Uğursuz siyasət və bir nəşrin
tarixçəsi
15 FEVRAL SOVET QOŞUNLARININ
ƏFQANISTANDAN ÇIXDIĞI GÜNDÜR
Keçmiş
SSRİ. 70-ci illərin sonu. 18
yaşı tamam olmuş gəncləri əsgər
aparırdılar.
Vətənpərvərlik, ata-ana sözünə itaət,
rəhbərə hörmət ruhunda tərbiyə
almış azərbaycanlı balalar da Vətən
qarşısında borclarını vermək
üçün əsgər libası geyinirdilər. Bu, adi hal idi.
Əvvəlki nəsil elə bu sayaq geyinib
faşistlərlə üzbəüz durmuşdu. İndi də onların övladları SSRİ deyilən
ümumi vətənin müdafiəsi üçün xidmət
etməli idilər. Xidmət də edirdilər.
Amma vətən məfhumu yavaş-yavaş
geniş miqyas alırdı. Sən demə, SSRİ-ni
qorumaq üçün Əfqanıstanda yaranan "təhlükə"ni aradan qaldırmaq lazım imiş. Özü də sakitcə, evə göndərilən
məktublarda bu barədə işarə belə etmədən,
artıq-əskik yazmadan.
1979-cu ildən başlayaraq Əfqanıstanda qulluq edən
hərbçilərdən Azərbaycana əvvəlcə
müəmmalı məktublar gəldi. Valideynlər
şübhələnib hərbi komissarlıqlara müraciət
etsələr də, ağlabatan izahat almırdılar. Əksinə, müəmmalı ruhda
yazılmış məktublar, sonra "qara
kağızlar", hərbçilərin müşayiətilə
sink tabutlar axını başladı. Müşayiətçilər
ona görə idi ki, gözlüksüz tabutlar
açılmasın, artıq səs-küy olmasın. Əfqanıstanda beləcə qardaş
qırğını ilbəil geniş "vüsət"
alırdı. İki ölkə arasında dostluq,
mehribanlıq, mədəni əlaqələr genişlənmək
əvəzinə, Əfqanıstan SSRİ-yə sink tabutlar
"ixrac" edirdi. 1979-1989-cu illərdə SSRİ-yə gətirilən
tabutların statistikası belədir:
1979-cu ildə
- 86
1980-ci ildə
- 1484
1981-ci ildə
- 1298
1982-ci ildə
- 1948
1983-cü
ildə - 1446
1984-cü
ildə - 2343
1985-ci ildə
- 1868
1986-cı
ildə - 1333
1987-ci ildə
- 1215
1988-ci ildə
- 759
1989-cu ildə
- 53
1979-1989-cu
illər Əfqanıstandakı ümumi döyüşlərdə
və keçirilən hərbi əməliyyatlarda Sovet
ordusundan 15 min nəfərdən çox hərbçi həlak
olub, 300 nəfər itkin düşüb, 6 min əsgər və
zabit yaralanıb. Əfqanıstandan
qayıtdıqdan sonra da 3203 sovet hərbçisi
aldığı yaralar nəticəsində dünyasını
dəyişib.
Əfqanıstan müharibəsində 7500 azərbaycanlı
döyüşçü iştirak edib. Onlardan 208 nəfəri
əməliyyatlarda həlak olub, 450 nəfəri əlil olub,
7 nəfəri itkin düşüb. 1400 nəfər
azərbaycanlı döyüşçü vətənə
qayıtdıqdan sonra mülki işlərdə xidmət edib.
Azərbaycanın böyük təcrübəyə
malik Əfqanıstan veteranlarının ölkənin Milli
Ordusunun yaranmasında xüsusi rolu olub və onların əksəriyyəti
Dağlıq Qarabağ uğrunda döyüşlərdə
fədakarcasına döyüşüb.
