İstiqlal Məhkəməsində Azərbaycan məsələsi

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ 2018-CI İLİ -AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ İLİ ELAN ETMİŞDİR

Müsəlman Şərqində ilk demokratik respublikanın elan edilməsinin 100 ilinin 23 ayı müstəqillik, 71 ili istila-fasilə dövrüdür. Vətəni tərk edib mühacirət həyatı yaşayan mücahidlər müstəqilliyin yenidən qələbəsi uğrunda mübarizələrini qətiyyətlə davam etdirmişlər. Mühacirət mətbuatı bu, istila-fasilə dövrünün canlı salnaməsidir. Nəzərdən keçirək.

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

İSTİQLAL MƏHKƏMƏSİNDƏ AZƏRBAYCAN MƏSƏLƏSİ

Ankara İstiqlal Məhkəməsində həftələrdən bəri cərəyan edən məhkəmə, qarelərin (oxucuların) məlumu olduğu vəchilə Azərbaycan məsələsinə də təmas etmişdir. Bu məsələnin İstiqlal Məhkəməsi kibi yüksək bir müəssisədə böyük mövzu bəhsi oluşu bittəbii bizi əlaqədar etməyə bilməzdi. Vaxtilə iltica (pənah) etdikləri və hər növi müsavirpərvərligini gördükləri halda qardaş bir məmləkətin, məhkəmə rəisinin ifadə etdigi çox musib (hədəfi düz vuran) bir təriflə “daxili siyasətinə qarışmqla hərcü-mərc olan” Kiçik Tələtlərin, Azərbaycan münəvvərləri, hökumət və “Müsavat” firqəsi haqqında verdikləri həqiqətdən ari (uzaq) ifadələri ilə yapdıqları xətanın bəraətləndirilməsi zimnində ortaya qoyduqları dəlillər və bəyan etdikləri təvillərin (izahların) heç bir nöqtəsi nəzəri-tədqiqimizdən qaçmamışdır. Yalnız daha məznun (şübhəli) mövqeində oturub ağır isticvablar (sorğular) və məsuliyyətli mühakimələr altında olan zəvatə qarşı nəşriyyatda bulunmayı əxlaqi mülahizələrlə müvafiq bulmadığımızdan bu xüsusdakı söyləyəcəklərimizi mühakimənin xitamına qədər təliq etdik.

Türkiyəli arqadaşlarımızdan bir qisminin Qafqasiyada ikən bolşeviklərlə təşriki-məsai (ortaq səy) edərək milli Azərbaycan hökumətinin süqutunda amili-müəssir olduqları məlumunuzdur.

Bu xüsusdakı fəaliyyətlərinin hesabını verirkən bunlar miyanında, Azərbaycan faciəsində bəlkə də ən ziyadə məsul olan Kiçik Tələt, Rəis bəyin pək haqlı bir sualına məruz qalmışdır, kəndisinə:

- Siz oraya müavinət təmini üçün getmişdiniz. Halbuki, o məmləkətin siyasətilə hərcü-mərc oldunuz. Siyasətə qarışmadan, ərbabı xeyrə müraciət etmək surətilə məqsədi təmin edəməzmiydiniz, - deyə sorulmuşdur.

Bu sual qarşısında Tələt Bəy, “Biz Azərbaycanın siyasətinə qarışmadıq” davasında (tələbində) bulunmuşsa da bir az sonra Azərbaycan müxalifət firqələrinə “Siz doğrudan-doğruya “Müsavat” xarici firqələrlə birləşmək surətilə Nəsib Bəy hökumətini devirə bilirsiniz” - deyə tövsiyədə bulunmasını söyləməklə bu davasını nəqz etmiş (pozmuş), nəhayət, “əvət bolşeviklərlə təmasa gəldik. Bəlkə bu bir xəta idi, fəqət, biz bunu yapdıq” - deyə etiraf etmək məcburiyyətində qalmışdır.

Etiraf olunan bu “təmas”ın müddəiyi-ümumi (prokuror) Nəsib Əli Bəyin də diqqətini cəlb edən “zavallı Azərbaycan” faciəsində oynadığı mənhus rolun təsirini izalə etmək üçün Tələt Bəy biri müsbət, digəri mənfi olmaq üzərə iki qəziyyə sərd ediyor ki, bunlardan biri Qafqasya cəbhəsi komandanı Kazım Qarabəkir Paşadan gələn mütəəddid (saysız-hesabsız) məktublar, digəri də “Müsavat” hökumətinin “ayqırı hərəkəti”dir.

