Mühacirətşünaslığın
uğur və perspektivləri: ədəbiyyatşünaslıq
aspekti
Məlumdur
ki, sovet dövründə mövcud olmuş ideoloji-siyasi
yasaqlar Azərbaycan siyasi mühacirətinin zəngin ədəbi-elmi
irsini araşdırmağa imkan verməyib, bu irslə nəinki
kütləvi oxucu, heç Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi problemləri ilə məşğul olan mütəxəssislərin
mütləq əksəriyyəti də tanış ola bilməyib.
1991-ci il
aprelin 1-dən 6-dək Azərbaycan EA (indiki Azərbaycan MEA)
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun, Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin, “Vətən” Cəmiyyətinin,
Azərbaycan Milli Yaradıcılıq Qurumunun və
Ankaradakı Azərbaycan Kültür Dərnəyinin
Bakıda birgə təşkil etdikləri “Azərbaycan
mühacirət ədəbiyyatı” Beynəlxalq elmi simpoziumu
bu istiqamətdə araşdırmalara müəyyən təkan
verdi. Simpoziumda Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının
və ədəbi-elmi fikrinin bir sıra görkəmli
nümayəndələrinin yaradıcılığı ilə
bağlı məruzələr oxundu, müzakirələr
keçirildi. Əsasən tanıtma xarakteri daşıyan həmin
məruzələr ədəbi-elmi ictimaiyyətin diqqətinin
bu mövzuya yönəldilməsi, sözügedən istiqamətdə
araşdırmaların aktuallığının və zəruriliyinin
əsaslandırılması baxımından dövrü
üçün olduqca əhəmiyyətli idi.
Simpoziumdan
bir neçə ay sonra Azərbaycan Respublikasının
dövlət müstəqilliyinin bərpası humanitar və
ictimai elmlər qarşısında yeni inkişaf perspektivləri
açmış, sovet dövründə ideoloji-siyasi
mülahizələrlə yasaq olunmuş bir sıra
mövzuların obyektiv araşdırılması
üçün münbit şərait yaratmışdır.
Nəticədə Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının
toplanılması, nəşri və tədqiqi istiqamətində
bir sıra diqqətəlayiq işlər
görülmüşdür. Biz həmin işlərin
böyük əksəriyyətindən müxtəlif məqalə
və monoqrafiyalarımızda ətraflı bəhs etdiyimizdən,
burada üzərində dayan-mırıq.
Lakin Azərbaycan
mühacirət ədəbiyyatının nəşri,
araşdırılması və təbliği yönündə
indiyədək görülən işlərin istər
miqyası, istərsə də sürəti hələ ki, qənaətbəxş
sayıla bilməz. Bu sahədə görüləsi işlər
yetərincədir. Məhz bu zərurət Nizami Gəncəvi
adına Ədəbiyyat İnstitutunda Azərbaycan mühacirət
ədəbiyyatı şöbəsinin yaradılmasını
şərtləndirmişdir. Şöbə 2013-cü il
iyulun 16-dan müvəqqəti struktur vahidi kimi fəaliyyətə
başlamış, Azərbaycan MEA Rəyasət Heyətinin
17 noyabr 2013-cü il tarixli qərarı ilə daimi struktur
vahidinə çevrilmişdir. Şöbənin
qarşısında duran əsas vəzifə mühacirət ədəbiyyatımızın
sistemli şəkildə toplanılmasının davam etdirilməsindən
və həmin zəngin ədəbi-elmi irsin nəşr və
tədqiq edilərək Azərbaycan xalqına
çatdırılmasından ibarətdir. Biz bu məqaləmizdə
məhz həmin şöbənin fəaliyyətindən bəhs
etmək niyyətindəyik.
Beş
illik fəaliyyət dövründə şöbə əməkdaşlarının
3 kitabı (Nikpur Cabbarlının “Elçin və Azərbaycan
mühacirətşünaslığının problemləri”
(Bakı: Təhsil, 2014), “Azərbaycan mühacirət
poeziyası” (Bakı: Elm və təhsil, 2014), “Mühacirət
və XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri”
(Bakı: Elm və təhsil, 2015) monoqrafiyaları), 200-dən
artıq elmi və elmi-publisistik məqaləsi (o cümlədən,
xarici elmi jurnallarda 7 məqalə) çapdan
çıxıb.
Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin uyğun sərəncamlarına əsasən,
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130, Əli bəy
Hüseynzadənin 150 və Ceyhun Hacıbəylinin 125 illik
yubileyləri ilə əlaqədar olaraq, bir sıra elmi və
elmi-təşkilati tədbirlər həyata
keçirilmişdir.
2016-cı
il oktyabrın 10-11-də şöbənin təşkilatçılığı
ilə keçirilmiş “Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı:
reallıqlar, problemlər, vəzifələr” mövzusunda II
Beynəlxalq elmi konfrans da milli mühacirətşünaslığımızın
son illərdəki diqqətəlayiq uğurlarındandır.
1991-ci ildə Bakıda keçirilmiş ilk simpoziumdan 25 il sonra baş tutan bu tədbir,
eyni zamanda, Azərbaycan Respublikasının dövlət
müstəqilliyinin bərpasının 25 illiyinə həsr
edilən tədbirlər silsiləsinin tərkib hissəsi kimi
düşünülmüşdü. Beynəlxalq standartlar səviyyəsində
keçirilən II konfransa Azərbaycandan 21, Türkiyədən
isə 4 iştirakçı qatılmışdır. Plenar
iclasdan sonra 3 bölmədə davam edən konfransda Azərbaycan
mühacirət ədəbiyyatının toplanılması, nəşri,
tədqiqi, təbliği və tədrisi ilə bağlı
aktual problemlərə həsr olunmuş məruzələr
dinlənilmiş, səmərəli müzakirələr olmuşdur.
Konfransın ikinci günü “Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı
kitabxanası” kitablar seriyasının “Məhəmməd Əmin
Rəsulzadə” cildinin təqdimat mərasimi də
keçirilmişdir.
Heç
şübhəsiz, sözügedən konfransın Azərbaycan
mühacirət ədəbiyyatının tədqiqi perspektivləri
baxımından əhəmiyyəti böyük olacaqdır.
Belə ki, konfransda müstəqillik illərində bu istiqamətdə
görülmüş işlər təhlil edilmiş, sahənin
uğurları və problemləri təsbit olunmuş,
qarşıda duran vəzifələr dəqiqləşdirilmişdir.
Mühacirətşünaslığın
ədəbiyyat tarixçiliyi yönünün inkişaf
etdirilməsi, Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının
ayrı-ayrı görkəmli nümayəndələrinin həyat
və yaradıcılıq yolunu dolğun əks etdirən
portret-monoqrafiyaların hazırlanması qarşımızda
duran başlıca vəzifələrdəndir. Artıq
şöbənin aparıcı elmi işçisi, Abid
Tahirlinin “Ceyhun Hacıbəylinin
həyat və yaradıcılıq yolu” portret-monoqrafiyası
çapa təqdim olunub. Digər aparıcı elmi
işçi Şahbaz Musayev “Əhməd Ağaoğlunun həyat
və yaradıcılıq yolu” monoqrafiyası üzərində
çalışır. Həmin monoqrafiyanın görkəmli
ədib və mütəfəkkirin 2019-cu ildə qeyd ediləcək
150 illik yubileyi münasibətilə çapı
planlaşdırılır. Yaxın illərdə Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bala Məhəmmədzadə,
Abay Dağlı barədə də bu tipli monoqrafiyaların
yazılması planlaşdırılır.
Bundan
başqa, həyatı və
yaradıcılığının böyük bir
dövrü mühacirətlə bağlı olan Əli bəy
Hüseynzadəyə həsr olunmuş “Böyük ədib və
mütəfəkkir” məqalələr toplusunun
hazırlanıb nəşr edilməsi də Azərbaycan
mühacirət ədəbiyyatı şöbəsinin həyata
keçirdiyi əhəmiyyətli layihələrdəndir.