1993-cü
il noyabrın 2-də respublika prezidenti Heydər
Əliyev televiziya vasitəsi ilə xalqa müraciət edərək
Azərbaycanın bütün vətəndaşlarını
həmrəyliyə, birliyə çağırdı. Bundan sonra Əfqanıstan
döyüşçülərinin 4500 nəfəri bu
çağırışa qoşuldu. Onlar
torpaqlarımızın erməni
işğalçılarından azad olunması
üçün Milli Orduda ilk xüsusi təyinatlı
döyüş batalyonu təşkil edərək qəhrəmancasına
vuruşublar. Döyüşçülərdən
76 nəfəri şəhid, 45 nəfəri əlil olub, 6 nəfər
itkin düşüb. Göstərdikləri qəhrəmanlıqlara
görə Əfqanıstan döyüşçülərindən
7 nəfəri Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
adına layiq görülüb, 37 nəfər "Azərbaycan
Bayrağı Ordeni", bir çoxu medallarla təltif edilib. İndinin özündə də keçmiş
Əfqanıstan döyüşçüləri Azərbaycan
ordusunda müxtəlif yüksək rütbəli vəzifələrdə
xidmət edirlər. Onlarla söhbətdə bildirilib ki,
torpaqlarımızın azad edilməsi üçün hərb
variantı seçilsə, onlar bir an belə
düşünmədən düşmən üzərinə
getməyə hazır olacaqlar.
Bəs
insanlara ağrı-acı, fəlakət gətirən Sovet
qoşunlarının Əfqanıstana yeridilməsi qərarını
kim qəbul edib? Rəsmi Moskva özü həmin
şəxslərin adını bəyan edib: Ali rəhbərlikdə
təmsil olunan L.İ.Brejnev, D.F.Ustinov, Y.V.Andropov,
A.A.Qromıko. 1985-ci ildən 1989-cu il
fevralın 15-nə qədər Əfqanıstan müharibəsi
dövrü M.S.Qorbaçovun hakimiyyəti vaxtına
düşür ki, bu illərdə də özgə
torpaqlarında 5000-dən çox gənc həlak olub.
Özgə
torpaqlarına soxulmaqda "Şər imperiyası"nın kifayət qədər təcrübəsi
var idi. Amma sovet ordusunun uzun illər boyu dünyanın bir
çox ölkələrinə hərbi müdaxiləsi
haqqında mətbuatımızda ətraflı
yazılmadığından bu barədə gənclərimizə
kiçik xatırlatmalar yerinə düşər:
Şimali Koreya - iyun 1950 - iyun 1953.
Macarıstan - 1956.
Əlcəzair
- 1962-1964.
Misir Ərəb Respublikası - oktyabr 1962 - aprel 1963;
oktyabr 1969 - iyul 1972; oktyabr 1973
- aprel 1974.
Yəmən Ərəb Respublikası - oktyabr 1962 - aprel
1963.
Vyetnam - iyul 1965 - dekabr 1974.
Çexoslovakiya
(Praqa) -1968.
Suriya - iyun 1967, oktyabr 1973.
Anqola - noyabr 1975, noyabr 1979.
Mozambik - noyabr 1975, noyabr 1979.
Efiopiya - dekabr 1977, noyabr 1979.
Hələ ölkədaxili - müttəfiq respublikalara
hərbi müdaxilələri demirik. Çünki Alma-Atada, Tiflisdə,
Bakıda, Qarabağda... sovet ordusunun törətdiyi cinayətlər
oxuculara yaxşı tanışdır.
Hər cinayətkarın öz "dəst-xətti"
olduğu kimi, imperiya ordusu da fərdi "üsluba" malik
idi. Nəzərdə tutduğu məkana gecə qəflətən
hücum edər, törətdiyi cinayətlərin
üstünü məharətlə örtər, hadisə
yerindən operativ şəkildə sivişərdi.