Kazım Qarabəkir Paşa və firqə komandanı Cavid Bəy, Xəlil Paşa və sairlərinə yazdıqları mütəəddid məktublarda bir an əvvəl bolşeviklərlə təması əmr və bu əmrin hər nə bahaya olsa da, icrasında israr ediyorlarmış. Digər tərəfdən də başda hökumət rəisi Nəsib Bəy olduğu halda Azərbaycan münəvvərləri və “Müsavat” ricalı (kişiləri) Anadolu hərəkatına inanmıyor, bunu bir macəra kibi tələqqi ediyorlarmış. Hətta Azərbaycan müməssislərindən Faris Bəy, Sevr Müahidəsinin qəbulu və Rizənin ermənilərə aid olması haqqında qəzetələrə bəyanatda bulunuyor (“Hakimiyyəti Milliyyə”, 5 avqust). Azərbaycan nazirlərindən birisi “Sevr hüdudu-na Rize ilə Trabzonun da idxal edilməsini” söylüyormuş. İş bu qədərlə də qalmıyor, İrandan Bakıya gələn bir heyət Azərbaycanı İran ilə birləşdirmək üçün propağanda yapıyor və bu vasitə ilə İngilislər, bolşeviklərlə Türkiyə arasında bir pərdə vücudə gətiriyorlarmış (“Hakimiyyəti Milliyyə”, 5 avqust, Tələt Bəyin ifadəsi).

Azərbaycan hökumətinin hərəkətinə və Nəsib Bəy mərhumun Ankara hərəkatı haqqındakı dərəcəyi-etimadına aid kibi indi mütaliələrindən sərfi-nəzər, Tələt Bəyin vaqeələrə təmas edən bəyanatı bir kərə başdan-ayağa yalandır. Azərbaycan müməssil və ya şahbəndərlərindən (konsul, gömrük məmuru) kimsənin və nazirlə-rindən heç birinin Sevr Müahidəsini qəbul yolunda, hələ Rizə ilə Trabzonun da bu hüdud daxilində olaraq Ermənistana verilməsi xüsusunda bəyanatı vüqu bulmuş degildir. Bu xüsusda tək bir vəsiqə “interview” degil, 3 sətirlik bir qəzetə yazısı belə göstəriləməz.

Trabzonun ermənilərə verilməsini degil, bədə milli Türkiyə tərəfindən bizzat Sovet Gürcüstanına tərk edilən Acaristanın belə, Gürcüstana aid olduğunu elan etmək təklifini, dost Gürcü hökumətinin şiddətli israrlarına rəğmən, Azərbaycan hökuməti qəbul edəməmişdi. Milli prinsiplərdə bu qədər titiz və təmiz davranan bir hökumətin nazir və ya müməssilləri nasıl olur da “Trabzonun Ermənistana aid olduğunu” təsdiq və təsbit edərlər?!.

İrandan Bakıya gələn heyətin ingilis propağandası ilə məşğul olduğundan bəhs olunuyor. Vüsuqüddövlə hökumətini təmsilən Bakıya gələn Ziyaəddin Təbətəbai heyətinin qəlbində ehtimal ki, Tələt Bəyin sezib də başqalarının anlayamadığını təsəvvür etdigi bir “İngilis planı” varmış. Fəqət bu kibi “böyük planı” degil, Təbətəbai heyəti siyasi, ticari, adlı və tranzit müqavilələrinin əqdi üçün belə az əmək sərf etməmiş, aylarla sürən bu konferans ən təbii nəticələrini intaç (nəticə) edincəyə qədər, bir qaç dəfə inqita (arası kəsilmə) təhlükəsinə məruz qalmışdı. Şu şərait daxilində İran heyətinin ingilis propağandası yapdığından bəhs etmək göz görə müğalitə (əsassız mübahisə) yapmaqdan başqa bir şey degildir.

“Müsavat” hökuməti ilə Azərbaycan ricalının Ankara hərəkatına aid bədbinlik və etimadsızlıq fikri daşıdıqları haqqındakı intiba (çap etmə) bu hökumət haqqında suiqəst və sui-niyyət bəsləyən macəraçı ruhların qolaylıqla qapılacaqları bir haləti-ruhiyyə məhsuludur. Bu müəzzəm hərəkatın yalnız Azərbaycanda degil, bizzat Türkiyədə belə səmimiyyətlərinə şübhə edilməyən bir çoxları tərəfindən tərəddüd və əndişə ilə qarşılandığı məlumdur. Binaənileyh Azərbaycan münəvvərlərindən bir qismi dəxi böylə bir zəfiyyət (zəiflik), bəlkə də məlul (usanmış) ola bilərdi. Fəqət o zamanki Azərbaycan mətbuatının, bilxassə “Müsavat” firqəsinə mənsub qəzetələrin nəşriyyatı tədqiq ediləcək olursa, İstanbul mətbuatının Amerika mandatını hərarətlə müzakirə etdigi günlərdə Bakı qəzetələri:

