İstiqlal şairi Ümgülsüm

Adı istiqlalımızla qoşa çəkilən Rəsulzadələr ocağında doğulan, aylı-ulduzlu bayrağına tapınan, türklüyü ilə qürur duyan, sözü qılıncdan kəsərli, özü hələ yazılmayan şeirlərin ən gözəli, duyğuları çiçəklərin ləçəyindən incə şair Ümgülsüm xanım haqqındadı bu yazı.

O, Azərbaycanda müstəqil dövlət quran, bayraq ucaldan M.Ə.Rəsulzadənin əmisi qızıdır. O, Müsavat Partiyasının yaradıcılarından biri, Cümhuriyyət dövründə Parlamentin üzvü olan Məmmədəli Rəsulzadənin bacısıdır. O, ən çətin məqamda-NKVD-nin zəhmi dağlar yaran zirzəmilərində belə heç kəsin üzünə durmağı özünə sığışdırmayan, dünyadan kişi kimi köçən, mərdliyi ilə əbədi ömür qazanan yazıçı Seyid Hüseynin həyat yoldaşıdır. O, Azərbaycanın istiqlalını tərənnüm edən, Cümhuriyyətin süqutundan sonra sovet rejiminə etiraz eləyən, nifrətini gizləməyən, 37-ci ildə repressiyaya uğrayan yeganə xanım şairimizdir.

Ədəb-ərkanı, incə əl işləriylə xanımlığa, həyat yoldaşına sədaqətiylə qadınlığa, övladlarına olan sevgisiylə analığa şərəf gətirən, şeirləri, hekayə və məktublarındakı düşüncələri, misraları, sətirləriylə heyrət və qibtə doğuran bənzərsiz, təkrarsız bir söz adamıdır.

(Əvvəli ötən sayımızda)

Ümgülsüm xanım ömrünün sonuna kimi Seyid Hüseyni elə övladlarının cizgilərində axtarıb tapacaqdı. Çünki 1938-ci ilin 5 yanvarında yazıçı Seyid Hüseyni ailəsindən xəbərsiz Qum adasında güllələmişdilər...Ümgülsüm onda hələ Bayıl həbsxanasında idi. Oğlu Cığataya yazdığı şeirdə Seyid Hüseyndən bir xəbər gözləyirdi...

Oxudum şeirini, sevimli gülüm,

Göz ağladısa da, sevindi könlüm.

Bir həsrətim budur, üzünü görüm,

Hər nə olur olsun, xilqət olmasın.

Deyirsən ki, mənə özündən söylə,

Mən də karandaşı alıram ələ.

Yazmağa yaxşı söz gəlməyir dilə,

Nə söyləyim? Qoy şikayət olmasın.

Siz yaxşı olsanız, mən də yaxşıyam,

Sevinərəm tez-tez məktublar alsam.

Pis olmaram əgər xatircəm olsam,

Məktub göndər, könül həsrət olmasın.

Oğlum, can sağ olsun, hər zəhmət keçər,

Dünya gərdişidir, bu gəlib gedər.

Təcrübədir, insanlara dərs verər,

Ayıq olsun adam, qəflət olmasın.

Şerinin mənimçün qiyməti çoxdur,

Bəzi sözün qəlbə dəyən bir oxdur.

Babadan yaz mənə, xəbərim yoxdur,

Dərdli könül ta narahat olmasın.

Cığatayım, məni çox yada salma,

Dərdimə qal, amma özün dərd alma.

Gəl-get bu yolları, lakin saralma,

İstəmərəm, səndə halət olmasın!

Ümgülsüm bu şeiri yazdığı vaxt Seyid Hüseynin güllələndiyi gündən aylar keçirdi... Amma həbsxanada günlər keçmirdi, orda nigarançılıq, qorxu, iztirab içində həsrətdən uzun gecələr vardı... Oxumaq nə qədər ağır olsa belə, kaş ki, Ümgülsüm xanım bütün duyğularını, bütün yaşantılarını söz-söz yazıb azadlıqda qalan doğmalarına ötürə biləydi. Təəssüf ki, yazılar 1938-ci ilin 21 aprelində bitir. Bayıl həbsxanasından yadigar qalan bir "Qala xatirələrim", bir də bir neçə şeirdi. Məşhur "Vətən ayrısı" şeiri də o vaxt yazılmışdı...

Mən saralıb-sollam qərib ellərdə,

Sözüm dastan olar bütün dillərdə.

