Siyasi fırtınalara barbarlığın təsiri - (XIX əsr Argentinasının timsalında)

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Bəd qauço heç də qaçaq, quldur deyildir. Dinc sakinlərə hücum etmək də onun məqsədi deyildir, necə ki, oğurluq, at oğrusunun məqsədi olmayıb, onun adicə peşəsidir. Bəli, o, oğurlayır, axı bu, onun sənətidir, onun elmidir, çünki o, yalnız atları oğurlamaqla məşğul olur. Qumarbaz kimi isə bəd qauço vicdan barədə ümumiyyətlə, olduqca bəsit bir anlayışa malikdir.

Pampada sivilizasiya ilə barbarlıq arasında mübarizə gedirdi. Bard kimi tanınan müğənni - qauço mahnı ifaçısıdır, orta əsrlərin trubadurlarının varisidir. Müğənni bir kənddən digərinə keçməklə sərgərdanlıq edir, pampa qəhrəmanlarını vəsf edir. Müğənninin daimi yaşayış yeri yoxdur, harada gecələyirdisə, ora onun evi olurdu, taleyi onun şeirlərində və onun səsindədir. Müğənni qəhrəmanlıq mahnılarına öz igidlikləri barədə həqiqətdən uzaq olan hekayəti də daxil edir. O, ədalət məhkəməsi ilə bəzi hallarda barışmır. Adətən, onun hesabına bıçaqlaşmada vurduğu bir neçə yara daxil olur, bir və ya iki bədbəxtlik - onun icra etdiyi ölüm olur, at oğurlamaq və ya qız qaçırmaq kimi işlər isə ona heç də yad deyildir.

Biz izçi, bələdçi, bəd qauço və müğənni barədə müəyyən məlumatlara sahib olduq. Onlar pampanın, köhnə Argentinanın simvolları sayıla bilərlər. Bir ingilisin yazdığı kimi, qauçonun həyatı məhrumiyyətlərlə doludur. Onun yeganə dəbdəbəsi isə azadlığı, sərbəstliyidir. Öz nəhayətsiz müstəqillikləri, həyatları kimi özləri də sərt olsalar da, ancaq nəcib xüsusiyyətlərə də malikdirlər, xeyirxahdırlar.

Pulperiyada (dükan, tavernası olan kənd yeri), maldarların torpaq mülkiyyəti müəyyən olunmamışdır, mal-qara nə qədər çoxdursa, daha az işçi qüvvəsi tələb olunur. Pulperiyanın çoban əhalisində kişilər heç nə ilə məşğul olmayanlara çevrilirlər, onlar əmək və məqsədə çatmaq sevincindən məhrumdurlar, hər cür borc hissindən də azaddırlar. Bir qayda olaraq ev mühiti onları əzir, demək olar ki, izqoya çevirir. Onlarda hansısa bir süni birliyin zəruriliyinə ehtiyac duyulur, bu, onların ayrılıqda yaşamalarını əvəz edir. At üstündə yaşamaq adəti onlarda uşaqlıqdan əldə edilir - evi tərk etməyin bir səbəbi də məhz budur.

Uşaqların vəzifəsi gün çıxan kimi atları otlağa ötürməkdir və bütün oğlan uşaqları, lap balacalar da daxil olmaqla, atları yəhərləyirlər. At - pampada yaşayan argentinalının əvəzi olmayan yol yoldaşıdır. Onlar piyada qalmağı bədbəxtlik hesab edirlər. Bu sahədə onlar daha çox monqolları yada salırlar. Viktor Hüqonun “Öz atı ilə vahid bütövlüyə çevrilməkə o (qauço), piyada olduqda vuruşa bilmir” sözləri Avropaya tanış olmayan bu fenomen haqqında çox dəqiq ifadə idi. Ancaq orta əsrlər Avropasında rıtsarlar yalnız at üstündə vuruşa bilirdilər, piyada olduqda isə 40 kq ağırlığında olan zirehli paltarları onlara hətta normal hərəkət etməyə də imkan vermirdi.

Qauço yarıadam, yarıatdır, qədim yunan mifologiyasında olan kentavrları xatırladırlar. Qauço üçün özünün fiziki qüvvəsi - at çapmaqda fərasəti, xüsusən igidliyi hər şeydən üstündür.