“Bir İstanbul, bir İzmir məsələlərinin fövqündə bir də Anadolu Türklügünün həqiqi istiqlalı və iqtisadi inkişafının təmini məsələsi vardır. Türkiyə əski ərazisindən, Rumelisindən, Misirindən, Tunisindən, Fasından, Hicazından, İraqından, Beynəlnəhreynindən həbsindən keçər, beşərtaki, Anadolu təkrar kapitülasyonlara məruz qalmasın, beşərtaki, artıq kəndi qanı, canı, kəndi yurduna, kəndi övladına sərf edən Türk Məhmətçigi yurduna sahib olsun. Ümid edəlim ki, böylə olacaq. Çünki Türk milləti böylə istiyor. Çünki vicdani-bəşəriyyət böylə əmr ediyor”. (Bakıda “Müsavat” firqəsinin naşiri-əfkarı olmaq üzrə intişar edən “İstiqlal” qəzetəsinin baş məqaləsindən) kibi sətirlərlə ifadə olunan haləti-ruhiyyə ilə Türkiyə istiqbalından əmin bir ümidə tərcüman oluyorlardı. Bu ruh yalnız qəzetə məqalələrində degil, məsul hökumət əzasının müxtəlif zamanlarda vüqu bulan bəyanatları ilə də təsbit olunmuşdur. Fəqət nə yaparsın ki, Azərbaycan milliyyətçilərinin başı üstündən qızıl rus istilaçılarına əl uzatmaya qərar vermiş Kiçik Tələt kibi macəraçı politikaçılar, daşıdıqları əhvali-ruhiyyə həsəbiylə, bu kibi müsbət vaqeələri degil mahud (aşna) Vəzirovların kiçikliklərini görür və bunu bütün bir mühitə təşmil etməkdən zərrə qədər çəkinməzlər.

Böylə bir ruhla mütəhəssis olan Azərbaycan hökuməti mübariz Anadolu ilə təmasa gəlmək üçün təşəbbüsdə də bulunmuş, bu məqsədlə mürəxxəslər göndərmiş, fəqət Anadolu nam və hesabına hərəkət edən Fuad Bəylərlə Kiçik Tələtlərin nə dərəcəyə qədər həqiqi mütəxəssis və məsul adamlar olduğunu bir türlü kəsdirəməmişdi. O, bittəbii hökumətin müxalifləri və məmləkətin düşmənləri ilə daha sıxı və səmimi təmaslarla işə başlayan bu adamlardan şübhə etmək haqqını kəndində bulmuş, məsul hökumət rical və məhfillərinə xas olan ehtiyatı əldən verməmişdi. Müsavat hökumətinin bu xüsusdakı əsəbiyyəti artıq vəqaye ilə isbat edilmiş, mühakimədəki intiba bu adamların Anadolu degil, müstəqilən kəndi nam və hesablarına hərəkət etdiklərini təsbit eyləmişdir. Bu xüsusda Azərbaycan hökumətinin ibraz etdigi zəyif bir cəhət varsa, o da şübhə etdigi bu adamlara Türkiyə millətçisi sifətilə olsa da, fəzlə hörmət və etibar göstərmiş olmasıdır.

Nail Bəyin də etiraf etdigi vəchilə “Müsavat” firqəsinin lideri daxil olduğu halda, Azərbaycan ricalı başda Xəlil Paşa olmaq üzrə, bolşevik ruslara qapılan Türkiyəli siyasi millətçilərə “Yapmayınız, bizi kəndi halımıza buraxınız, 100 sənədən bəri təhti-əsarətində bulunduğumuz rusları biz daha iyi biliriz. Onlar hilə ilə gəlir, sonra bizi əzərlər (“Hakimiyyəti-Milliyyə”, 5 avqust) demişlərsə də bunlar aldırmamış, mövud (vəd verilmiş) Qızıl Ordu komandanlığının verdiyi nəşə ilə “zavallı Azərbaycan”ın qana boyanmasına səbəb olmuşlardır.

Şimdi İstiqlal Məhkəməsinin haqlı suallarına qarşı cavab verirkən, yapılan bu xətanın ağır təsiri ilə bugünki fəci nəticəyi kəndilərinə ixtar edən (xatırladan) məmləkət adamlarına qarşı dərin bir hicab (utanmaq) hissi duymaqdansa, Tələtlərin qalxıb da yalanlar uydurduğuna heyrət etməmək mümkün degildir.

Azərbaycan süqutunda ayqırı hərəkət edən bəzi türkiyəlilərin təqsiri olduğunu “Yeni Qafqasiya” dəfələrlə söyləmişdir. Bu dava artıq mürtəkiblərin (cinayət) məhkəmə hüzurundakı kəndi etirafları ilə isbat edilmişdir. İrtikab etikləri xətadan mütəvəllid məsuliyyəti təhfif üçün Azərbaycan hökumətinin mübariz Türkiyəyə qarşı laqeyd qaldığı haqqında uydurulan əfsanənin də artıq nə mahiyyətdə bir dastan olduğu meydana çıxdı. Milli Azərbaycanın Anadoluya yalnız qəzetə məqaləsi və bəyanatlar kibi mənəvi vasitələrlə degil, maddətən də yardım etdigini isbat edən vaqe və vəsiqələrdən burada bəhsə lüzum görmüyoruz. Bu, məhafili-aidəsincə məlum bir həqiqətdir.

