Molla Pənah Vaqif irsinə layiq biblioqrafik
nəşr
Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli
nümayəndələrindən biri, şair, mütəfəkkir,
ictimai-siyasi xadim Molla Pənah Vaqifin anadan olmasının 300
illiyi tamam oldu.
Bu
münasibətlə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
cənab İlham Əliyevin imzaladığı
"Böyük Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqifin 300
illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" Sərəncamda
deyilir: "Molla Pənah Vaqif öz ənənələri ilə
seçilən ədəbi məktəb yaratmış
ölməz sənətkardır. O, əhəmiyyətini əsrlərdən
bəri qoruyub saxlayan bənzərsiz poeziya nümunələri
meydana gətirməklə milli ədəbiyyatın yeni istiqamətdə
inkişafına təkan vermişdir. Azərbaycan
şeiri Vaqifin sayəsində tarixinin növbəti mərhələsinə
qədəm qoymuşdur. Onun klassik bədii
fikir salnaməmizin parlaq səhifələrindən birini təşkil
edən irsi müasir dövrdə də insanların əxlaqi-mənəvi
kamilləşməsinə xidmət göstərir. Azərbaycan tarixinə, həmçinin, siyasi xadim
kimi daxil olan Vaqif taleyüklü məsələlərin həllində
müdriklik və uzaqgörənlik nümayiş
etdirmişdir".
Gözəl şeir öz təravətini heç bir
zaman itirmir. Əsrlər keçdikcə, nəsillər
bir-birini əvəz etdikcə, əsl sənət əsəri
olan şeirlər həmişə dillərdə əzbər
olur, ürəklərə yol tapır və yaşadıqca
yaşayır. Əsrlərin
sınağından keçib unudulmayan, heç vaxt yaddan
çıxmayan belə əsərlər klassik irsimizin ən
gözəl nümunələrindəndir. Öz təravətini itirməyən, əsrlərcə
yaşayan klassik şerimizin ölməz nümunələrini
yaratmış belə sənətkarlardan biri də 300 illiyini
sevə-sevə qeyd etdiyimiz sənətkarlardan biri Molla Pənah
Vaqifdir. Şairin yubileyi çərçivəsində
ölkədə və xaricdə böyük tədbirlər
planı hazırlanıb və həyata keçirilib.
Bu
baxımdan ölkəmizin kitabxana-informasiya mühitinin əsas
aktoru olan Azərbaycan Milli Kitabxanasının "Azərbaycanın
görkəmli şəxsiyyətləri" seriyasından
hazırladıgı "Molla Pənah Vaqif" adlı biblioqrafik
göstərici və məlumat bazası yalnız şairin
irsinin deyil, bütövlükdə xalqımızın
ictimai-ədəbi fikir xəzinəsinin informasiya təminatını
zənginləşdirən qiymətli biblioqrafik abidə hesab
oluna bilər. Burada XVIII əsr Azərbaycan
poeziyasının görkəmli nümayəndəsi Molla Pənah
Vaqifin əsərləri, həyat və
yaradıcılığı, ictimai-siyası fəaliyyəti
haqqında informasiya resursları toplanmışdır.
Göstəricinin
tərtibçi-müəllifləri Mədinə Vəliyeva,
Mətanət İbrahimova, Gülbahar Misirova, elmi redaktoru
Əməkdar mədəniyyət işçisi, professor Kərim
Tahirov, redaktoru Gülbəniz Səfərəliyevadır. Göstərici
M.P.Vaqif haqqında tərtibi olunmuş ilk fundamental
biblioqrafiyadır. Biblioqrafik göstərici
şairin ədəbi və ictimai fəaliyyətini əks
etdirən 1856-2017-ci illərdə dərc olunmuş
materialları əhatə edir.
Biblioqrafiyalaşdırmanın
metodikasına əsasən ədəbiyyatın sistemləşdirilməsinə
uyğun olaraq "Molla Pənah Vaqif" biblioqrafik vəsaitində
materiallar beş əsas hissədə
qruplaşdırılmışdır. Vəsaitin
I hissəsi - Əsərləri; II hissə - Həyat və
yaradıcılıgı haqqında; III hissə - Rus dilində;
IV hissə - Digər dillərdə, V hissəsi - Köməkçi
göstəricilər adlanır.
Vəsaitdə bölmələr və yarımbölmələrdə
materiallar xronoloji prinsiplə, daxildə isə əlifba
sırasına uyğun olaraq qruplaşdırılmışdır.Vəsaitdən
istifadəni asanlaşdırmaq məqsədi ilə sonda
köməkçi göstəricilər tərtib
olunmuşdur.