Qauço həmişə yanında bıçaq gəzdirir, bu, ispanlardan götürülmüş adətdir. Bıçaq - silahdır, həm də həyatın hər bir hadisəsi üçün alətdir, qauço bıçaqsız yaşaya bilməz. Onun üçün bıçaq fil üçün xortum deməkdir. Axı xortum filə əl, barmaq xidməti göstərir, onu yedizdirir, içizdirir. Bıçaq onun qolu, əli, barmaqları, bir sözlə, onun üçün hər şeydir. Digər ölkələrdə qatil adam əlinə bıçağı götürür ki, kimisə öldürsün. Argentina qauçosu isə bıçağı qınından çıxarır ki, vuruşsun və ancaq yaralasın. Məqsəd ondan ibarətdir ki, rəqibə yara vursun, üzünü kəssin, onda silinməyən iz qoysun. Axı yeniyetmə Makedoniyalı Aleksandrın müəllimi də ona öyrədirdi ki, “rəqibini dişlə, hökmən çapıq qalacaqdır”. Ona görə də üzündə rəqibindən “yadigar qalan” və o qədər də dərin olmayan çapıqlar qalmış qauçoları tez-tez görmək olardı. Qan bulaq kimi axanda tamaşaçılar dalaşanları ayırmağa çalışırdılar. Əgər bədbəxtlik baş versə, rəğbət bunun təqsirkarı tərəfində olur, o, yaxşı atın üstündə xilas olur və üzünü uzaq diyarlara tutur, orada isə ona, qəribə görünsə də, hörmətlə və dərdinə şərik olmaqla yanaşırlar. Öldürmək - bədbəxtlikdir, yalnız “o hallar istisnadır ki, nə vaxtsa qətllər bir neçə dəfə baş verir, bu vaxt qatillə ünsiyyət dəhşəti təlqin edir”.

İri torpaq sahibi Xuan Manuel Rosas siyasi fiqur olmamışdan əvvəl öz malikanəsini qatillər üçün sığınacağa çevirmişdi, bu yolla onları himayə edirdi.

Hadisələr hansısa bir döyüşə səbəb olduqda və bu, qauçoya məşhurluq qazandırdıqda o, cinayətkara və ya kaudilyoya (Latın Amerikası ölkələrində şəxsi diktaturasını həyata keçirənlər, siyasi lider) çevrilir. Belə növ adətlər həm də cinayətləri yatırmağın qəddar metodlarını yaradır, axı vicdansız adamları cəzalandırmaq üçün daha vicdansız olan hakimlər lazımdır. O, mühakiməni özü bildiyi kimi aparır, yalnız öz cılız vicdanını və quduz ehtiraslarını rəhbər tutur və onun hökmlərindən heç şikayət etmək də olmaz.

Argentina kaudilyosu ağlına gəldikdə hakim dini dəyişib, yenisini tətbiq edə bilər. Bu sahədə də onlar XVIII əsr Avropasındakı Müqəddəs Roma imperiyasındakı ölkələrin hökmdarlarına bənzəyirdilər, hökmdarın sitayiş etdiyi din ərazi sakinlərinin dininə çevrilirdi. O, öz əlində bütün hakimiyyəti saxlayır, özbaşınalığı isə qurbanlarına əlavə dərd gətirir. Lakin bu, heç də sui-istifadə deyildir, çünki o, qanunsuzluq hüququna malikdir, həm də o, zəruri qaydada qanunsuzluq törətməlidir. Hökumət isə bu vaxt daha çox təhlükə təlqin edənləri ələ almağa çalışır. Şərti tabeliyində saxlamaq üçün onlara vəzifə verir. Bu üsul hər bir zəif hakimiyyətə xasdır, baş verən şərə belələri göz yummaqla fikirləşir ki, sabah bu şər daha böyük həcmdə baş verəcəkdir.

Xatırlatdığımız Rosas şəhərləri özünə tabe etməyə girişəndə, ona öz siyasi karyerasında yüksəlməkdə kömək edən bütün hərbi xadimləri məhv etdi və onların tutduqları nüfuzlu vəzifələri qabiliyyətsiz adamlara verdi.

Qauçonun nüfuzu, göstərildiyi kimi, cəsurluqdan, hədyanlıqdan, çeviklikdən, qəddarlıqdan, ədalət məhkəməsinə və şəhərlərin mülki hakimiyyətlərinə müqavimətdən irəli gəlir.

1810-cu il inqilabı Argentinada hər şeyi hərəkətə gətirdi, hər yerdə silah cingiltisi eşidilirdi. İnqilabın bəhrəsi isə daha dəhşətli dəyişikliklərdən ibarət oldu. İnqilab yadelli ağalığını məhv etsə də, yerli tiranlara, despotlara yol açdı. Hadisələr inkişaf etdikcə əyalət döyüş hissələri öz kaudilyoları ilə üstünlük əldə etdilər. Fakundo Kiroqanın başçılığı altında pampa şəhər üzərində, onun ruhu, idarəetməsi və əslində, sivilizasiya üzərində qələbə çaldı və nəhayət, qaramal malikanəsinin sahibi Xuan Manuel de Rosasın başçılığı altında despotik və unitar idarəetmə meydana gəldi. Rosas özünün qauço bıçağını savadlı Buenos-Ayresin boğazına soxdu və əsrlərin yaratdıqlarını - mədəniyyəti, qanunları və azadlığı məhv etdi.

