Böyük alim, görkəmli dövlət xadimi... Və gözəl insan

Nizami CƏFƏROV

Professor Murtuz Ələsgərov mənsub olduğu xalqın, heç şübhəsiz, böyük bir intellektualı idi. Və onun kökü çox dərinlərdən gələn bu təbii intellektuallığı özünü həm bilavasitə mütəxəssisi olduğu hüquqşünaslıqda, həm də bütövlükdə cəmiyyət, ictimai mühitlə yanaşı, onun hər bir hadisəsinə, fərdinə münasibətində çox aydın şəkildə göstərirdi.

Murtuz müəllim o hüquqşünaslardan idi ki, onun üçün hüquq polislə, prokurorluqla, məhkəmə ilə məhdudlaşmırdı; o, həm elmi-nəzəri təfəkkür səviyyəsində, həm də genişmiqyaslı həyat təcrübəsində mütəvaze bir istəklə insan hüququnun miqyasını müəyyənləşdirməyə çalışırdı... Və elə ki, bu axtarışları hansısı bir "dalan"a dirənirdi, onda səmimi, ruhunun çox-çox dərinliklərindən gələn bir təbəssümlə "çətini ölənə qədərdi" deyirdi... Sonra da özü-özünə qarşı çıxan klassik mütəfəkkirlər kimi bir az bərkdən gülürdü...

Mən 1994-cü ildə - professor Murtuz Ələsgərov Bakı Dövlət Universitetinin rektoru olanda filologiya fakültəsinin dekanı seçilmişəm. Və təbii ki, rektorun yaratdığı demokratik şərait olmasaydı, belə bir "fövqəladə hadisə" də mümkün olmazdı... Xatırlayıram ki, hər dəfə beş-on namizədin iştirakı ilə keçirilən iki seçkidən sonra fakültənin "ağsaqqal"ları dinc durmayıb "filologiya fakültəsinin dekanı uşaq-muşaq yox, ağsaqqal olmalıdır" deyib ora-bura "danos" çatdıranda Murtuz müəllim mənim "qələbə"mə xeyir-dua verdi, "cavan olanda nə olar, seçilib, qoyun işləsin" dedi, "kömək eləyək, bacarmasa, sonra bir tədbir görərik"...

Böyük şəxsiyyətlərin verdikləri dərs də böyük olur... Və bu dərsin ən böyük təsiri səmimiyyətdir, yoxsa adminstrativ basqıların ağırlığı altında ən yaxşı işçini də "öldürməy"ə nə var. Nə təşəbbüs göstərsə, danla; nə desə, de ki, düz demirsən...

Dekan olanda indiyə qədər də özümə bağışlaya bilmədiyim bir təşəbbüs göstərdim... Fikirləşdim ki, Azərbaycan ədəbiyyatının ən böyük nümayəndələrini fakültəyə dəvət edim, son kurs tələbələrinə son dərsdə hər həftə bir saat mühazirə oxusunlar... Üzüm gələn kimdən xahiş etdimsə, gələn aya saxladı. Və axırda Xalq şairi Qabil razılaşdı. Həqiqətən, tələbələrin də maraqla dinlədikləri yaxşı bir mühazirə dedi, ancaq müəllim olmadığına görə ədəbiyyat barədə nə bilirdisə hamısını yarım saata danışıb qurtardı... Düşdük dekanlığa. Qabil müəllimin özünə dost saydığı fakültə professorlarından iki-üç nəfərə də əvvəlcədən xəbərdarlıq eləmişdik. Gəldilər... Qabil müəllimin şərəfinə bir-iki rumka vurmuşduq ki, xəbər gəldi: rektor tarix fakültəsindən endi hüquq fakültəsinə, bir azdan filfaka gələcək... Əhli-məclisə dedim ki, siz işinizdə olun, bir azdan gəlirəm. Və dəhlizə çıxanda Murtuz müəllimlə üz-üzə gəldik. Görünür, fakültənin "ağsaqqallar"ı da dinc durmayıb "lazımi informasiyaları" vermişdilər... Çox səmimi görüşdü, "işlər necə gedir? Nə var, nə yox?" deyə soruşanda dedim ki, "Murtuz müəllim, xahiş edirəm dekanlığa buyurasınız, şair Qabil də burdadır..." Gülümsündü... "Tələsirəm" dedi, "ancaq Qabil burdadısa, onnan görüşüm, yaxşı deyil"...

