Azərbaycançılıq ideyasının təbliği

MİLLİ DÜŞÜNCƏNİN, DOĞMA YURD SEVGİSİNİN İLMƏLƏRLƏ İFADƏSİ

Qədim köklərə malik Azərbaycan incəsənətinin elə ən az özü qədər keçmişdən gələn bir qolu da xalçaçılıq sənətidir.

Azərbaycan dünyanın ən qədim xalçaçılıq mərkəzidir. Milli xalça sənətimizin tədqiqi tarixi böyük bir dövrü əhatə edir. Xalçaçılıq ənənəsinin yaşadılması və qorunması məqsədilə hələ 1967-ci ildə Xalça və Tətbiqi Sənət Muzeyi yaradılıb. Bu gün həmin muzeydə 6 mindən artıq xalça, 15 mindən artıq eksponat mühafizə olunur. Onların hər biri müxtəlif bölgələrin xalça ənənələrini özündə ehtiva edir.

Ulu öndər Heydər Əliyevin şəxsi təşəbbüsü ilə 1983-cü ildə Bakıda Şərq Xalça Sənəti üzrə I Beynəlxalq Simpozium keçirildi. Bu Simpoziumun nəticəsi olaraq, xalçaçılıq sənətinə olan diqqət və qayğı daha da artırıldı, bu sənətlə bağlı kitablar, tədqiqat işlər nəşr olunmağa, ayrı-ayrı bölgələrimizin xalçaçılıq ənənələri daha dərindən öyrənilməyə başlanıldı.

Azərbaycanda xalça sənətinin elm sahəsi kimi öyrənilməsi və professional rəssamların yaradıcılığında müasir inkişafı Azərbaycanın mərhum Xalq rəssamı Lətif Kərimovun adı ilə bağlıdır. L.Kərimov uzun illər xalçaları tədqiq edib, Azərbaycan dekorativ sənətini yeni ornamentlərlə zənginləşdirib, ənənəvi bəzək elementləri əsasında yeni dekorativ motivlər yaradıb.

Bütün bunların nəticəsində 2004-cü ildə qəbul edilən “Azərbaycanda xalça sənətinin qorunması və inkişaf etdirilməsi haqqında” qanundan irəli gələn vəzifələrin icrası Azərbaycanda xalçaçılığın inkişafına inam yaradıb. Nəhayət, 2010-cu ilin noyabr ayında Azərbaycan xalçası UNESCO-nun “Qeyri-maddi Mədəni İrs” siyahısına salınıb.

Azərbaycan xalçaçılıq sənəti ayrı-ayrı bölgələrda daha çox yayılıb və inkişaf etdirilib. Onlardan Təbriz, Qarabağ, Qazax, Şamaxı, Bərdə, Muğan, Naxçıvan, Abşeron xüsusi yeri tutur.

Naxçıvan qədim köklərə malik tarixi, klassik ənənələri özündə ehtiva edən mədəniyyəti ilə Azərbaycanın əzəli əbədi diyarlarından biridir. Xalçaçılıq, toxuculuq kimi qədim el sənətinin Naxçıvandan uzaq düşməsi əlbəttə ki, mümkün deyildi. Hələ VII əsrdə tarixçi Sebos Bizans hökmdarı Herakliusun 628-ci ildə Naxçıvanda əldə etdiyi qənimətdən danışarkən qızıl və gümüş saplarla naxış vurulmuş çoxlu xalçalardan söz açır. X əsrə aid “Hüdud əl-aləm” (“Dünyanın sərhədləri”) əsərində naməlum müəllif Muğanda toxunulan palaz və çullardan, Naxçıvanın zili toxunuşlu xalılarından məlumat verir.

Naxçıvan xalçaçılığı özünün bugünə qədərki ən sanballı və hərtərəfli araşdırmasını 2017-ci ildə işıq üzü görən “Naxçıvan xalçaçılığı: ənənə və müasirlik” kitabında tapıb. Bütünlükdə xalçaçılıq haqqında fundamental tədqiqat işi olan kitab təkcə Naxçıvan bölgəsi ilə kifayətlənmir, ümumilikdə Azərbaycan xalçaçılığı haqqında oxucuda bitkin təsəvvür yaradır.

Yüksək poliqrafik səviyyədə, nəfis şəkildə hazırlanan kitabın müəllifləri AMEA-nın vitse-prezidenti, Milli Məclisin deputatı akademik İsa Həbibbəyli və xalça sahəsində tanınmış mütəxəssis, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Vidadi Muradovdur. İriformatlı, 284 səhifəli kitabı “Elm” nəşriyyatının qrifi ilə “Bestpack” MMC çap edib.

Kitab “Azərbaycan xalçaları-bütün qrupları ilə” elmi-fundamental layihə çərçivəsində Azərbaycan, ingilis və rus dillərində nəşr olunub. Onun üç dildə olması nəinki azərbaycanlıların, eləcə də digər millətlərin nümayəndələrinin də kitabdan rahatlıqla yararlanmasına və məlumat əldə etməsinə şərait yaradır. Bu da həmçinin kitabın oxucu auditoriyasının qat-qat genişlənməsi deməkdir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin qərarı ilə çap edilən bu fundamental əsərin redaktoru AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin direktoru, akademik Nailə Vəlixanlıdır. Nəşrdə Naxçıvan xalçaçılığı elmi-təcrübi yönləri ilə iri planda araşdırılıb.