Azərbaycan Komsomolu Mərkəzi Komitəsinin qərarı
ilə Əfqanıstan müharibəsində (1979-1989) həlak
olmuş azərbaycanlılara aid xatirə kitabı
hazırlanmalı idi. 1979-cu ildə həmin iş bu sətirlərin müəllifinə
- Jurnalistlər Birliyi İdarə Heyətinin baş məsləhətçisinə
həvalə edildi. Elə həmin vaxtdan
günahsız qurbanlarla bağlı materialları
araşdırarkən cəmiyyətin ən naqis xüsusiyyətlərindən
- sosial ədalətsizlikdən doğan "prinsiplər"
aşkara çıxdı. Biləcəri
çağırış məntəqəsində,
ayrı-ayrı rayon hərbi komissarlıqlarında
ata-anaların övladlarını hərbi xidmətə yola
salmaq istəmədikləri günlərdə dəhşətli
faktlarla üzləşdim. Respublikamızdan
Əfqanıstanda həlak olmuş 208 gəncin, demək olar
ki, hamısı maddi-sosial baxımdan təminatsız ailələrin
övladları imiş. Bir ailəyə Əfqanıstandan
iki tabut gətirilib, başqa bir ailə isə
övladının sink tabutunu alsa da, hərbi komissarlıq bu
evin ikinci oğlunu zəlzələdən zərər çəkənlərə
kömək üçün Ermənistana "sbora"
yollayıb və o, təyyarədə qəzaya uğrayanlarla
birlikdə həlak olub. Digər bir "əfqan"ın cənazəsi
onun evinə deyil, Əfqanıstanda sağ-salamat xidmət etməkdə
olan və ailəsi tamam başqa rayonda yaşayan dostunun evinə
göndərilib...
1989-cu il oktyabrın 26-da Biləcəri hərbi
çağırış məntəqəsində bir
ananın televiziya jurnalistinə verdiyi müsahibə yadıma
düşür. Ana: "Rayon hərbi
komissarlığında oldum. Tək, min bir əziyyətlə
boya-başa çatdırdığım oğlumun əsgərliyi
harada keçirəcəyi üçün narahat olduğumu
bildirdim. Hərbi komissarlıqdakı zabit məndən
soruşdu: "Kənddə yaşayırsan?" Dedim: "Bəli".
Zabit sözünə davam etdi: "Yəqin ki, toyuq-cücə
saxlayırsan. Bax, axşam hinə 15 toyuq
salırsan və səhər gəlib görürsən ki,
onlardan 5-i ölüb. Buna kim
cavabdehdir? Sən, mən, yoxsa Allah?"
Bu ananın və yüzlərlə digər valideynin
narahatlığı əbəs deyilmiş. Əfqanıstanda
"beynəlmiləl borcunu" yerinə yetirən sıravi əsgərlərə
komandirlərinin qeyri-insani münasibəti "əfqanların"
dilində əzbər olub. Mingəçevirli
əsgər A.-nın öldürülməsinə aid yeganə
və əsas sənəd adamı dəhşətə gətirir.
1980-ci il oktyabrın 29-da azərbaycanlı
gənc əsgər asudə vaxtında əlindəki
kiçik radioqəbuledicidə doğma musiqiyə qulaq
asırmış. Bu, komandiri Artsıbaşevin
xoşuna gəlmir və radionu söndürməyi tələb
edir. Növbəti döyüşdə
sağ qalıb-qalmayacağı barədə düşünən
A. heç olmasa doğma musiqiyə doyunca qulaq asmaq niyyətilə
radionun səsini azaldıb qulağına tutur. Bunu
görən Artsıbaşey əlindəki avtomatı dəlisov
hərəkətlə əsgərin sinəsinə dayayıb
tətiyi çəkir... Hərbi tribunalın iclasına sədrlik
edən ədliyyə mayoru İ.V.Şelkovoqov
ehtiyatsızlıq üzündən cinayət törətmiş
şəxslər üçün islah-əmək
koloniyasında qalmaqla üç il
müddətinə azadlıqdan məhrumetmə cəzası
seçib.
