalətlilik və müqayisəyə sığmayan vicdanlılıq nümayiş etdirirdi.

Nyu Salemdə yaşayarkən o, Enn Rutlec adlı qızla tanış olmuş, ona vurulmuşdu. Bu qız 1835-ci ildə 19 yaşında ölərkən, Linkoln çox məyus olmuşdu. Bir il sonra o, Meri Ouens ilə gəzməyə başladı, lakin qız onun ciddi təklifini rədd etdi. Bəzi tarixçilər isə Linkolnun həyatında ilk və yeganə real sevgilisinin Meri Todd olduğunu bildirirlər. Yaxşı təhsil görmüş miss Todd Kentukkinin hörmətə layiq olan bir ailəsindən idi, onun Sprinqfilddəki qohumları şəhərin sosial kübarlığına məxsus idi. Onların bəziləri qızın Linkoln ilə əlaqəsinə razı deyildilər. Bəzən qızın özü də şübhə hissinə qapılırdı, Linkolnun onu görən nə vaxtsa xoşbəxt edəcəyi sualı üzərində düşünürdü. Buna baxmayaraq, onlar nişanlandılar, lakin 1841-ci ilin Linkoln üçün “məhvedici 1 yanvarında” onlar nişanı ləğv etdilər, bu, onun öz təşəbbüsü ilə baş vermişdi. Bundan sonra o, uzun müddət ağır depressiya və ruh düşkünlüyü keçirdi. Nəticədə onlar barışdılar və 1842-ci ilin noyabrında evləndilər.

Linkolnların 4 uşağı oldu, onların hamısı da oğlan idi. Robert Todd böyüyü və yeganə həddi-büluğa çatanı olmaqla, heç vaxt atasına yaxın olmamışdı. İkinci oğlu Eduard Beyker 4 yaşına çatmamış evdə ölmüşdü. Eddi deyə çağırdıqları bu uşağa Linkoln öz dostunun adını qoymuşdu. Çox şən uşaq olsa da, uzun müddət xəstə olmuşdu. Linkoln Vaşinqtona, Ağ Evə gəlmək üçün Sprinqfildi tərk edəndə demişdi: “Bura əsrin bir rübünü yaşadığım, cavanlıqdan yaşlı adama çevrildiyim, oğlumun anadan olub, öldüyü yerdir”. Üçüncü oğlu Uilyam Uelles isə 1862-ci ilin fevralında, 11 yaşında Ağ Evdə öldü. Çox gözəl uşaq olan Uilli atasının göz bəbəyi idi. Linkoln oğlunun yataq otağından iki gün çıxmadı, dözülməz qüssəyə qərq olmuşdu. Uilli faciəli öləndə bütün xalq kədərlənmişdi. Sevilmək qaydasında Ted adlanan Tomas, o, ailənin sonbeşiyi idi, atası öləndə hələ çağ idi. O, Linkolnun sevimlisi idi, ona öz atasının adını qoymuşdu. Uşaq danışanda sözləri çətinliklə tələffüz edirdi, oxumağı və yazmağı da ləng öyrənirdi. Atası isə onu başa düşə bilirdi. O, atasının qətlindən 6 il sonra, 18 yaşında öldü.

Çox sayda nikaha girmiş cütlüklər kimi Linkolnlar da həmçinin, aralarındakı məişət sözləşmələrinə malik idilər. Həmin dövrün şayiələri isə, heç şübhəsiz, onları şişirdirdi. Missis Linkoln, təkrar olunması ilə fərqlənən baş ağrısından əziyyət çəkirdi. Əhvali-ruhiyyəyə yaxşı təsir göstərməyən təhlükəsizlik və tənhalıq düşüncəsi, ərinin vəkillik səfərləri ilə daha da intensivləşirdi. Linkoln prezident seçildikdən sonra oğlu Uillinin ölümündən yaranan qüssədən və Ağ Evin sahibəsi kimi tanış olmayan bir şəraitdən Meri əziyyət çəkirdi. Onlar burada heç bir il deyildi ki, yaşayırdılar. Ərinə qısqanclığı isə bir sıra ağrılı səhnələrə səbəb olurdu. Ərinin öz yanındaca qətlə yetirilməsindən keçirdiyi şokdan o, daha ağır vəziyyətə düşmüşdü. Bir neçə ildən sonra baş verən Tedin ölümü isə bu qadın üçün daha ağır bir itki oldu.