1810-cu il inqilabı və sonrakı biabırçı hadisələr

İspan krallığından asılılığın ləğv olunması yalnız Argentina şəhərləri üçün arzu olunan və anlaşılan idi, pampa üçün isə o, yad və əhəmiyyətsiz bir hadisə idi. Beləliklə, Buenos-Ayresdə inqilabi hərəkat başlandı və bütün əyalət şəhərləri onun çağırışına hazırlıqla və həvəslə cavab verdilər.

Əlbəttə, İspaniyanın özünün Napoleonun işğalına məruz qalması və kralı taxt-tacdan qovması, ispan müstəmləkələrində milli-azadlıq hərəkatına böyük təkan verdi və argentinalılar da bu fürsətdən istifadə edib, inqilabın qələbəsinə nail olmuşdular.

Səhrada dolaşan saysız-hesabsız atlılar kütləsi şəhərin mütəşəkkil qüvvələri ilə döyüşə girdi. Şəhərlərin onlarla mübarizəsi Böyük Kirin massagetlərlə döyüşünü xatırladırdı. Axı Persiya çarı, görkəmli sərkərdə Böyük Kirin özü də massagetlərlə müharibədə həlak olmuşdu. Burada da şəhər məğlub oldu. Hər yerdə görünən və ələ keçməyən pampa atlıları kiçik qruplarla fəaliyyət göstərir, açıq döyüşdə zəif olduqları halda, uzunmüddətli hərbi əməliyyatlarda güclü və məğlubedilməz olurdular. Nəticədə mütəşəkkil ordu kiçik vuruşlarda, gözlənilməyən basqınlar nəticəsində taqətdən düşdüyündən, gücünü itirdiyindən və yorulduğundan həlak olmaq taleyini yaşamalı olurdu.

Rosas, əslində, nəsə düşünüb tapmamışdı, onun istedadı ancaq bir şeyə çatmışdı ki, öz sələflərinin təcrübəsini təkrar etsin və cahil kütlənin vəhşi instinktlərini soyuqqanlılıqla düşünülmüş və qurulmuş sistemə çevirsin. Döyüşdə hər cür vəhşiliyə əl atılırdı. Montoneralar (Montonera - partizan qauçoların atlı dəstəsi. Montonera kaudilyoya samuray sədaqəti göstərirdi.) öz düşmənlərini qəddarlıqla öldürürdülər, xüsusi üsul hesab edilən jiletə geyindirirdilər. Bu, onları yenicə soyulmuş heyvanların dərisinə salıb tikmək və çölə atmaq üsulu idi. Onlar 1836-cı ildə nizami ordunun bir polkovnikini də belə dəhşətli edama məruz qoymuşdular.

Güllələməyi, bıçağın köməyi ilə edam etməyi, baş kəsməyi qaramalı soymaq instinkti kimi Rosas qaydaya çevirdi ki, hətta ölümün özü də qauço ruhunda olsun, qatil isə tükürpərdən bu səhnədən həzz alsın.

Argentina Respublikasında vətəndaş müharibəsi uzun müddət çəkdi. Ölkədəki inqilab müharibəsi iki cür idi: birincisi, bu, şəhərlərin Avropa mədəniyyətinə cəlb edilmək uğrunda pampalara qarşı müharibəsi, ikincisi isə, kaudilyoların şəhərlərə qarşı müharibəsi idi ki, onları özlərinin istədiklərinə, meyillərinə və sivilizasiyaya nifrətə cəlb etsinlər. Bu, əslində, barbarlıq, primitiv həyat tərzi ilə sivilizasiya arasındakı ölüm-dirim mübarizəsi idi. Şəhərlər pampalara qalib gəlirdi, pampa isə şəhəri məğlub edirdi. Argentina inqilabının sirri yalnız belə izah oluna bilərdi və onun ilk gülləsi 1810-cu ildə açılmışdı, istiqlaliyyət uğrunda bəzi mübarizələr sonralar bədbəxtlikdən montoneralara başçılıq edirdi. İspan ağalığına son qoyanlar bu vaxt Argentinanın pampaya tabe edilməsinə çalışır, şəhərləri viran qoymağa girişirdilər.