Ordudan tərxis olunanların çoxu yaralı,
psixikası sarsılmış vəziyyətdə
qayıdırdılar. Artıq "Əfqanıstan" dəhşətini
duyan valideynlər balalarının hətta şikəst
qayıtmasına da sevinirdilər. Axı hər
necə də olsa bu, sink tabut deyildi. Əlil
əsgərlərin ata-anaları oğullarının salamat
qayıtmasını bayram edirdilər. Ana
elə fikirləşirdi ki, Allah onun duasını eşidib, rəhmi
gəlib. Yəqin hər gün o, səhər də,
axşam da xəlvətə çəkilib Allaha dua
edirmiş: "İlahi, mənim balamı yağı gülləsindən
qoru!"
Əlbəttə,
ana bilmirdi ki, sərhədin o tərəfində - əfqan
torpağında da bəlkə başqa bir ana üzünü
Qibləyə tutub səhər-axşam Allaha dua edir,
yalvarırdı: "İlahi, mənim balamı yağı
gülləsindən qoru!”
Belə bir şəraitdə Əfqanıstanda həlak
olmuş və ya itkin düşmüş
soydaşlarımız barədə dəqiqləşdirilmiş
material toplamaq çox müşkül idi. Təkcə zabit Rüfət
Məmmədovun taleyinə aydınlıq gətirmək
üçün (onun sink tabutu Bakıya gətirilsə də,
anası oğlunun ölüm xəbərindən bir neçə
ay sonra onun "İzvestiya" qəzetində dərc
olunmuş fotosunu mənə göstərib, Rüfətin
ölmədiyinə tam əmin olduğunu bildirdi) üç
dəfə Moskvaya getməli oldum, orada Mərkəzi
Televiziyanın "Utro" proqramı redaksiyasında,
"İzvestiya" qəzetində, Ümumittifaq Hərbi
Komissarlığında, SSRİ DİN-in Ümumittifaq
Elmi-Kriminologiya Mərkəzində, SSRİ Ədliyyə
Nazirliyinin Ümumittifaq Elmi Tədqiqat Məhkəmə
Ekspertizası kollektivində, Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Məhkəmə
Ekspertizası İnstitutunda... dəfələrlə oldum,
sorğular apardım. Nəhayət,
bütün şübhələrə son qoymaq məqsədilə
Rüfətin məzarının eqzqumasiyasına böyük
çətinliklər hesabına razılıq əldə
etdim. Nəticə? Bütün şəhidlər
kimi, Allah ona da rəhmət eləsin!
Bakıda
1989-cu il mayın 13-də Həzi Aslanov
adına Zabitlər evinə toplaşmış rəhbər
işçilərdən, müharibə veteranlarından,
ictimaiyyət nümayəndələrindən və nəhayət,
müharibədən yarıcan qayıtmış əsgərlərdən
ibarət iştirakçılar üçün
Əfqanıstan müharibəsilə bağlı bəzi
müəmmalı məsələlərə işıq
salına biləcək şərait yaranmışdı. Əfsus, belə olmadı, azərbaycanlı əsgərlərin
intizamlı olmalarından... geniş söhbət
açıldı. Respublikada onlara yeni
imtiyazlar veriləcəyi vəd edildi. Əfqanıstan
müharibəsinin labüdlüyünə şübhə ilə
yanaşmağa cürət göstərənlərə
bir-iki sözlə, "sanballı" mülahizələrlə
cavab verildi. Ehtiyatda olan əsgər və
zabitlərə "Beynəlmiləlçi
döyüşçüyə minnətdar əfqan
xalqından" medalı paylandı. Bu
toplantının birinci hissəsi Əbdürrəhman Vəzirova
da eyni medalın təntənəli şəraitdə, sürəkli
alqış sədaları altında verilməsi ilə bitdi.
Yaxasında yeni medal parıldayan "qəhrəman"
toplantının ikinci hissəsinə qalmayıb getdi.
Görünür, işi çoxmuş, ola
bilsin ki, "Qarabağ məsələsinin həllinə"
tələsirmiş.
1989-cu il fevralın 15-də Moskva vaxtı ilə saat
10-da general-leytenant Qromov Amu-Dərya üzərindəki
"Dostluq" körpüsündən keçərək
Əfqanıstanı tərk edən guya son
döyüşçü idi. Əslində
sağ qalıb-qalmaması bilinməyən 300-dən çox
sovet əsgəri yad ölkədə itkin
düşmüşdü.