Kitab ədəbiyyatşünas alimlər, tədqiqatçılar,
kitabxanaçı-biblioqraflar və geniş oxucu kütləsi
ücün nəzərdə tutulmuşdur.
Bu göstərici şairin əsərləri və
haqqında olan mənbələrin bibliometrik tədqiqini həyata
keçirən və biblioqrafik cəhətdən modelini
yaradan universal xarakterli məlumat kitabıdır.
Göstəriciyə görkəmli filoloq, akademik Nizami Cəfərov
"Xalqın böyük şairi" adlı elmi, faktoloji və
informasiya baxımından diqqəti cəlb edən geniş
giriş məqaləsi yazmışdır. Bu zəngin
elmi-informativ məqalədə bütövlükdə Molla Pənah
Vaqifin portretinin əsas cizgiləri haqqında dolğun təsəvvür
yaradılmış, sevimli şair haqqında yüksək
professionallıqla və səmimiyyətlə ətraflı
söhbət açılmışdır. Bu giriş məqaləsinə əsasən biz
M.P.Vaqifin həyat və yaradıcılığının
mühüm məqamlarını, xüsusiyyətlərini
öyrənirik. Məqalədə müəllif
M.P.Vaqifin təhsili, həyat və fəaliyyətini geniş
şəkildə, faktiki məlumatlar və nümunələrlə
işıqlandırmışdır.
Giriş məqaləsində göstərilir ki, Vaqif
1717-ci ildə Qazax mahalının Qıraq Salahlı kəndində
anadan olmuşdur. Şairin əsl adı Pənah,
atasının adı isə Mehdi ağadır. XVIII əsr Azərbaycan şairi, siyasi və ictimai
xadim, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan Cavanşirin
baş vəziri olmuş və orta əsrlər ənənələri
ruhunda, yeni tipli, realist, şifahi xalq poeziyasına yaxın
şeirlər yazmış şairlərdəndir. M.P.Vaqif yaxşı təhsil görmüş,
Qazaxda tanınmış alim və pedaqoq Şəfi əfəndinin
yanında oxumuşdu. O, təhsilini başa vurduqdan sonra əvvəlcə
Qazaxda, sonra isə Qarabağda mədrəsədə dərs
demiş və burada da Molla Pənah adını almış və
xalq arasında bu adla tanınmışdır.
Çox keçmir ki, Gürcüstan sərhədində
gərginlik yaranır və bir çox ailələr Qazaxdan
Qarabağ və Gəncəyə
köçürülürlər. Bu zaman Vaqifin də ailəsi
Qarabağın Tərtərbasar kəndində
sığınacaq tapır və müəllimliklə məşğul
olur. Qarabağa gəldikdən az
sonra Vaqif Tərtərbasardan Şuşaya köçür, məktəb
açır, şəhər sakinlərinin hörmətini
qazanır. Həm gözəl müəllim,
savadlı alim, həm də istedadlı şair olaraq
tanınmağa başlayır və şöhrətlənir.
Şairin şöhrəti Qarabağ hakimi
İbrahimxəlil xana çatır və onu saraya dəvət
edir. Vaqif az müddət ərzində
öz ağıl və istedadı ilə böyük
nüfuz qazanır, xanlığın bütün daxili və
xarici işlərini öz əlinə alır və təxminən
27 il müddətində sarayın ən mötəbər
adamlarından biri kimi şöhrəti daha da artır.
Aydındır ki, Vaqif ömrünün axırına qədər
sarayda yaşayır. O, əvvəlcə eşik ağası, yəni daxili
işlər naziri, daha sonra isə baş vəzir kimi fəaliyyət
göstərir. Özünün yüksək
elmi biliyi, savadı ilə burada da hamının rəğbətini
qazanır. Vaqifin zəngin kitabxanası
olduğundan, daim öz üzərində
çalışır, biliyini artırırdı. Şəhər əyanları və
ziyalıları arasında sayılıb-seçilməsi onun
özünə ədəbi təxəllüs
götürdüyü Vaqif adını doğrultduğunu
göstərir.