Onların ilk nikah həyatında missis Linkoln ərini ruhlandırır və onun ambitsiyasını ilhamlandırırdı. Sonrakı birgə yaşayış illəri ərzində bu xüsusiyyət, güman ki, güclənmişdi və ərinin anadangəlmə dözümlülüyü və səbirliliyi ilə sınanmışdı.

Linkolnun nüfuzu elə idi ki, siyasətdə onun əleyhinə kilsənin də tədbirindən istifadə olunmuşdu. Bütün həyatı boyu o, gördüyü yuxulara və digər müəmmalı əlamətlərə və möcüzələrə inanırdı. Yaşa dolduqca, prezident olduqdan sonra və Vətəndaş müharibəsinin könülü narahat edən məsuliyyəti ilə üzləşdikdə o, çox dərin dini ruha yiyələndi. O, özünü “Qəzavü-qədərin aləti” hesab edirdi.

Linkoln Bibliyaya aludə idi və onu yaxşı bilirdi. O, həmçinin, Şekspirin vurğunu idi. Özəl söhbətlərində o, çox sayda Şekspir allüziyalarından (eyhamlarından) istifadə edirdi. Lord Bayronun və Robert Bernsin poemalarından həzz aldığı halda, onun üçün sevimli şeir parçası başa düşülməyən şotland şairi Uilyam Noksa məxsus idi. O, tez-tez Noksdan sitat gətirirdi.

Linkoln ilk dəfə siyasətə daxil olanda Endryu Cekson prezident idi. General Cekson “mətbəx hökuməti” vasitəsilə ölkəni idarə edirdi. Linkoln dövrün görkəmli siyasətçiləri arasında Henri Kleyə və Deniel Uebsterə görə qürur duyurdu. Kley və Uebster federal hökumətin biznesi ruhlandırmaq üçün öz imkanlarından istifadə etməsini bəyənirdilər. Linkolnun nöqteyi-nəzərinə görə, İllinoys və ölkənin Qərbi iqtisadi inkişafda belə köməyə möhtac idi. O, özünü Kley və Uebsterin partiyası olan Viqin üzvlərindən biri hesab edirdi.

O, 1834-cü ildən 1840-ci ilədək Viq partiyasının üzvü kimi İllinoys ştatı qanunvericiliyinə dörd dəfə seçildi. Burada o, özünü ştat fondları hesabına dəmir yolları və magistral yollar şəbəkəsini tikmək, kanallar çəkmək kimi nəhəng layihələrə həsr edirdi.

O, Kolumbiya mahalında qulların tədricən və qul sahiblərinə kompensasiya verilməsi qaydasında azad edilməsi barədə qanun layihəsi təklif etdi. Bu layihə o vaxt effekt verə bilərdi ki, mahalın “azad ağ vətəndaşları” tərəfindən bəyənilsin. Lakin layihə nə abolyutsionistlərin, nə də qul sahiblərinin xoşuna gəlmədi və sonralar da ona ciddi münasibət göstərilmədi.

ABŞ XIX əsrin birinci yarısında və Vətəndaş müharibəsi ərəfəsində

XIX əsr başlananda ABŞ 24 yaşa qədəm qoymuşdu. Yeni əsrdə amerikan milli birliyi quldarlıq məsələsi ilə əlaqədər artan dərəcədə təhlükəyə məruz qalırdı. Şimalın və Cənubun hər ikisində XIX ısrin birinci yarısı ərzində əhalinin sayı dramatik qaydada böyüyürdü. Lakin bu iki regionun inkişafı tam fərqli idi. Cənubun pambıq iqtisadiyyatı və sosial strukturu qula çevrilmiş qara afrikalıların istismarına əsaslanırdı. Qulların becərdiyi pambıq əhəmiyyətli istehsal göstəricilərində özünü göstərirdi. Əgər 1810-cu ildə Cənub 10 milyon dəyərində 170 min tay xam pambıq istehsal etmişdisə, bu, 1860-cı ildə 4,6 milyon pampıq tayı istehsalına yüksəldi, onun dəyər məbləgi isə 50 dəfə çox idi. 1850-ci ildə Cənub pambığının 93 faizini qul əhali istehsal edirdi, onların sayı son yarım əsr ərzində xeyli artmışdı. Yeni qul idxalının 1808-ci ildə qadağan olunmasına baxmayaraq, 1860-cı ildə afro-amerikan qullarının sayı 4 milyon idi və ya 60 il əvvəlkindən dörd dəfə çox idi.