Azəri (M.Ə.Rəsulzadə)

“Yeni Qafqasiya”, 1 eylül (sentyabr) 1926, №20

AZƏRBAYCANDA FİKİR HƏYATI: BİR İDEOLOJİ BƏHSİ

Məşhur Azərbaycan şairi Hüseyin Cavid Bəyin “Topal Teymur” ünvanilə yazdığı əsərin Maarif Komisarlığı tərəfindən teatro səhnələrində oynanmasının məni (qadağası) haqqındakı qərarı və bu qərarın motivini keçən nüsxələrimizdə vermişdik.

“Topal Teymur”un məni (qadağası) Azərbaycanda ədəbi pək mühüm bir hadisə şəklinə girdi. Zatən Cavidin bütün əsərləri meydana gəldikcə Bakı mətbuatında epey ciddi münaqişələrə mucib oluyor. Bundan əvvəlki “Şeyx Sənan” ilə “Peyğəmbər”i də komunist münəqqidləri belə iki partiyə bölmüş, lehidarları ilə əleyhdarlarına az mürəkkəb sərf etdirməmişdi.

Cavid Bəyin yeni İstanbul şivəsi ilə təsanüdsüz və təklifsiz ədəbi türkcə ilə su kibi axan səlis üslubunu, müxalifləri dəxi təqdir etmək məcburiyyətindədirlər. Hətta bütün əsərlərini tənqid və son əsərini isə tamaşadan mən edən maarif komisarı belə, onun “Hünərvər, qələm üstadı və sənətkar” olduğunu etiraf ediyor. Fəqət bu münəqqidlərə nəzərən şair “Sovet inqilabını anlayamamış, realizmdən uzaqlaşmış, sənət üçün sənət üsuluna saplanmışdır”.

Bu ittiham, yalnız həqiqətən də təqib etdigi ədəbi məslək həsəbilə siyasi realitələr fövqünə çıxmaq təmayülündə bulunan və ruzmənlə (gündəlik) siyasətə yüksək zirvələrdən şahin baxışı ilə baxan Hüseyin Cavid Bəyə degil, Azərbaycanın bütün şairlərinə və bugünki Azəri ədəbiyyatına tərcih edilmişdir.

Bütün bu tənqidlərdən anlaşılıyor ki, “6 sənədən bəri” Azərbaycanda təəssüs edən komunist müəssisələrinin ixtilaldan əvvəlki ədəbiyyatda mübaşirləri olmadığı kibi, ixtilaldan sonrakı ədəbiyyatda da müdafiləri yoxdur. Sovet münəqqidlərinin tərifincə “tarixin ən fəyyaz və ən məsud bir inqilabına məzhər ikən” Azəri ədəbiyyatı bu inqilabın əsasını təşkil edən məfkurəyə qətiyyən yanaşmamışdır. “Maarif və mədəniyyət” məcmuəsinin 9-cu nüsxəsində “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi və tarixi” nam məqaləsində bu mövzuya yanaşan bir mühərrir, məcmuənin 21 və 22-ci səhifələrində müasir Azəri şeir və ədəbiyyatından bəhs edərək “Cavidlərin, Cavadların və Cəfər Cabbarzadələrin kəndilərini bitərəf bir cəbhəyə doğru çəkdiklərini” kəmali-təəssüflə etiraf etməkdədir. Bu münəqqidcə Azərbaycan şairləri “ilhamlarını ya əski Ərəbistan çöllərindən (“Peyğəmbər”, Hüseyn Cavid), yaxud əski türk istilalarından (Topal Teymur) alır, yaxud da Qız qalalarından (Cabbarzadə Cəfər) və ya “Göy Göl”lərin füsunkar və simvolik mənzərələrindən (Ə.Cavad) ruhlanır. Məmləkətdə nə yapıldığını yıxılan və qurulan işləri, yaradılan yenilikləri guya görmək istəmiyorlar. Münəqqid “Milli intibah” dövrünün bu müasir ədiblər zümrəsindən bir qisminin bəzi tərəqqi əsəri göstərərək inqilaba “təməssül” etmək istəyənlərini belə naqis buluyor. Bunlar “burjua cəmiyyətinə qarşı protesto nümayişi” yapıyorlarsa da, inqilabçı tiplərini idealist və utopist bir şəklə qoyuyorlar. “İnqilabı olduğu kibi degil, istədikləri kibi anlatıyorlar”mış.