AMEA-nın müxbir üzvü, sənətşünaslıq doktoru, professor Ərtegin Salamzadə kitab haqqındakı məqaləsində diqqəti əsərin adına çəkərək qeyd edir ki, kitabın adında yer alan ənənə və müasirlik deyimi həm Naxçıvan mədəniyyətinin qədim köklərindən, həm də onun bugünkü nailiyyətlərindən, ənənələrin qayğı ilə qorunub saxlanılmasından, zəmanəyə uyğun inkişaf etdirilməsindən xəbər verir.

Kitab birinci səhifəsində ulu öndər Heydər Əliyevin müdrik sözləri ilə başlayır: “Xalq bir çox xüsusiyyətləri ilə tanınır, sayılır və dünya xalqları içərisində fərqlənir. Bu xüsusiyyətlərdən ən yüksəyi, ən böyüyü mədəniyyətdir”. Buradan aydın olur ki, tədqiqatın məqsədi yalnız bir bölgənin xalçaçılıq ənənələrini deyil, ümumilikdə bu vasitə ilə Azərbaycan mədəniyyətini ön plana çəkməkdir.

Əsər həmçinin növbənöv və keyfiyyətli fotolarla zəngindir. Bu fotolarda yalnız Naxçıvanda toxunan xalçalar deyil, eləcə də bu torpağın keçmişi, adət-ənənəsi, mədəniyyət və incəsənəti ilə bağlı materiallar yer alıb. Bu şəkillər vasitəsilə oxucu Naxçıvan incəsənətinin keçmişi, bu günü haqqında geniş məlumata sahib olur, keçmişdən bu günə kimi hazırlanan xalça nümunələri haqqında geniş təsəvvür əldə etmiş olur.

Kitabın annotasiyasında qeyd olunur ki, tədqiqat işində 2013-2017-ci illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Babək, Şərur, Şahbuz, Ordubad, Sədərək, Kəngərli, Culfa rayonlarında aparılmış etnoqrafik tədqiqatlar zamanı əldə edilmiş materiallardan, o cümlədən, Naxçıvan Dövlət Xalça Muzeyinin fondunda saxlanılan xalça və xalça məmulatlarının fotoşəkillərindən istifadə olunub.

Kitab Azərbaycan tarixi məsələləri, xalçaçılıq sənəti ilə məşğul olan mütəxəssislər, tələbələr, xalça həvəskarları, həmçinin, geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulub.

Tədqiqat işinin əsas üstünlüklərindən biri də odur ki, burada müəlliflər xalçaçılığa yalnız sənət növü, incəsənət nümunəsi kimi deyil, həmçinin, Naxçıvan əhalisinin bir həyat tərzi kimi yanaşmışlar, onu daha geniş aspektdən öyrənmiş, təhlil etmişlər. Əsərdən də görünür ki, tədqiqatçılar yalnız xalçalarla deyil, onların yarandığı tarixi şərait, həmin dövrün əhval-ruhiyyəsi, ab-havası, həyat şəraiti ilə də maraqlanmış, beləcə həmin sənətin bədii-estetik xüsusiyyətlərini daha dərindən və dəqiqliklə öyrənmək şansı əldə etmişlər.

Kitabın ilk fəsli “İlkin sivilizasiyadan müasir intibaha” adlanır. Bu fəsildə Naxçıvanın ta qədimdən başlamış bugünə qədərki tarixinə işıq tutulur. Naxçıvanın yalnız Azərbaycanın deyil, eləcə də dünyanın ən qədim insan məskənlərindən biri olduğunu qeyd edən müəlliflər burada ibtidai insanların 300-500 min il əvvəl məskunlaşdığını vurğulayırlar. Birinci fəsildə Naxçıvanın orta əsrlər tarixi, XIX əsrin əvvəllərində çar Rusiyası tərəfindən işğala məruz qalması, XX əsrin əvvəllərində erməni daşnaklarının buranı ələ keçirmək cəhdləri, sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Naxçıvanda fəaliyyət göstərən Hərbi İnqilab Komitəsinin yerli əhalinin iradəsini həyata keçirərək Azərbaycanın tərkibində qalmaq haqqında bəyanatla çıxış etməsi barədə məlumatlar öz əksini tapır.

Fəsildə, həmçinin, Naxçıvanın yeni tarixi, müasir dövrü də diqqətdən kənarda saxlanılmayıb. Xüsusilə Ulu öndər Heydər Əliyevin Naxçıvandakı fəaliyyəti, apardığı böyük quruculuq işləri ilk fəsildə hərtərəfli şəkildə əks etdirilib.