Pambıq iqtisadiyyatı ilə plantasiya sahibliyinə əsaslanan quldarlıq sıx əlaqədə idi və bu, Cənubu, XIX əsrin yarısında artan dərəcədə özünü müdafiə etmək barədə düşünən, həm də monolit və izolə olunmuş bir regiona çevirdi. Elə həmin vaxt Şimalda abolyutsionist hərəkat qalxmaqla, Cənubun qaydalarına çağırış etdi və “emosional zəncir reaksiyası” yaratdı ki, bu da vətəndaş müharibəsinə aparıb çıxardı.

Ölkədə siyasi böhran da zəifləmirdi. Amerika XIX əsrdə bir ölkə olsa da, heç də hələ millət deyildi. Təhsil, nəqliyat, səhiyyə və ictimai qayda ilə əlaqədar olan hökumətin başlıca fəaliyyət funksiyaları ştatlara və yerli səviyyəyə keçmişdi, çox az saydakı məsələlərdə Vaşinqtondakı hökumətə tabe olma qalırdı. Az sayda milli institutlar, kilsələr və siyasi partiyalar kimi ölkəni sıx bağlamaq barədə Bani-Ataların vəsiyyətinə əməl edirdilər. Sərbəst strukturlaşdırılmış cəmiyyətin içərisində hər bir sektsiya, hər bir ştat, hər bir yerlilik cəmiyyəti, hər bir qrup öz yolu ilə getməyi seçə bilərdi. Lakin iqtisadiyyat inkişaf edir, texnologiya dəyişikliyə uğrayırdı. Nəqliyat yaxşılaşır, ilk kanallar, sonra isə yollar, xüsusən dəmir yolları çəkilirdi. Ölkədə mətbuat da inkişaf edirdi, çoxlu qəzetlər çap olunurdu. Teleqraf sistemi inkişaf edirdi. Birləşmiş Ştatlarda qaydanı və stabilliyi təmin etmək üçün milli dəmir yolu korporasiyları əsl “böyük biznes” kimi meydana çıxdı.

Amerikanın həyatında sektsionallığa loyallıq hissinin güclü şəkildə artması milliləşmə meyllərinə qarşı düşmənçiliyin nümayişi idi. Yeni İngiltərəlilər (ABŞ-ın şərqindəki region New England - Yeni İngiltərə adlanır) özlərinə qalxan Qərbdən təhlükə hiss edirdilər. Qərb, dəmir yol şəbəkəsi tikilib başa çatdırıldıqda istehsal etdikləri taxılı Yeni İngiltərə sakinlərinə satırdılar. Qərbdə möhkəm sektsional hiss inkişaf edirdi, buna onların özlərini unikal hesab etməsi düşüncəsi də əlavə olunurdu.

Cənub isə tam ayrı iqlimə malik idi, plantasiya sistemi pambıq, tütün və şəkər istehsal edirdi. Burada əsas işçi qüvvəsi zənci qullar idi, quldarlıq saxlanırdı. Lakin Birləşmiş Ştatların digər bütün hissələrində quldarlıq ləğv edilmiş və ya qadağan olunmuşdu.

Cənublular birbaşa “xüsusi instituta” cəlb olunmuşdular. Burada 1850-ci ildə yalnız 347 min qul sahibi var idi, ağ əhalinin sayı isə 6 milyon nəfərə yaxın idi. Qul sahiblərinin yarısı 4 və ya az qula malik idi, onları heç də plantator adlandırmaq olmazdı. Cənubda bütövlükdə 1.800-dən az adam 100-dən artıq qula malik idi. Buna baxmayaraq, quldarlıq Cənub həyatının bütövlükdə fərqli cəhəti idi. İri plantatorlar varlı və qüdrətli idilər, öz sektsiyalarının onlar bəzən həm də siyasi və iqtisadi liderləri olurdular. Kiçik fermerlər də bu imkana malik olmaq üçün plantatorlarla qan qohumluğuna, nikah və dostluq əlaqələrinə girirdilər. Qullar isə Afrikadan gəlmiş barbarlar kimi qəbul olunduqlarından, aşağı təbəqə hesab olunurdu. Onlar yalnız quldarlıq mərhələsindən keçməklə intizama cəlb olunsalar, sivilizasiyalı cəmiyyətdə yaşaya bilərdilər. 1860-cı ildə Cənubda 250 min azad qara adam var idi. Ağ cənubluların əksəriyyəti, qullar azad olunduğu tərzdə onların öz keçmiş ağaları ilə dinc birgə yaşamalarına inanmaq istəmirdilər. Dəhşətli istismar həm də qaraların üsyanına səbəb olurdu. Öz sektsiyalarından kənarda quldarlığa qarşı müxalifətin artmasına görə Cənub bu institutu bioloji, iiqtisadi və sosial müstəvilərdə müdafiə etmək üçün “quldarlığın xeyrinə dəqiq arqument” tapmağa çalışırdı.