Əfqanıstan qurbanları haqqında material toplamaq
üçün respublikamızın rayon və kəndlərini
dolaşdım. Bu iş kiçik quşun dimdiyi ilə dən
götürməyinə oxşayırdı. Material
toplamaqda, fotoşəkil əldə etməkdə mənə
rayon qəzetlərində işləyən həmkarlarım
kömək edirdilər. Müdafiə Nazirliyinin
zabiti Mehman Süleymanov materialların toplanmasında
iştirakına və verdiyi mütəxəssis məsləhətlərinə
görə xüsusilə fərqlənirdi. Beləliklə,
"Ömrün qönçə çağında"
adlandırdığım kitabı tərtib edib "Gənclik"
nəşriyyatına verdim və... oraya dörd il sərasər ayaq döydüm. "Çap üçün
kağızımız yoxdur", "Dozakl var ki..."
sözləri məni boğaza yığmışdı.
Amma bu müddət ərzində "Gənclik"
dayanmadı, işlədi, kifayət sayda kitab da buraxdı.
Təkcə başsız SSRİ
başçılarının cinayətkar siyasətinin nahaq
qurbanı olmuş Azərbaycanın kasıb balalarının
ruhunu şad etməyə qeyrət çatmadı. Nəhayət,
1994-cü il yayın ortalarında qərara
gəldim ki, əlyazmalarımı nəşriyyatdan
götürüb münasib bir çap müəssisəsi
tapım və vaxtilə Komsomolun Mərkəzi Komitəsinin qərarı
ilə tərtib etdiyim kitabı da öz hesabıma
buraxdırım. İki ay get-gəldən sonra
nəşriyyatdan bəyan etdilər ki, "əlyazmaları
itib". "Əfqanıstan qurbanları haqqında
yazılmış kitabın izini-tozunu itirmək kimin
üçün maraqlı imiş görəsən"
sualına bir il cavab tapa bilmədim. Bir ildən sonra yenidən "Gənclik" nəşriyyatına
müraciət edəndə kitabın əlyazması hansı
küncdəsə "tapıldı". Çox sağ olsunlar ki, qaytardılar.
Bundan sonra Əfqanıstan veteranlarını birləşdirən
cəmiyyətə, gənclər təşkilatlarına, dəxli
olan və olmayan onlarla idarəyə və şəxslərə
kitabın çapına görə müraciətim nəticə
vermədi. Məmləkətdə "Ömrün
qönçə çağında" kitabının
çapı, görünür, heç kəsə lazım
deyildi.
Yalnız
22 il sonra - 2012-ci ildə adının məxfi
saxlanmasını istəyən bir mömin şəxsin maliyyə
dəstəyi ilə kitab Bakıda "Elm və təhsil"
nəşriyyatında işıq üzü gördü. Kitabda 190 "əfqan" haqqında qısa
oçerk və çap üçün eyni
ölçüdə hazırladığım fotoşəkil
yer alıb. Kitabın tərtibi
dövründə bir neçə hərbçinin ailəsi
Azərbaycandan köçdüyündən məlumat əldə
etmək mümkün olmadı. Nəşrdə
10 illik müharibədə itkin düşənlərin
adları da göstərilib. Azərbaycanın
Dağlıq Qarabağ əhalisindən Əfqanıstan
döyüşlərində həlak olmuş hərbçilər
barədə məlumat almaqdan ötrü DQMV rəsmilərinə,
yerli mətbuat işçilərinə etdiyim müraciət
isə cavabsız qaldı.
"Ömrün qönçə çağında" kitabının tərtibindən məqsəd mərhumların doğmalarının dərdini təzələmək yox, özgə torpağında nahaq qurban verilmiş soydaşlarımızın xatirəsini bacardığımız qədər yad etməkdir.
Şirməmməd
NƏZƏRLİ
Yazıçı-jurnalist
nazarli@yandex.ru
525-ci qəzet.-2018 14 fevral.-S.8.