Azərbaycan ufaq mülkiyyət məmləkətidir. Burada müvəffəqiyyətlə icra olunacaq inqilab ancaq milli demokrasi inqilabı ola bilir. Rusiyadan gələn komunist inqilabı isə inqilab degil, istiladır. Rusiya üçün dəxi süni olan bu inqilab, Azərbaycan üçün iki dəfə sünidir. Bu süni və yabançı qüvvət təbiidir ki, Azəri xalqındakı yaradıcılıq qüvvətinin təbii inkişafına manedir.

Qızıl rus istilası nəticəsində Azərbaycanda hüsula gələn “inqilab”ı olduğu kibi göstərmək üçün həqiqi şair və sənətkara əngil təşkil edən saiqələr (səbəblər) çoxdur. Hər şeydən əvvəl sərfi-nəzər, bir kərə sensor şəraiti buna müsaid degildir. Bunun üçündür ki, mühitindən doğan şairlərindən bir qismi təbii inqilaba sədaqətlə mövcudu degil, məmulu idalize ediyor, digər qismi də, istər-istəməz simvolizm, romantizm və estetizmə tutuluyorlar.

Hüseyn Cavidlə münaqişə edərkən, maarif komisarı Quliyev, məşhur rus marksislərindən Plexanovun “sənət üçün sənət” düsturunu izah edən bir formulunu nəql ediyor. Bu formula görə “sənət üçün sənət nəzəriyyəsi o yerdə zühur edər və möhkəmləşir ki, incə sənətlərlə məşğul olan şəxslər ilə onları əhatə edən ictimai mühit arasında ümidsiz bir ixtilaf olsun”.

“Estetizm”in zühurunda bu “ixtilaf”ın təsiri olduğu kibi, “simvolizm” ilə hətta “romantizm”in zühurunda dəxi bu amilin rolu az degildir.

Müəyyən həqiqətləri söyləmək məmnu olunca, mübhəm rəmizlərin ifadəsinə sığınılır, müdhiş realite təsvir edilməyincə mühəyyic (həyəcanlandıran) romantizmə qapılınır. Digər bir komunist münəqqidin “Komunist” qəzetəsindəki tənqidi məqaləsində “qeyd etdigi əğləb (ən çox) Azərbaycan şairlərinin tutulduğu pessimizm” hadisəsi də ancaq bununla izah oluna bilir.

“Komunist inqilabı” ilə ədəbiyyat müməssilləri arasındakı “ixtilaf” şübhəsiz bir həqiqətdir. Komunist münəqqidlərin, kəndi etiraflarına görə, Azərbaycan şairləri ideoloji etibarilə ufaq mülkiyyət nizamının məhsuludurlar. Komunizm məfkurəsi isə bu nizamla hali-mücadilədədir. Əzim (böyük) əksəriyyəti köylü və ufaq mülk sahiblərindən ibarət bulunan Azəri cəmiyyətində ədəbiyyat “milli intibah və milli məfkurə” dövrünün ənənəsinə sadiq qalırsa, kəndi mənşəi ila ixtilaf etmiş olmaz, istədigi inqilab da təbii bir seyrlə bu mənşədən gedilərək eriləcək bir inqilab olur. Xaricdən gələn qarşı bir zərbə ilə bu cərəyan təbii seyrindən ayrılmaq təhlükəsini hiss etdikcə, təbii, rəsmi həyat ilə həqiqi ədəbiyyat arasında bir ixtilaf çıxır ki, Bakı “münəqqid”lərinin müşahidə etdigi “ixtilaf” da budur. Fəqət bu ixtilaf onların düşündügü “müstəqbəl (gələcək) həyat” ilə “keçmiş həyat” məfkurələri arasındakı münazəəyə degil, “süni həyat” ilə “təbii həyat” arasındakı mücadilənin arizlərindəndir.

Sovet qəzetələrinin əhəmiyyətlə qeyd və təsbit etdikləri bu “ixtilaf”ın ərz etdigi digər bir cəbhəyi də təsbit edəlim:

Yuxarıda Azərbaycan ədəbiyyatı və ədiblərinə tövcih olunan ittiham eyni zamanda elm və ürfan sahəsində çalışan milli hars xadimlərinə də təşmil olunuyor. “Müstəqbəl ədəbiyyat” oxucularını təşmil edəcək yeni nəslin tərbiyəsində təəllüq (asılı) edən bu mühüm məsələ dəxi halı-hazırda komunist müəssisələri ilə mətbuatı kamali-ciddiyyətlə məşğul etməkdədir.

Ədəbiyyatda olduğu kibi, məktəbdə də məfkurəvi tərbiyənin komunistlərin degil, milliyyətçilərin əlində olduğu əhəmiyyətlə qeyd olunmaqdadır.