Bütün həyatını xalqa, vətənə
xidmət işinə sərf etmiş, xalqıyla yaxından
bağlı bir yaradıcılığa malik şairin həyat
yolu faciə ilə bitir. Belə ki, 1797-ci ildə Şuşa
qalasını işğal edən Qacar Vaqifi də zindana
saldırır. Lakin Vaqif, Qacarın öldürülməsi
ilə əlaqədar olaraq həbsdən qurtarır. Bu münasibətlə yazılan "Ey Vidadi, gərdişi-dövrani-gəc
rəftarə bax" misrası ilə başlayan qəzəlində
şair bu məsələyə toxunmuşdur.
Ağa Məhəmməd şah Qacarın məğlubiyyətindən
sonra İbrahim xanın qardaşı oğlu Məhəmməd
bəy Cavanşir xanlığı öz əlinə
alır. Təzə Qarabağ xanı əmisinin bütün
yaxın adamları kimi Vaqifə də pis münasibət bəsləyir
və onu öldürmək üçün bəhanə
axtarır. Bu zaman Vaqifin vəziyyəti
daha da ağırlaşır. Nəhayət,
Vaqif İbrahim xanın arxasınca qasid göndərib
yazdığı məktubda xandan tez qayıtmasını
xahiş edir. Lakin məktubu aparan qasid
tutulur və Vaqifin xana yazdığı həmin məktub ələ
keçir. Məhəmməd bəy Cavanşir 1797-ci ildə
şairi oğlu Əliağa ilə birlikdə Şuşa
şəhərində öldürtdürür.
Vaqif edam edildikdən sonra onun evi talan olunur, əlyazmaları
yandırılır. Bütün bunlar Vaqif irsinin
orijinalda bizə qədər gəlib çatmamasına səbəb
olur. Talan zamanı şairin əsərlərinin
çox hissəsi itib-batmış, divan və əlyazmaları
məhv edilmişdir. Ona görə də
"Divan"ı da bu səbəbdən bizə gəlib
çatmamışdır. Lakin xalq sevimli şairinin
şeirlərini hafizələrində yaşatmış,
müxtəlif vasitələrlə Vaqifin əsərlərinin
müəyyən qismini mühafizə etməyə müvəffəq
ola bilmişdir. Vaqif
yaradıcılığının hafizələrdə qalan
nümunələri bizə çata bilmişdir.
Onları nəşr etdirmək heç də asan bir iş
deyildi. İlk dəfə bu işi Mirzə Yusif
Nersesov görür. Daha sonra M.F.Axundov zəngin
material toplayaraq, məşhur şərqşünas Adolf
Berjeyə verir və o da 1867-ci ildə Leypsiq şəhərində
nəşr etdirir. Onu da deyək ki,
inqilabdan sonrakı dövrdə Vaqifin əsərlərinin
toplanması və nəşri sahəsində Salman
Mümtazın böyük xidmətləri olmuşdur.
Molla Pənah Vaqif Şərq şeirinin bütün vəznlərini
yaxşı bilən, doğma dilində, xalqının ruhunu
və zövqünü oxşaya biləcək səpkidə
yazıb-yaratmağı üstün tutan bir şair olub.
Bu biblioqrafik məlumat kitabında ilk bölmə
"Molla Pənah Vaqifin həyat və
yaradıcılığının əsas tarixləri"
adlanır. Bölmədə Molla Pənah Vaqifin həyat və
yaradıcılığı haqqında bioqrafik məlumatlar
xronoloji ardıcılıqla verilmişdir. "Əsərləri" adlı 2-ci bölmədə
şairin 1856-2017-ci illərdə çapdan çıxmış
203 adda kitabı haqqında biblioqrafik məlumat verir. Biblioqrafik məlumat kitabının bu hissəsində
kitablarda, dövri mətbuatda, dərsliklərdə və məcmuələrdə
dərc olunmuş əsərləri haqqında biblioqrafik məlumatlar
xronoloji ardıcıllıqla öz əksini
tapmışdır.
Göstəricinin 2-ci bölməsi "Molla Pənah
Vaqifin həyat və yaradıcılığı
haqqında" adlanır. Bölmə "Kitablar",
"Dissertasiyalar və avtoreferatlar", "Dövri mətbuatda
və məcmuələrdə dərc olunmuş məqalələr",
"Molla Pənah Vaqif bədii ədəbiyyatda və incəsənətdə",
"Elektron resurslar" adlı yarımbölmələri
özündə ehtiva edir.
Bütövlükdə, bu bölmədə 1519 adda kitab və məqalənin
biblioqrafik təsviri öz əksini tapıb.