Dekanlıqdakı xudmani "təmtərağ"ı, köhnə dostları, xüsusilə Qabil müəllimin artıq "ev yiyəsi" funksiyasını icra etdiyini görəndən sonra Murtuz müəllim əyləşməli, məclisdəkilərin şərəfinə sağlıq deməli və bir-iki rumka da içməli oldu.

Məclis ola, Qabil müəllim ola... Ordan hələm-hələm adamın vaxtından əvvəl çıxmağı mümkün deyildi. Və birdən Murtuz müəllim məni işarə ilə yanına çağırıb soruşdu ki, buralarda viski var?.. Dedim, bu dəqiqə tapdıraram... Ancaq tapa bilmədik... O vaxt biz ədəbiyyat adamları araq içirdik, viski barədə, sözün açığı, elə bir təsəvvürümüz də yox idi.

Və ilk dəfə viskini Parisdə içdik... Oteldə, mənim otağımda...

Murtuz müəllimin rəhbərliyi ilə parlament heyəti - Musa Quliyev (Urud) və mən Parisə getmişdik. Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan parlament sədrlərinin görüşü idi. Və Fransa Senatının sədri Panselenin təşəbbüsü ilə keçirilən bu görüş çox gərgin keçdi... Ümumiyyətlə, mütərəqqi təsir bağışlayan, çox nurani görkəmi olan Pansele möhtəşəm Yelisey sarayında keçirilən görüşlərdə münaqişələrə son qoyulmasını məsləhət görürdü. Ancaq bu məsləhət o qədər amorf və ya didaktik idi ki, heç bir tərəf üçün vəziyyəti anlatmaq (və müzakirə predmeti tapmaq) imkanı vermirdi... "Təşəbbüsü" Nino Burcanadze ələ alıb dedi ki, biz Qərb mədəniyyətinin varisi olduğumuza görə münaqişənin münsifliyini edə bilərik. Yaxşı olar ki, bu missiyanı bizə verəsiniz... Pansele güldü, "azərbaycanlılarla erməniləri dinləyək" dedi, "ancaq nəzərə alın ki, biz bura dava eləməyə yox, sülh yollarını tapmaq üçün yığışmışıq"...

Sülh isə mümkün deyildi... Qarşılıqlı ittihamlar səsləndi... Biz tərəfdən konkret qarşı tərəfdən "mifoloji"...

Musa Quliyevin statistik məlumatlarla dolu (və alovlu) çıxışını Pansele yarıda kəsməli oldu. Və dedi ki, hər halda barışıq üçün yollar axtarmaq lazımdır. Musa belə bir yolun olmadığını sübut etmək istəyəndə Pansele onun sözünü bir də kəsdi. Dedi ki, mən fransızam, İkinci Dünya Müharibəsində almanlar Fransanı işğal etmişdilər, ancaq bu yaxınlarda mənim nəvəm bir almana ərə getdi...

Və məsələ böyüdü... Beynəlxalq etiketləri dərindən bilən Murtuz müəllim ona söz verildikdə təmkinlə (və təbəssümlə) Panseleyə təşəkkür elədi, bütün müharibələrin, münaqişələrin sülhlə nəticələnməsinin həm maraqlı tərəflər, həm də insanlıq üçün alternativsiz bir istək olduğunu söylədi. Həm Almaniyanın, həm də Fransanın yaxın tarixindən misallar gətirib yığcam şərh verdikdən sonra Azərbaycan-Ermənistan, Dağlıq Qarabağ probleminin mahiyyətini beş-on dəqiqə ərzində elə izah etdi ki, nəinki Gürcüstanla Ermənistanın gənc parlament sədrləri, hətta ağsaqqal, müdrik Pansele də başlarını aşağı əyib Azərbaycan parlamenti sədrinin sonda nə deyəcəyini gözləməli oldular...