Bakıda müntəşir “Komunist” qəzetəsi (№ 261) Sovet məktəblərində ədəbiyyat dərsinin, komunist məfkurəsi nöqteyi-nəzərindən çox naqis olduğunu qeyd ediyor. Ədəbiyyat dərslərində marksizm və leninizm metodunu əldə etmiş mürəbbelər yoxmuş. Bu dərslər “məətəəssüf əski məfkurənin müməssilləri” əlindədir. Bunu qeyd edən mühərrir bütün qəzalardakı ədəbiyyat müəllimlərinin bilxassə orta məktəbdəkilərin yeni “proletar ədəbiyyatı” və ədəbi cərəyanlarla tanış olmadıqlarını söylüyor və bu müəllimlərin kəndi tələbələrinə “daim bir Füzuli, bir Vaqif, bir Fikrət və bir Hamid və sair bu kibi şairləri” öyrətdiklərinə təəssüflə, bu müəllimlərin “daima Türkiyə şairlərinin əsərləri ətrafında dolaşdıqları”na da ayrıca hiddət ediyor. Bu müəllimlər “xalq və inqilab” ilə qətiyyən hesablaşmıyorlar imiş.

“Füzuli ilə Vaqif və Hamid ilə Fikrət kibi Türkiyə şairlərinə düşkün” müəllimlərin ehmal etdikləri bu “xalq və inqilab” ədəbiyyatından məqsəd nədir? Bunu bizə mühərririn aşağıdakı sətirləri anlatıyor: “... Onlar (yəni müəllimlər) Sovetlər İttihadında, bilxassə Rusiyadakı inqilabı ədəbiyyatla hesablaşmaq lüzumunu unuduyorlar. Gözləri daima Türkiyə ədib və şairlərindədir”.

“Gözləri daima Türkiyə ədib və şairlərində” bulunmasını yalnız Sovet münəqqidləri degil, Komunist firqəsindəki fikir tərbiyəçiləri də bir dürlü keçəmiyorlar. Mətbuatda, ədəbiyyatda və məktəbdə görülən “Türkiyəçilik” cərəyanına həmən “Türkiyəçilik” damğası vuruluyor və bunun inqilab əsasına qarşı vəz edilmiş məfkurəvi bir tabiyə olduğu iddia olunuyor. Məsəla, “qəza təşviqat və maarif şöbələrinin müdirləri ilə qəza siyasi maarif idarələri müdirlərinin” keçənlərdə vüqu “müşavirə”sindən bəhs edən “Komunist” qəzetəsi (№ 270) komunizmə zidd olan məfkurənin əksəriyyətlə “mədəni maarif müəssisələrində, ədəbiyyat cəmiyyət və dərnəklərində mövqe tutaraq, bir çox məktəblərdə dəxi əski müəllimlər tərəfindən tərviç olunduğunu” təsbit ediyor.

Keçənlərdə iniqad edən (təşkil edilən) Mavərayi-Qafqaz Federasyonu konqresi münasibətilə müxtəlif səmtlərdən Gəncəyə gələn deleğələr təftii (araşdırma) məqsədi ilə ətrafdakı köy məktəblərini gəzərkən “şayani-əsəf bir nöqsan” nəzəri diqqətlərini cəlb eyləmişdir. “Bizim öz şairlərimiz varkən, məktəblərdə Türkiyə şair və ədiblərinin əsərləri keçilməsinə çalışılır, məktəblilər Türkiyə ləhcəsinə alışdırılır”mış.

Bittəbii “Komunist” müxbiri bu “nöqsan”ın izaləsi üçün maarif komisarlığını həmən fəaliyyətə keçməyə dəvət ediyor. Bu xüsusdakı müvəffəqiyyətin zəmini isə bir an əvvəl məktəblərin “latın hürufu” ilə basılmış kitablarla təmindir. “Mürtəce” müəllimlərin bu xüsusdakı “müxalifət”lərindən dəxi, Bakı mətbuatı az bəhs etməz!

Fəqət bütün bunları təb və nəşr edən “Komunist” qəzetəsinin qullandığı lisana baxılırsa gözlərin təbii baxışı ilə qəlblərin səmimi duyuşunu bu kibi kontrollarla dəyişdirmənin qabil olmayacağı kəndi-kəndinə (öz-özünə) anlaşılır.

M.E. (Rəsulzadə)

“Yeni Qafqasya”, 1 nisan (aprel) 1927, №13

MUSA CƏRULLAH ƏFƏNDİNİN TÖVQİFİ (HƏBSİ)

Helsinqfors imamı Vəli Əhməd Hakim Əfəndidən idarəmizə gələn bir teleqraf Rusiya İslamları arasında pək mühüm əsərləri və İslam yolundakı qələmi mücahidələrilə məşhur Musa Cərullah Əfəndi Bigiyev həzrətlərinin Petroqrad “Çekası” tərəfindən təhti-tövqifə (həbsə) alındığını işar (xəbər) ediyor.