Şəhərlilər bu müharibədə öz sivilizasiyalarının keçmiş şərəfini və şəhərin əhəmiyyətini bərpa etməli idilər. Çünki şəhərlər təhsildə və maarifdə, ictimai həyatı təşkil etməkdə əldə etdiklərini itirmişdilər. Ağır nəticələr - cəhalət və yoxsulluq quzğunlar kimi elə anı gözləyirdi ki, əyalətlərin şəhərləri son nəfəslərini verəcək, və onları adamların yaşaya bilməyəcəkləri səhraya çevirəcəklər. Pampanın işğalı heç də ispanların işğalından az dəhşətli olmayacaqdı. Əsrlər ərzində meydana gələn, abadlaşan şəhərlər həyat tərzi cəhətinə görə məhv ediləcək, şəhər mədəniyyəti pampa ordaları tərəfindən viran qoyulacaq, ölkənin hər yerində pampa ruhu hakim kəsiləcəkdi.

Fakundo və onun eybəcər əməlləri

Xuan Fakundo Kiroqa lap uşaqlıqdan hədyanlığı ilə seçilmişdi. O, gücü, fiziki qüvvəni hər şeydən üstün tutur, özlüyündə müqəddəs saydığı bu ilahəyə sitayiş edirdi. Bir tarixçinin yazdığı kimi, əgər bir adam hələ öz ehtiraslarını boğmağı və gizlətməyi bacarmırsa, onların gur təsirinə məruz qalır və onları tam ali gücündə nümayiş etdirir. Fakundo isə nəinki ehtiraslarını boğmağa çalışırdı, əksinə, onların nümayişindən ilhamlanırdı. Pampa onun xarakterindəki bu xüsusiyyəti daha da gücləndirmişdi.

O, bircə dəfə qorxduğunu etiraf etmişdi, bu da pələngin ona hücum çəkməsi vaxtı baş vermişdi. Dostları pələngi lasso ilə kəməndləyib, öldürmüşdülər və qaçıb ağacın başında gizlənən Fakundonu azad etmişdilər. Burada da fərasəti, ağlı ona yaxşı xidmət göstərmişdi.

Fakundonun özünü Pampanın pələngi adlandırdılar və bu ləqəb həqiqətən də, ona yaraşırdı. Onların xarakteri bir-biri ilə oxşar idi. Fakundo dolu bədənli, enli kürəkli olmaqla, gödək boynu var idi, başı qara, qıvrım saçlarla örtülmüşdü. Saqqalı da qara və qıvrım idi.

Fakundo San-Xuanda kasıb bir ailədə anadan olmuşdu, köçüb yaşadığı pampada bir qədər var-dövlət toplamışdı. Onu öz doğma şəhərinə göndərdilər ki, oxumağı və yazmağı öyrənsin. Sonralar o, şöhrətə yiyələnəndə onun haqqında çoxlu rəvayətlər dolaşırdı, ən az əhəmiyyətli hadisələr də diqqətdən kənarda qalmır və onun sonrakı igidlikləri ilə əlaqələndirilirdi. Fakundo haqqında çoxlu əhvalatlar danışılırdı ki, adamlara onun nəhəng fiqur olduğu təlqin edilsin. On bir yaşı olanda müəllimi cəza kimi onu qamçı ilə döymək istəyəndə - çünki o, dərsini bilmirdi - bu vaxt Fakundo müəlliminə elə şillə vurdu ki, o, oturduğu stuldan yıxıldı. Ara qarışdıqda Fakundo məktəbdən qaçdı və yabanı üzüm kolluğunda gizləndi. Onu oradan üç gün sonra çıxara bildilər. Bu yolla o, elə bil ki, kaudilyoluğa hazırlaşırdı, gələcəkdə bütün cəmiyyətlə də elə öz müəllimi ilə olan kimi davranacaqdı.

Fakundo böyüdükdə onun xarakteri daha qəribə, daha doğrusu, eybəcər xüsusiyyətlər qazanırdı. 15 yaşında o, qumarbaza çevrildi. Bu ehtirasından ötrü şəhərlərlə əlaqələr yaradır. Bu vaxt ilk dəfə qan axıdır, bir nəfəri güllə ilə vurur, sonralar isə bu, onun adi bir adətinə çevrilir. Bıçaqdan məharətlə istifadə etməklə yanına düşənlərin hamısını özünə tabe etdirirdi.

1806-cı ildə o, bir şəhərdə mal sürüsünü, qulları ilə birlikdə qumarda uduzdu. Onun qumarbazlıq fəaliyyəti valideynlərini cana doydurduğundan o, ailəsi ilə əlaqəsini üzür. O, ölkənin tufanına çevrildikdə bir yaxın adamı onun uduzduğunu soruşduqda o, iri bir məbləği dilinə gətirmişdi.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.-2018.- 28 iyul.- S.22.