Və müzakirə bitdi.

Otelə qayıdıb bir-iki saat dincəldikdən sonra telefon zəng çaldı. Murtuz müəllimin mühafizəçisi İlqar idi. Dedi ki, Murtuz müəllim sizlə söhbət eləmək istəyir... Və çox keçmədi ki, Murtuz müəllim, Musa və mən otaqda şirin söhbətə başladıq... Daha doğrusu, o danışır, biz qulaq asırdıq... İlqar peşə vərdişinə uyğun olaraq gah gəlir, gah da gedirdi. Birdən söhbətarası Murtuz müəllim ona nə isə işarə edəndə İlqar "bu dəqiqə" deyib getdi. Və çox keçmədi ki, müasir dünyanın siyasi problemlərini biz artıq qarşımızdakı bir şüşə keyfiyyətli viskini iri stəkanlara süzüb qurtum-qurtum içə-içə müzakirə edirdik... Dünyada Azərbaycandan böyük ölkə, Azərbaycandan güclü dövlət yox idi...

İlqar növbəti dəfə içəri girib cib telefonunu Murtuz müəllimə verəndə Musa ilə mən hiss elədik ki, məclisin sonudur. Təəssüfləndik. Çünki bu böyük insanla bir yerdə olmaq, onu üzbəüz dinləmək, sual verib-cavab almaq, hərdən də elə bir dəyəri olmayan mövqeyini ona bildirib rəyini öyrənmək ələ düşən deyildi... Murtuz müəllim qonşu otaqdakı həyat yoldaşına vəziyyətinin yaxşı olduğunu, kofe içə-içə söhbət elədiyimizi dedi. Ancaq görünür, İlqarın otaqdakı viski şüşəsini apardığını xanım bilmişdi. Və istəmirdi ki, Murtuz müəllim "qadağa"ları pozsun...

Mən dekanlıqdakı "məclis"i yada saldım. Əvvəl şair Qabildən, sonra da ədəbiyyat adamlarından danışmağa başladıq. Və söhbət bitəndə artıq viski şüşəsi də tamamilə boşalmışdı.

Səhərisi gün Fransanın şimalına - Atlantik okeanının sahillərinə doğru gəzməyə apardılar. Hava olduqca təmiz idi, bağ-bağçalı, gül-çiçəkli, bir-iki mərtəbəli həyət evləri olan qəsəbələrdən keçirdik. Birində dayandıq, adi yeməkxanada yüngül nahar elədik... Yenidən yola düşəndə Murtuz müəllim ətrafa göz gəzdirib "Nizami, nə dissertasiya yazılmalı yerlərdir..." dedi. Onu başa düşdüm... Çünki elm adamı üçün dissertasiya yazmaqdan ötrü sakit bir yer tapmaqdan vacib heç nə olmur. Və elə sonralar da ağlına ağıllı fikir gələndə belə bir yer axtarır... Əli qələm tutana qədər...

Murtuz müəllim mənim yaddaşımda, görkəmli tarixi şəxsiyyət olmaqdan əlavə, son dərəcə səmimi, ünsiyyətcil, ürəyiaçıq (və müdrik, təcrübəli, məqsədyönlü) bir insan kimi qalıb. Onun komandanlığı ilə, necə deyərlər, hər cür döyüşə getmək olardı...

Türkiyəyə rəsmi səfərə getmişdik. Və bu səfərin hər mənalı məqamı mənim yadımdadır desəm, şübhə etməyin... Böyük bir nümayəndə heyətinin iştirak etdiyi bu səfərdə Murtuz müəllim sadəcə heyət rəhbəri yox, həm də hər sözü, mimikası ilə hesablaşılan böyük qardaş idi... Bütün rəsmi görüşlərdə nə o bizə bir kəlmə söz dedi, nə də biz ona... Bircə baxış kifayət edirdi... Hərə öz yerini bilirdi...