Biblioqrafik məlumat kitabının "Dissertasiyalar və
avtoreferatlar" yarımbölməsində böyük
şairin haqqında yazılmış və geniş məlumatlar
verilmiş 13 adda dissertasiya da öz
ardıcıllığı ilə əks olunub.
3-cü bölmə "Əsərləri. Rus dilində"
adlanır. Bu bölmədə 8 kitab, 487
adda məqalə haqqında biblioqrafik məlumat verilib.
"Digər dillərdə" adlı 4-cü bölmədən
məlum olur ki, Molla Pənah Vaqif haqqında müxtəlif
dillərdə nəşr olunmuş 61 adda məqalə və
şeirləri haqqında biblioqrafik məlumatlar mövcuddur.
Bu biblioqrafik məlumat kitabı yalnız əsas mətndə
verilmiş biblioqrafik informasiyalarla məhdudlaşdırılmamış,
onun müəllifləri müxtəlif sorğulara operativ
cavab vermək üçün zəngin "Köməkçi
göstəricilər" yaratmağa müvəffəq
olmuşdur. Burada bölmə və yarımbölmələrə
müvafiq Azərbaycan və rus dillərində 22 adda köməkçi
göstərici tərtib olunub. Bu da vəsaitdən
istifadəni xeyli dərəcədə asanlaşdırır.
Bu mənbənin biblioqrafik təhlili zamanı
görürük ki, şairin həyat və
yaradıcılığı həmişə elmi mühitin
diqqət mərkəzində olmuş, dəfələrlə
elmi tədqiqat işlərinin obyektini təşkil
etmişdir. Kitabın sonunda verilmiş
"Müəlliflərin əlifba göstəricisi"nə
nəzər saldıqda ədib haqqında ən çox
yazıb yaradan müəllifləri müəyyən etmək
olar. Belə ki, Molla Pənah Vaqif irsi
haqqında müxtəlif dövrlərdə məqalə
yazmaq üzrə reytinq sıralamasına görə H.
Araslı (87 məqalə), N.Cəfərov (28 məqalə),
A.Dadaşzadə (21 məqalə) ilk üçlükdədir.
Ümumilikdə, biblioqrafik göstəricidə 2278 adda
biblioqrafik məlumat öz əksini tapmışdır.
Ümumiyyətlə, biblioqrafik göstəricinin arxitekturası həm böyük şairin irsini əhatə və təqdim etmək baxımından, eyni zamanda, Molla Pənah Vaqifin əsərləri və ona həsr olunmuş mənbələrin bibliometrik təhlili üçün imkanlar yaradan geniş tutumlu informasiya resursudur.
2017-ci ildə noyabrın 4-dən İstanbulun TÜYAP sərgi mərkəzindəki 36-cı Türkiyə Beynəlxalq Kitab Sərgisi çərçivəsində Azərbaycan Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin təşkil etdiyi milli pavilyonumuzda XVIII əsr Azərbaycan poeziyasının parlaq siması, görkəmli şair, məşhur siyasi və dövlət xadimi Molla Pənah Vaqifin 300 illik yubileyinə həsr olunan mərasim keçirilib.
Mərasimdə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən nəşr olunmuş "Molla Pənah Vaqif", Azərbaycan Milli Kitabxanasının hazırladığı "Molla Pənah Vaqif. Biblioqrafiya" və TÜRKSOY-un 12 dildə çap etdirdiyi "Dünya dillərində Molla Pənah Vaqif şeirləri" kitablarının təqdimatı olub. Məlumat verilib ki, təqdim olunan kitablar görkəmli Azərbaycan şairinin 300 illiyi münasibətilə çap olunub. Mərasimdə rəsmi şəxslər, beynəlxalq təşkilatların təmsilçiləri, diplomatlar, elm və mədəniyyət adamları, tanınmış ədəbiyyatçılar, azərbaycanlı tələbələr, QHT və KİV təmsilçiləri iştirak ediblər. Tədbirdə Milli kitabxananın böyük şairə həsr etdiyi biblioqrafik məlumat kitabı və eyniadlı məlumat bazasının təqdimatı xalqımızın görkəmli şairə ehtiramı və həm də biblioqrafiya mədəniyyətimizin təbliği sahəsində mühüm hadisədir.
Nadir İSMAYILOV
BDU
Biblioqrafiyaşünaslıq kafedrasının müdiri,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Vəzufə
XUDİYEVA
BDU
Biblioqrafiyaşünaslıq kafedrasının əməkdaşı,
Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun dissertantı
525-ci qəzet 2018.-13 fevral.- S.6.