Kitabın ikinci fəsli “Naxçıvanın siyasi və sosial-iqtisadi inkişaf tarixi” adlanır. Adından da göründüyü kimi, bu fəsildə bölgənin həmin sahələrdəki tarixindən bəhs olunur. Burada da xronoloji ardıcıllıqla Naxçıvanın qədim zamanlardan bu günədək olan iqtisadi inkişafının əhatəli mənzərəsi öz əksini tapıb. Şübhəsiz ki, hər iki fəsildə yer alan məlumatlar xalçaçılığın inkişaf xüsusiyyətlərinin aydınlaşdırılması üçün vacib və gərəklidir.

“Boyaqçılıq” adlanan üçüncü fəsildə isə boya üçün xammal əldə edilməsi və onun hazırlanmasının texnoloji üsullarından söz açılır. Burada müəlliflər təbii materiallardan, bitkilərdən, güllərdən boyaqçılıq üçün istifadə edilməsini də ətraflı şəkildə nəzərdən keçirirlər. Təbii ki, boyaqçılığın inkişafı xalçaçılığın inkişafı ilə birbaşa əlaqədardır.

Tədqiqat işinin əsas məğzi “Xalçaçılıq” fəslində ön plana çəkilir. Bu fəsil sənətşünaslıq baxımından da kitabın əsas fəsli hesab oluna bilər. Burada sözügedən sənət nümunəsi hərtərəfli şəkildə tədqiq olunaraq, Naxçıvan xalçaçılığının hərtərəfli mənzərəsi yaradılır. Müəlliflər bu fəsildə xalçaların kompozisiya, ornament və kolorit xüsusiyyətləri ilə yanaşı, xalçaçılığın ümumi inkişaf xüsusiyyətləri, toxuculuq alət və materialları, xalçaların sərgilənməsi və başqa maraqlı tarixi faktlara da yer verirlər.

Ə.Salamzadə məqaləsində diqqəti kitabın olduqca mühüm xüsusiyyətinə çəkərək yazır: “Qeyd olunan kulturoloji, tarixi, sosial-siyasi və sənətşünaslıq yanaşmaları ilə yanaşı, kitabda olan daha iki yanaşma tərzini qeyd etmək vacibdir. Bunlar etnoqrafik və biblioqrafik metodologiyaların tətbiqindən ibarətdir. Tamamilə aydındır ki, bunlarsız xalçaçılığın bitkin mənzərəsini yaratmaq mümkün olmazdı. Çünki xalça öz-özlüyündə maddi mədəniyyətlə, məişətlə bağlı sənət sahəsidir. Bu isə onun etnoqrafik məzmununu şərtləndirir. Ənənəvi azərbaycanlı ailəsini, azərbaycanlı məişətini, interyerini xalçasız təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Bu, təkcə Naxçıvan bölgəsinə, yaxud ümumən Azərbaycana xas deyil. Eyni cəhəti qardaş türk ellərində - Türkiyə, Türkmənistan, Özbəkistan, Qırğızıstan və Qazaxıstanda müşahidə etmək olar”.

Xalçaçılıqda azərbaycanlı qız-gəlinlərin, sənətkarların, nənələrimizin zəhməti danılmazdır. Onlar haqqında dəyərli məlumatlar kitabın “Xalçaçılar” adlanan xüsusi bölməsində yer alıb.

Kitabın sənətşünaslıq cəhətinə görə böyük önəm daşıyan hissələrindən biri də “Xalça və xalça məmulatları” fəslidir. Bu fəsildə Naxçıvanın yuxarıda adlarını çəkdiyimiz müxtəlif bölgələrinə məxsus çoxlu sayda xalça və xalça məmulatı barədə məlumatlar öz əksini tapıb.

“Xalçaların qiymətləndirmə indeksi” bölməsində kolleksiyaçılar, eləcə də xalça sənəti mütəxəssisləri üçün gərəkli olan məlumatlar, “Simvollar Azərbaycan xalçasının əlifbasıdır” bölməsində isə daraq, əjdaha, göz, gül, quş, ox, ulduz, yarpaq, heyvan kimi bəzək elementlərinin təsviri və təhlili öz əksini tapır.

Kitabın son bölümü olan “Xalçaçılıq məntəqələri” Naxçıvanın 7 rayonunun-Babək, Şərur, Ordubad, Culfa, Kəngərli, Sədərək və Şahbuzun kəndləri əsasında, sxem formasında qurulub. Sxemdə hər rayonun əsas xalçaçılıq məntəqələri aydın şəkildə göstərilib.

Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, “Naxçıvan xalçaçılığı: ənənə və müasirlik” kitabı təkcə Naxçıvanın xalçaçılıq sənətini deyil, bir bölgənin timsalında böyük və qədim dövlətin və sənət nümunəsinin tarixinə işıq salır. Burada xalça sənətinin fonunda Azərbaycanın, xüsusən Naxçıvanın mədəni-tarixi mənzərəsi sərgilənir. Bu əsərin gələcəkdə incəsənətimizin və xüsusən xalçaçılıq sənətinin tədqiqində mühüm mənbə olacağına inanırıq.

Şahanə MÜŞFİQ

Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim edilir

525-ci qəzet.-2018.-17fevral.-S.17.