Halı-hazırda Petroqrad imamı vəzifəsini ifa edən Musa Əfəndi ilə bərabər bir çox Petroqradlı müsəlmanların tövqifinə mucib olan səbəb, əfəndi müşarileyhin (adıçəkilənin) axirən Berlində nəşr etdirdikləri bir kitabdır.

“Dini, ədəbi, ictimai, siyasi məsələlər və tədbirlər haqqında” islam millətlərinə müraciət və xitabdan ibarət bulunan bu kitab təqribən 2 ay əvvəl Berlində təb olunmuşdur. Musa Əfəndinin bu əsərini postadan yenicə almış, mütaliəsini dəxi bitirməmişdik ki, yuxarıdakı müəssif (təəssüflü) teleqrafnaməyi aldıq.

Əsas etibarı ilə komunizm əfkar və ümdələrinə (dayaqlarına) müqabilə etmək düşünülmüş, İslam və milliyyət fəlsəfəsinə istinadla dini, ədəbi, ictimai və siyasi məsələlər haqqında bir taqım ümdələr və formullar vəz etmiş bulunan bu kitabın ilk səhifəsi iştirak (şəriklik, birlik) fəlsəfəsinin mülkiyyəti inkar edən ümdəsinə müqabil “Təbarəkəlləzi biyedini-mülk və hüvə ala külli şeyin qadir” ayəti mübarikəsi ilə təzyin olunmuşdur (bəzənmişdir).

Müəllif yaşadığımız günlərin bir böhran günləri olduğuna qanedir. Hərbi-ümumi “qiyamətindən” sonra “üluhiyyət (allahlıq), diyanət (dindarlıq), cəmiyyət, dövlət və intizam düşməni “Karl Marksın “Cinli tədbirləri” ilə hazırlanan “ixtilali-kəbir” bu böhranın dəhşətamiz əlamətlərindəndir”.

Rusiya ixtilali-icrayi höküm eylədigi yerlərdə, bütün müəssisati-mədəniyyəyi təxrib etdi. “İnsanların təbiətləri yenə vəhşət hallarına qayıtdı”. Bunu isə Cərullah Əfəndi, “mədəniyyətin insanların əksəriyyətinə, səfalətdən və cəhalətdən başqa bir şey vermədiginə qarşı ədalətli bir cəza” kibi görüyor.

Kitabının müqəddəməsindəki mütailələrinə görə aləmi-islam nicatını nə Avropanın “mütəvəssih” (ortabab) mədəniyyətindən, nə də komunizmin “zülmkar” fəlsəfəsindən bəkləyəməz. “Tövratın, Əhdi-Ətiqin ən sadiq bir bəndəsi olan “qızıl Marksın” mədəniyyət aləminin siyasi və ictimai görünüşünü tənqidini pək müsib bulan müəllif, Marksizm nəzəriyyəsinin müsbət cəhətlərini pək zəyif buluyor. “Mədəniyyət nizamlarını intikatta pək mahir olan Karl Marks, komunizmin istiqbalına adətən çocuqca bir nəzərlə baxıyor”.

Rusiya çarizminin süqutu islamiyyətin faydasıdır. Fəqət yeni təşəkkül edən komunizm əskəri dəxi “heç bir vaxt Türk dostu, İslamiyyət dostu, İslam məmləkətlərinin dostu olamaz, olmaz”.

Komunizm hakimiyyətinin əsaslarını təhlil edən Musa Əfəndi burada 3 əsasın əsil olduğunu təsbid ediyor: 1- Proletar diktaturası, 2- Əksəriyyətin hüquqi-ictimaiyyədən tamamilə məhrumiyyəti, 3- Xüsusi mülkiyyətin ilğası (ləğvi).

Musa Əfəndi hürriyyəti-əfkara pək sadiq bir mütəfəkkirdir. Komunizmin bütün məzaliminə bəlkə də təhəmmül edərdi. Fəqət “heyəti-ictimaiyyə nizamlarını hüquqdan məhrumiyyət əsaslarına təsis etmək, cəmiyyət içində fərdlərin hürriyyətlərini, istiqlallarını tamam zəbt etmək qətiyyən caiz görüləməz”. “Burjuazi əlindən qurtulmaq üçün ixtilal lazım imiş, fəqət əmələ diktaturasından xilas olmaq üçün üsyan yapılamazmış”. Leninin böylə məşhur vəhşiyanə məntiqinə Musa Əfəndi bütün vicdanı ilə üsyan ediyor. Marksizmin, bilxassə Leninizmin cəmiyyətin tərəqqisini, siniflər arasındakı mücadiləyi təşdid etməkdə görmələrini, qabil degil həzm edəmiyor. “Heyəti-ictimaiyyə iki mütəadi: biri digərinə düşmən 2 sinifdən mükərrəb degil, bəlkə biri digərinə müavin, biri digərinə yardımçı mütəəddid (çoxlu) siniflərdən ibarətdir” diyor.