Gözüm qaldı çiçəklərdə, güllərdə,

Gül dərmədim, düşdüm çəmən ayrısı,

Sürgünəm, düşkünəm, Vətən ayrısı.

Ağlaram gözümün yaş bitincə,

Sızıldaram əlim sizə yetincə,

Şeirlər düzərəm incədən-incə.

Canım candan cüda, bədən ayrısı,

Sürgünəm, düşkünəm, Vətən ayrısı.

Könül həsrətidir gül bənizlərin,

Lalə yanaqların, gülər üzlərin,

Xurmayı tellərin, ala gözlərin,

Gül dərmədim, düşdüm çəmən ayrısı,

Sürgünəm, düşkünəm, Vətən ayrısı.

Onda Ümgülsüm xanım hələ Bakıdaydı, ona bu şeiri yazdıran sürgün havasıydı. "Xalq düşməni"nin ailəsi kimi ora düşən hər kəsin qismətində vətən ayrısı olmaq əzabı vardı. Ümgülsüm xanımı da "Vətən xaini"nin həyat yoldaşı kimi 8 il azadlıqdan məhrum edib uzaq Mordvaya, Temlaq İslah Əmək Düşərgəsinə göndərdilər...

lll

Evdə Rəsulzadələrlə bağlı şəkillərin arasında qara geyimli, dağınıq saçlı, yaxasında məhbus kimi nömrə yazılmış yaşlı bir qadının şəkli də var. Bu, Ümgülsüm xanımın Bayıl qalasında çəkilən şəklidi. Həmin şəkil çəkilən vaxt isə onun cəmi 37 yaşı vardı. Ömrünün qadın kimi çiçəklənən, bar gətirən vədəsində üzündəki məzhun ifadə, gözlərindəki kədər adamın ürəyini didim-didim eləyir. Gözümü şəkildən qaçırmaq istəsəm də, gündə neçə dəfə baxışlarımız toqquşur. O, sanki məndən "axı niyə belə oldu, bizim nə günahımız vardı, məni niyə əzizlərimdən, övladlarımdan ayrı saldılar?" suallarına cavab istəyir. "Mənim nə məhbəsdə, nə də sürgündə nələr yaşadığımı, necə yaşadığımı siz heç vaxt anlaya bilməyəcəksiniz, çünki orda sözə sığmayan, dilə gətirilməyən dəhşətlərdən, faciələrdən allahdan və bizim özümüzdən başqa heç kəsin xəbəri olmadı" - deyir.

Mən ona cavab verməkdə acizəm. Mən bu qadının şəkildən boylanan bu ağır suallarla dolu baxışları qarşısında özümü günahkar sayıram. Bu baxışlar qarşısında mən öz yaşımdan, rahat yazı masamdan belə utanıram... Onun gözündəki kədərsə böyüdükcə böyüyür, gecənin səssizliyinə qarışır... Qaranlıq gecənin səssizliyində onun pıçıltılarını aydın eşidirəm. Dustaq həyatının həmişəki ağır iş günündən sonra bir küncə çəkilib övladlarına məktub yazır:

"Əzizim Oqtay! Sənin ilk məktubunu dünən axşam aldım. Heç bilmirəm bu sevincimi nə cür izah edim. Elə bil ki, mən bu gün anadan oldum.

Yazırsan ki, Rəssamlıq məktəbini bitirmisən. Bu münasibətlə səni təbrik edirəm! Mənim əziz Oqtayım! İndi mən özümü dünyada ən xoşbəxt ana hiss edirəm. Düşünürəm ki, indi bütün xoşbəxtliyim, həyatım mənə qaytarıldı. Təəssüflənirəm ki, sən imtahanlarını verəndə, diplom müdafiə edəndə sənin yanında olmamışam. Eybi yoxdur. Bütün bunlar keçib gedər. Tezliklə mən evə qayıdaram, inşallah, hamımız bir yerdə olarıq. Sən yaxşı elədin ki, bu il oxumağa Moskvaya getmədin. Bəlkə mən gələn il qayıtdım, evdə oldum, onda sən arxayın gedib oxuyarsan.

Oqtaycan! Sən mənə tez-tez məktub yaz. Yaz ki, harda işləyirsən, nə ilə məşğul olursan, maaşın nə qədərdir? İndi mən səndən alacağım ikinci məktubunun və şəklinin həsrətilə yaşayıram.

Nə üçün məktubunda xalan və onun ailəsi barədə yazmamısan? Onlardan mənə tez bir xəbər yaz! Öpürəm səni! Sən məktubunda məni öpməmisən, amma mən səni bərk-bərk öpürəm.