... Müxalifətin strategiyası ilə taktikası üst-üstə düşmüşdü. Çalışırdılar ki, Məclisin sonunda elə bir qalmaqal qarışdırsınlar ki, heç olmasa balaca bir təskinlik olsun... Qulamhüseyn Əliyev nə isə az-çox diqqəti cəlb edəcək bir şey dedi... Söz Siyavuş Novruzova verildi. Və Siyavuş özünəməxsus bir təmkinlə Qulamhüseynə məsləhət bildi ki, gedib M.F.Axundov adına Mərkəzi Kitabxanadakı kitablardan bir-ikisini oxusun... Qulamhüseyn müəllimi od götürdü. Dedi ki, Murtuz müəllim, Siyavuş sizin də tələbəniz olub, mənim də... İndi necə olur ki, bizi kitab oxumağa göndərir?..

Murtuz müəllim bu dəfə gülmədi... Hər iki tələbəsinə baxıb: "Gedin probleminizi kənarda həll edin" deyib Məclisin bağlandığını elan etdi.

... Həmişə hər yerdə danışan Mikayıl Mirzə Milli Məclisin iclaslarında heç vaxt danışmazdı. Bir dəfə necə oldusa danışmaq fikrinə düşəndə Murtuz müəllim dərhal ona söz verdi. Və Mikayıl Mirzə hərarətli səsi ilə "Murtuz müəllim!" - dedi, "Milli Məclisin sədri kimi deyil, beynəlxalq münasibətlər üzrə mütəxəssis kimi sizə müraciət edirəm... Neçə illərdir danışırıq, bu məclisdə müxtəlif dövlətlərin adı dönə-dönə çəkilir, heç Monqolustanın adı çəkilmir... Niyə?.."

Bir balaca iğtişaş yarandı... Və təbii ki, hamı Murtuz müəllimin nə deyəcəyini gözləyirdi. O, güldü, güldü... Və sonra "ay Mirzə Mikayıl" dedi, "bir rahat, sakit ölkə var dünyada, niyə qoymursan öz işi ilə məşğul olsun? Sənin onunla nə işin var?.."

Murtuz müəllim müalicədən qayıtmışdı. Milli Məclisdə Vaqif Səmədoğlunun təklifi ilə onun yanına getdik... Çox yaxşı, hətta şən görünürdü. Hal-əhvaldan sonra "Vaqif müəllim, sən Allah bağışla" - dedi, - "Xavər xanımın rəhmətə getdiyini eşitdim, ancaq gələ bilmədim. Allah rəhmət eləsin!.." Vaqif Səmədoğlu, adəti üzrə, bir az xəyala dalandan sonra "Murtuz müəllim, narahat olmayın, o boyda kişidən sonra əlli il yaşadı..." deyəndə Murtuz müəllim mənə, mən də ona baxdım... Sükutu yenə dünyagörmüş mütəfəkkir pozdu: "Nizami, nə var, nə yox?" dedi...

O, çox oxumuş, böyük elmi-nəzəri məktəb keçmişdi, ancaq onu ictimai-siyasi həyatda önə çıxaran təkcə bu yox, həm də fitri istedadı, yüksək humanizmi, Ulu Öndər Heydər Əliyevin azərbaycançılıq ideallarına bağlılığı, ehtiramı, sədaqəti idi...

Və bir üstünlüyü də onda idi ki, Milli Məclisin sədri olduğu illərdə də öz müəllimlik missiyasını sona qədər tərk etmədi... Bir dəfə müxalifətçi deputatlardan biri iqtidarı "tənqid" edərkən həddini aşanda Murtuz müəllim ona təəssüflə "sən gərək belə əsassız danışmayasan", dedi, "axı Universitet professorusan"...

Professor Murtuz Ələsgərov, heç şübhəsiz, bütün tərcümeyi-halı ilə bir daha göstərdi ki, intellektuallıq, ziyalılıq, humanistlik nə deməkdir. Və belə şəxsiyyətlər dünyaya əbədi yaşamaq missiyası ilə gəlirlər...

525-ci qəzet.-2018.-21 fevral.-S.4.