Cənubla Şimal arasındakı münaqişə 1854-cü ildə Stefen Duqlasın Konqressə Kanzas-Nebraska qanun lahiyəsini təqdim etməsi ilə ciddiləşdi. Cənublular Senatda bərabər səsə malik idilər və onlar Ərazilərdə hansısa yeni azad ştatın meydana gəlməsi ilə qətiyyən razılaşmırdılar. Duqlasın təklif etdiyi bill qanuna çevrildi.

Viq partiyası quldarlığa münasibətə görə bölündü və 1852-ci il prezident seçkisindən sonra yoxa çıxdı. Duqlas billi Kanzasda və Nebraskada quldarlığa yol açdı. Bu torpaqlar isə Qərb tərəfdə azad ştatların genişlənməsi üçün saxlanmışdı. Şimallılar antiquldarlıq partiyasında təşkil olunmağa başladılar, bu, nəhayət Respublikaçılar partiyası adını aldı.

Bu hadisə azad və qul ştatları arasında döyüş cəbhəsi təsiri bağışladı. Qarışıqlıq vaxtı azad ştat tərəfdarı olan Con Braun öz dəstəsini 1856-cı ilin mayında qul tərəfdarı olan bəzi sakinlərin üzərinə apardı, beş adam öldürüldü. Bu, qul sahiblərini xəbərdar etmək üçün idi. 1856-cı ildəki prezident seçkisindəki səsvermə nəticəsi isə göstərdi ki, sektsiya xətləri qütbləşmişdir. Demokrat namizəd Ceyms Byukenen prezident seçildi. Respublikaçı namizəd Con Frimont azad ştatlarda çoxluğun səsini aldı.

Şimalın və Cənubun amerikanlarının çoxunun nöqteyi-nəzərinə görə, Birləşmiş Ştatlarda quldarlıq və azadlıq artıq uzun müddət birgə yaşaya bilməzdi. Buna cənublular Birlikdən çıxmaqla cavab verdilər, çünki Birlik artıq onların hüquqlarını və mənafelərini himayə etmirdi. Şimallılar üçünsə məlhəm Cənubun sosial institutlarını dəyişdirmək idi. Ölkənin daim yarıqul və yarıazad olması ağlabatan deyildi. Bunu Abraham Linkoln hələ Senata seçilmək üçün mübarizə apararkən qeyd etmişdi.

Açıq təhlükəni hiss edən cənublular qorxurdu ki, şimallıların cəhdləri onların sosial sistemini dağıtmağa yönəlmişdir. Axı şimallılar, xüsusən radikal respublikaçılar öz uzağa gedən məqsədlərini gizlətmirdilər.

Ona görə də 1860-cı ildəki prezident seçkisi böyük gərginlik atmosferində keçdi. Cənublular Ərazilərdə quldarlığı himayə etməyə görə Demokrat namizədi müdafiə edirdilər. Onlar Con Brekinrincin xeyrinə Stefen Duqlası, onun doktrinasını şübhəli hesab etdiklərindən rədd etdilər. Duqlas ayrıca Demokrat bileti ilə səsə qoyuldu. Con Bell Konstitusional Birlik partiyasının namizədi idi. Respublikaçılar uğur qazanacaqlarına əmin olmaqla, böyük təcrübəyə malik olan Syuardın ideyasına məhəl qoymayıb, onun əvəzinə Linkolnun namizədliyini irəli sürdülər. Səsvermə sektsional nümunələrlə özünü göstərdi. Respublikaçılar bütöv Şimalda və Qərbdə daha da gücləndi. Linkoln elektoral kollegiyada çox səs aldığına görə qalib gəldi. Cənubda Linkolnun seçilməsi ayrılmaq üçün siqnal kimi qəbul edildi və 1860-cı ilin 20 dekabrında Cənubi Karolina Birlikdən çıxan ilk ştat oldu. Aşağı Cənubun digər ştatları da ona qoşuldu. Prezident Byukenenin parçalanmanı dayandırmaq cəhdləri uğursuz oldu. Ayrılan ştatlar tərəfindən federal fortlar qəsb edildi. Vaşinqtonun kompromiss sahəsindəki fəaliyyəti də uğursuzluğa uğradı. Əslində, hər iki tərəf real olaraq kompromissə maraqlı deyildi.

(Ardı var)

525-ci qəzet 2018.- 10 fevral.- S.30.