Anan Ümgülsüm, mart 1939"

"Təəssüflənirəm ki, sən imtahanlarını verəndə, diplom müdafiə edəndə sənin yanında olmamışam..." Bu bir cümlədə nə qədər böyük ağrı, təəssüf, həsrət var... Övladı ilə bağlı sevincləri yalnız uzaqdan-uzağa yaşayan, o sevinclərin yalnız sorağını eşidən ananın əzabları var, amma özünü sındırmır, övladına dərd verməməkçün yenidən görüşəcəklərinə ümidini itirmədiyindən yazır.

Ümgülsüm xanımın oğlu Oqtayla bir neçə yazışması var. Bu, təkcə məhbəs həyatı yaşayan ananın və ana həsrətiylə yol gözləyən oğulun deyil, iki sənət adamının yazışmaları, məktublarıdı. Bu məktubların hər sətrində bəlkə onların fərqində belə olmadan biri-birinə ötürdükləri nə qədər düşüncələri, sənətlə bağlı məlumatlar var.

Onun 1940-cı ilin 15 dekabr günü Oqtaya yazdığı məktubunda belə sətirlər var: "Böyük və əziz oğlum Oqtay! Məktublarını aldım. Özün bilirsən ki, nə qədər şadam...

Bir neçə gün bundan qabaq sexdə işlərkən kultirnitsamız Tretyakov qalereyasının 58 illik müfəssəl tarixini oxuyurdu (bizim bütün iş zamanlarımız qəzet və kitab mütaliəsinə qulaq asmaqla keçir). Mən onu çox diqqətlə dinləyirdim. Çünki o, sənin məsləkinə və sənətinə aid idi. Qulaq asdıqca deyirdim ki, kaş indi o kişi sağ olaydı, mənim Oqtayımın da işlərinə qiymət verəydi.

Oqtay! Axır vaxtlar məndə rəssamlığa qarşı bir meyl, həvəs oyanmışdır. Onsuz da burada qadınlar məni rəssam qoymuşlar. Çünki mən özümdən yaxşı işlər tikirəm. Məni bir-birlərinə tanıdanda naşa xudojnitsa Sadıxova Gülsüm deyirlər. Heç xəbərin yox, anan Potmaya gəlib rəssamlığı ilə tanınmışdır.

Oqtay, burada günəşin elə türlü qürub mənzərələri var ki, heç deyilməklə başa gələn deyil. Günəş doğarkən və batarkən üfüqdə elə gözəl rənglər, elə gözəlliklər yaranır ki, adam bunlara heyran qalır. Deyirlər ki, bu, bu yerlərin xüsusiyyətidir. Bir çox rəssamlar buradakı tülü və qürub mənzərələrini çəkmək üçün gəlirlər".

Tanrı incə ruhlu şeirlər yazan, gözəl əl qabiliyyəti olan Ümgülsüm xanımdan bəxtdən başqa heç nəyi əsirgəməmişdi. Ömür vəfa eləsəydi, dünyanın düz vaxtı olsaydı, Ümgülsüm şeirlərini bir kitabda toplayar, bəlkə çəkdiyi rəsmlərlə də vərəqlərini bəzəyib-süsləyərdi. Amma Ümgülsüm xanımın təkcə şeirləri, əl işləri deyil, adi məktubları da onun sənətkarlığından xəbər verir. Bu məktublar sanki hansısa bir əsərdən parça kimi oxunur. Yəqin ki, Ümgülsüm xanım yaşasaydı, illər sonra öz xatirələri əsasında sürgün həyatı ilə bağlı böyük əsərlər də yazardı. Təəssüf ki, ondan qalan yalnız bu məktublar oldu: "Bu gün 30 dərəcə şaxta var idi. Biz işə gedirdik. Təmiz və quru hava ilə qarşılaşan nəfəsimiz buz bağlayıb qaşlarımıza, kirpiklərimizə qonurdu. Havanın saflığını ləkələyəcək nə üfüqdə duman, nə göydə bulud var. Meşənin üstündən yüksələn istisiz mart günəşi öz şüalarını qarlı dağlara, bacalardan çıxan tüstülərə, qaranlıq meşələrə, ağaran çöllərə səpirdi. Bizi əhatə edən çılpaq təbiətin bu gözəllikləri, görkəmi qarşısında adam bir söz söyləməmiş dura bilmir. Mən də özüm-özümə dedim: heç olmasa Cığatayıma bunlarısa yazım...