Çoxcildli
“Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin VII cildi
üçün “Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı”
fəslinin hazırlanması isə şöbənin təxirəsalınmaz
vəzifəsidir. Hazırda həmin fəslin icmal və
portret-oçerkləri üzərində intensiv iş gedir.
Bununla belə, VII cildin “Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı”
fəslinin yazılması bəzi obyektiv çətinliklərlə
müşayiət olunur. Bu, ilk növbədə,
sözügedən ədəbiyyatın indiyədək
dolğun elmi təsvirinin verilməməsi ilə
bağlıdır. Əgər çoxcildliyin əvvəlki
cildləri üçün icmal və portret-oçerk
yazanların sərəncamında onlarla monoqrafiya və
dissertasiya, yüzlərlə məqalə, zəngin arxiv
fondları, dəfələrlə çap olunmuş bədii
mətnlər varsa, “Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı”
fəslinin müəllifləri bu “cahcəlal”dan məhrumdurlar.
Fəslin icmal oçerkləri bütünlüklə,
portret-oçerklərin isə böyük əksəriyyəti
həminmüəlliflərin özlərinin apardıqları
ilkin araşdırmalar əsasında yazılır.
Digər
tərəfdən, bir çox mühacir sənətkarlarımızın
şəxsi arxivlə-rinin ya ümumiyyətlə, ya da
lazımi səviyyədə mühafizə edilməməsi
onların həyat və yaradıcılıq yolunun dolğun
işıqlandırılmasına, qeyri-mətbu əsərlərinin
elmi dövriyyəyə gətirilməsində çətinlik
yaradır.
Bütün
bu və ya başqa çətinliklərə rəğmən,
“Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin VII cildinin” Azərbaycan
mühacirət ədəbiyyatı” fəslinin mühacirətşünaslığımızın
ədəbiyyat tarixçiliyi yönünün
inkişafında əhəmiyyətli addım olacağı və
yaxın gələcəkdə nəşri nəzərdə
tutulan 10 cildlik “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin
mühacirət ədəbiyyatına həsr olunacaq xüsusi
- IX cildi üçün etibarlı bünövrə təşkil
edəcəyi şəksizdir.
lll
Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı
Fondunun 2015-ci ildə elan edilmiş əsas qrant müsabiqəsinə
şöbə əməkdaşlarının təqdim etdikləri
“Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı: təşəkkülü,
inkişaf mərhələləri və problemləri”
mövzusunda kompleks elmi tədqiqat layihəsi 2016-cı ilin
oktyabrında qalib elan olunmuş və onun icrasına 2017-ci il
aprelin 1-dən başlanılmışdır. Layihə
çərçivəsində Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının
müxtəlif janrlarına (poeziya, nəsr, dramaturgiya,
publisistika, ədəbiyyatşünaslıq) və nəzəri
problemlərinə dair araşdırmalar aparıl-maqdadır.
Həmin araşdırmaların nəticəsi kimi 15 məqalə
hazırlanmışdır. Həmin məqalələrdən
8-i artıq çapdan çıxmış, digərləri
isə nüfuzlu elmi jurnallarda çap ərəfəsindədir.
Layihənin
rəhbəri dosent Nikpur Cabbarlı 2017-ci il oktyabrın 19-dan
28-dək Türkiyə Respublikasının Ankara şəhərində,
2018-ci il mayın 7-dək 16-dək isə İzmirdə elmi
ezamiyyətdə olmuş, Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının
bir sıra qeyri-mətbu örnəklərini, mühacir
yazarlarımızın həyat və fəaliyyətinə
dair bəzi sənədləri əldə edərək,
Bakıya gətirmişdir. Layihənin icraçısı
Abid Tahirlinin 2018-ci il aprelin 1-dən 7-dək İstanbula elmi
ezamiyyəti də mövzunun araşdırılması baxımından
əhəmiyyətli olmuşdur.