Müəllif marksistlərin kitabı bulunan “Kapital”ı da Leninin şah əsəri bulunan “Hökumət və ixtilal”ı da komunistlərin “əbcədini” (ibtidai bilik) təşkil edən komunist əlifbasını da oxumuş və bu qənaətə gəlmişdir ki, “Bizi qurtaracaq yalnız İslam qüvvəti və türk imanıdır”. İslam dünyası bundan sonra yalnız İslam dünyasına etimad edər. Türkiyə, İslam məmləkətlərinin hər birinə nümunə olub rəhbər olur, imam olur”.

Müəllifin, Sevr Müahidəsini yırtan Türk dühayi əskəriyyəsinə, Anadolu mücahidinin yılmaz əzmi və imanına pək böyük itminan (etimad) və imanı vardır. Bu iman, Musa Əfəndi fəlsəfəsinin həyəcanını təşkil edər. Bu həyəcanladır ki, “Komunizm Əlifbası”na müqabil “İslamiyyə Əlifbası” namı verdigi bu kitabını “Şanlı Türk əskəri şərəfinə” təlif eyləmiş və “Bütün hasilatı Cahan müharibəsində şəhid olmuş türk əskərlərinin yetimlərinə” sərf olunmaq üzərə nəşr eyləmişdir.*

“İslamiyyət Əlifbası”nın mündərəcatı ilə biltamam şərik olmasaq, hadisati aləmi seyr üçün müəllifə məxsus zaviyeyi-ruyəti (səbirsizlik bucağını) pək müvafiq bulmasaq belə, Rusiya türklüyünü komunizmin təxribkar təsirlərinə qarşı müdafiə etmək məqsədilə bu əsərə sərf olunan əməyi təqdir etməmək əlimizdə degildir.

Şübhə yoxdur ki, işbu əsərini hər nasıl olsa da, təb və nəşr etdirən Musa Əfəndi yaxayı “Çeka” əlinə verəcəgini düşünmüşdür. Böylə ikən, tərəddüd etmədən, nəşr elədiyi əsərilə kəndisini fəda edəcək bir rəşadəti-mədəniyyə göstərmişdir.

Bu rəşadətinin “cəza”sı olaraq Musa Əfəndi, şimdi Petroqrad “Çeka”sının bodrumunda oturuyor. Təhəmmül edəmədigi cəsarət havası içində müztərib (həyəcanlı) bulunan mənəviyyatı bu surətlə, bir növü itminan bulsa belə, onsuz da nəhif (zəif) bulunan vücudu ikinci dəfə olaraq uğradığı bu işgəncəyə təhəmmül edəcəkmi?!.

Musa Əfəndi bundan 2 sənə əvvəl dəxi Taşkənd “Çeka”sı tövqif eyləmiş dost və əqrəbasının müdaxiləsi üzərinə xilas ola bilmişdi.

Teleqraf, bu dəfəki tövqifin yuxarıda təlxis etdigimiz əsərdən dolayı icra olunduğunu işar ediyor. Möhtərəm qarein görəcəyi vəchilə bu əsər, elmi və nəzəri bir taqım mülahizə və mütaliədən ibarət olub, Sovet hökuməti əleyhinə əməli heç bir şey ifadə etməz. Böylə ikən Leninin “əmələ diktaturası” deyə vücuda gətirdiyi istibdad üçün pək böyük bir aləmin təqdir etdigi möhtərəm bir alimi təhqir və məhkum etmək işdən belə degildir.

Şayani-təşəkkür və imtinanındır ki, mətbuati-mahaliyyə Musa Əfəndi namı ilə mərbut bulunan bu vaqeəyə laqeyd qalmayıb Rusiya türklərinə qarşı tətbiq olunan bu şeni (pis) siyasətin Türkiyə əfkarı-ümumiyyəsi üzərində sui-təsir hasil etdigini qədrşünasanə bir surətdə qeyd etdi.

Könül arzu edərdi ki, mətbuatın bu xüsusda ibraz eylədigi əlaqədarlıq daha müttəriq (müntəzım) bir şəkil iqtisab eyləsin də Moskva cəlladlarına ehsas etdirsin ki, rus komunistlərindən başqa düşünən Türk və İslam mütəfəkirlərini qolay-qolay tənkil etmək (başqalarına ibrət olacaq cəza vermək) olmaz.

Azəri

“Yeni Qafqasya”, dekabr 1923, №6

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.-2018.- 14 iyul.- S.20-21.