Bir azdan sonra meşə ağ xalatını çıxarıb yaşıl köynəyə bürünəcək. onda biz xoşbəxt olacağıq! Cığatay, burada təbiət zəngindir. Ancaq bu zənginlik həmişə işıqlı səhərlərdən, günəşli göylərdən ibarət olmur. Təsəvvürünə gətir ki, 40-45 dərəcəyə enmiş bir şaxta, çox bərk qarlı günlər də olur. Şiddətli küləklər, çovğunlar, boranlar, aysız-ulduzsuz gecələr də olur. Mən-sənin memən işdən çıxıb bu "zənginliklərin" arasında zonaya gedir. Ölümləri xatırladan qəzəbli bir tufan yeri göyə, göyü də yerə qatmışdır. Qardan dərələr, təpələr əmələ gəlmişdir. Qaşlar, kirpiklər qar dustağı kimi burunların deşiyini də bağlayır. Nə göz açmaq, nə də nəfəs çəkmək mümkündü. Adama elə gəlir ki, həyatın, daha doğrusu, dünyanın son günü, son saatıdır".

Tale ona qarşı çox amansız oldu. Yazı masası arxasına keçib öz duyğularını, yaşantılarını qələmə almaq belə ona qismət olmadı. 1937-ci il onun həyatını darmadağın elədi, bütün doğmalarından həmişəlik ayrı saldı... Ümgülsüm xanım hər məktubunda Qazaxıstana sürgün edilmiş bacısı Ümbülbanunu və uşaqlarını soruşur, onlardan bir xəbər gözləyirdi.

1940-cı ilin yanvarında Səyyarəyə yazdığı məktubunda belə sətirlər var: "Səyyarə, bu dəfə pasılka ilə bacımla mənim bir yerdə olan şəklimizi, Oqtayla Cığatayın matros paltarında olan şəkillərini, Qumralın balacalıq şəklini və özünüz beşiniz bir yerdə şəklinizi yaxşı çəkib göndərin.

Lətifədən və uşaqlardan mənə bir xəbər yazın. Bacıgilə yazın ki, mən onlardan bir dəfə məktub almışam, cavabını da yazmışam, onlardan çox nigaranam, neyçün mənə məktub yazmırlar? Siz onlara deyin mənə yazsınlar".

Sürgündə olan bacısı-Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin həyat yoldaşı kimi Qazaxıstana sürgün edilən Ümbülbanu, oğlu Azər imkan düşdükcə Ümgülsümə yazırdı, elə Ümgülsümün öz övladları da xalasıgildən ara-sıra aldıqları məlumatları ona ötürürdülər, amma bu məktublar ömürlük ayrı salınmış bacıların həsrətini ovutmağa yetərli deyildi.

1939-cu ilin noyabrında Səyyarə Ümgülsümə məktubunda yazmışdı: "Anam, Azərdən aldığımız məktuba görə Azər bir naxçıvanlı qızla evlənmişdir. Onların işi yaxşıdır. Onlar işləyirlər. Musagil də yaxşıdır. Onlar da işləyir".

Səyyarənin naxçıvanlı qız dediyi - Naxçıvanda məşhur olan Məşədi Böyük Ağanın nəvəsi Şölə xanım idi. Atası Rəhim ağa Sultanov sovet hakimiyyətini qəbul etmədiyindən bolşeviklərə qarşı vuruşub dağlara çəkilmiş, daha sonra Türkiyəyə mühacirət etmişdi. 1937-ci ildə onun ailəsini-həyat yoldaşı Hümay xanımı övladları ilə bərabər kulak adıyla Qazaxıstana sürgünə göndərmişdilər. Azər də Şölə xanımı orda görüb sevmişdi...

Ümgülsüm xanıma bacısının bəy nəslindən olan əsilzadə gəlinini görmək nəsib olmadı. Şölə xanım çox gənc yaşlarında, iki övladı doğulduqdan sonra dünyasını dəyişdi, Rəsulzadələr ailəsinin sürgün həyatı yaşayan bütün üzvləri kimi məzarı belə qalmadı. Özü sürgündə neçə xəstəlik tapan, əlil olan Ümgülsüm xanımın onun sonrakı taleyindən, əlbəttə ki, xəbəri olmadı...

(Ardı var)

Nəcibə BAĞIRZADƏ

525-ci qəzet.- 2018.- 5 iyul.- S.6.