Layihə
üzrə araşdırmaların yekunu kimi kollektiv müəllifliklə
monoqrafiyanın nəşri planlaşdırılır.
lll
Azərbaycan
mühacirət ədəbiyyatının tədqiqi sahəsində
işlərin intensivliyinə mane olan başlıca səbəblərdən
biri, bəlkə də birincisi bu ədəbiyyatın mətnlərinin
böyük əksəriyyətinin biblioqrafik nadirəyə
çevrilməsi, bir qisminin isə avtoqraf və əlyazması
halında, qeyri-mətbu statusda diqqətdən kənarda
qalmasıdır. Dünyanın müxtəlif kitabxana və
arxivlərində (o cümlədən şəxsi) mühafizə
edilən yüzlərlə kitab, qəzet və dərginin səhifələrinə
səpələnmiş həmin mətnləri əldə etmək
araşdırmaçılar üçün heç də
asan deyildir. Bu problemi əhəmiyyətli dərəcədə
çözmək məqsədilə Azərbaycan MEA Nizami Gəncəvi
adına Ədəbiyyat İnstitutu “Azərbaycan mühacirət
ədəbiyyatı kitabxanası” seriyasından silsilə
kitabların nəşrinə başlamışdır. Bu
seriya İnstitutun vəsatətinə əsasən, Azərbaycan
MEA Rəyasət Heyətinin 21 aprel 2010-cu il tarixli 10/16 ¹-li qərarı
ilə təsis edilmiş, nəşrin Beynəlxalq Redaksiya Heyəti
təsdiq olunmuşdur. Lakin bir sıra obyektiv və subyektiv məqamlar
uzun müddət sözügedən seriyanın nəşri
istiqamətində əməli addımlar atılmasına
imkan verməmişdir. Yalnız İnstitutda Azərbaycan
mühacirət ədəbiyyatı şöbəsinin fəaliyyətə
başlaması ilə XX əsr ədəbiyyatımızın
bu zəngin qolunun tədqiqi və nəşrə
hazırlanması yönündə işlər geniş
vüsət almışdır.
Azərbaycan
MEA Rəyasət Heyətinin 11 dekabr 2013-cü il tarixli 24/7
¹-li qərarı ilə “Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı
kitabxanası” seriyasının nüfuzunun yüksəldilməsi,
akademik bazalarda təmsilçiliyi və beynəlxalq elmi
ictimaiyyətə tanıdılması məqsədilə, eləcə
də iki üzvünün vəfatı ilə əlaqədar
olaraq, nəşrin Redaksiya Heyəti yeni tərkibdə təsdiq
edilmişdir.
Seriyanın ilkin olaraq 25 cilddə nəşri planlaşdırılır. Cildlərin əsasını Azərbaycan, Türkiyə, Almaniya, Fransa və Polşanın müxtəlif kitabxana və arxivlərindən, şəxsi fondlardan toplanmış mətbu və qeyri-mətbu əsərlər təşkil edəcəkdir. Bu əsərlərin böyük əksəriyyəti ilə Azərbaycanın geniş oxucu kütləsi ilk dəfə tanış olacaqdır. Artıq həmin seriyadan 2 kitab - M.Ə.Rəsulzadə. “Mühacirət dövrü ədəbi elmi irsindən seçmələr” və Ceyhun Hacıbəylinin “Seçilmiş əsərləri” işıq üzü görmüşdür. Sahə mütəxəssisləri, mühacirət problemi ilə maraqlananlar bu cildləri rəğbətlə qarşılamışlar. Yaxın illərdə bu seriyadan Mirzə Bala Məhəmmədzadə, Abay Dağlı, Məhəmməd Sadıq Aran, Teymur Atəşli, Alazan Baycan, Süleyman Təkinər və b. mühacir yazarların ədəbi-elmi irsini əhatə edən növbəti cildlərin çapı planlaşdırılır.
İnanırıq
ki, sözügedən seriyada nəşr ediləcək
kitablar ədəbi-elmi ictimaiyyətin rəğbətini
qazanacaq, ölkəmizdə mühacirət irsinə
marağı artıracaq, milli mühacirətşünaslığın
inkişafında əhəmiyyətli rol oynayacaq.
Nikpur CABBARLI
Filologiya üzrə elmlər doktoru, dosent
525-ci qəzet.-2018.- 14 iyul.- S.14.