Cümhuriyyət məmurunun dünya şöhrəti (Məhəmməd Ağa-Oğlu)

AXC-100

Vilayət QULİYEV

Azərbaycan Cümhuriyyəti cəmisi iki ilə yaxın yaşasa da, mövcudluğunun tarix baxımından az qala bir göz qırpımına bərabər qısa dövrü ərzində görülən işlərin miqyas və mahiyyəti elə təəssürat yaradır ki, Cümhuriyyət xadimləri müstəqil dövlətçiliyə on illər boyu hazırlaşmışdılar. Qəfil süqutdan sonra isə şərəfli ənənələri yenə illər boyu qoruyub saxlamağı, yaşatmağı bacarmışdılar.

Əks-təqdirdə Cümhuriyyətin ilk günlərindən milli dövlətçiliyin qurulması və möhkəmləndirilməsi, əməli fəaliyyətə qadir idarəçilik institutlarının yaradılması istiqamətində atılan ardıcıl, məqsədyönlü addımlara izah tapmaq çətindir.

Milli müstəqilliyin qazanılmasını bəlkə də taleyin töhfəsi, gözlənilməz bir nemət saymaq olardı. Lakin onu addım-addım gerçəyə çevirən, nə istədiyini aydın bilən, haradan başlayıb hara getdiyini dəqiq təsəvvür edən milli ruhlu, aydın vətəndaş mövqeli yetkin siyasi ağla malik insanların Cümhuriyyət hakimiyyətində təmsil olunmalarını heç vəchlə təsadüf adlandırmaq mümkün deyil.

Milli hökumətin mövcudluğunun üçüncü ayında erməni quldur dəstələrinin 1918-ci ilin martında Bakı, Quba, Şamaxı, Lənkəran, habelə digər şəhər və qəzalarda Azərbaycan türklərinə qarşı törətdikləri soyqırımı aktını araşdırmaq, şahid ifadələri, maddi dəlillər toplamaq üçün Fövqəladə İstintaq Komissiyasının yaradılması uzaqgörən dövlət siyasətinin belə təzahürlərindən biri idi. Komissiyanın son dərəcə çətin şəraitdə gördüyü işlər, aşkara çıxardığı həqiqətlər təkcə öz dövrü üçün deyil, bu gün də ermənilərin tarixi saxtalaşdırmaq cəhdlərini, böhtan və iftiralarını ifşa etmək baxımından müstəsna əhəmiyyətə malikdir.

1919-cu ilin payızında Rusiya imperiyasının Azərbaycan xalqına, onun tarixi keçmişinə, milli varlığına, adət-ənənələrinə qarşı çevrilmiş məkrli siyasətini sənəd və dəlillər əsasında sübuta yetirilmək istiqamətində başqa bir mühüm addım da atılmışdı - xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov oktyabrın 13-də Zaqafqaziyanın yerli müsəlman əhalisi ilə bağlı rus siyasətinə dair sənəd və materialların toplanması üçün ayrıca komissiya təsis edilməsi ilə bağlı əmr imzalamışdı.

Hər iki qərar hökumətin planlı, məqsədəuyğun fəaliyyətindən, tarix və xalq qarşısında məsuliyyət duyğusundan xəbər verirdi. Ölkənin ali və orta rəhbərliyində xalqını və dövlətini ürəkdən sevən, onun qarşısında böyük məsuliyyət hiss edən insanlar təmsil edilməsəydilər təbii ki, belə milli maraqları ön plana çəkən belə zəruri qurumlar da yaradılmazdı.

Azərbaycanda rus müstəmləkə siyasətinə dair materialların toplanması və nəşri işinin təşəbbüskarı Polşa tatarı, Nazirlər Şurası Dəftərxanasının rəisi, tarixçi və naşir Leon Nayman Mirzə Kriçinski idi. O, Bakıya gələnə qədər general M.Sulkeviçin rəhbərlik etdiyi Krım hökumətində də eyni vəzifədə - dəftərxana rəisi kimi çalışmışdı. Burada qısa müddət ərzində yerli arxivlərdən topladığı və rus çarizminin müstəmləkə siyasətini əks etdirən çoxsaylı rəsmi yazışmalar, materiallar əsasında “Krım tatarlarına dini təzyiq göstərilməsinə dair”, “Krım tatarlarının maarif və mədəniyyətinə qarşı mübarizə” adlı iki məcmuə tərtib etmiş, bir il sonra Bakıda onların hər ikisinin nəşrinə nail olmuşdu. Ağməsciddə (Simferopol) bu işi demək olar ki, təkbaşına görmüşdü. Azərbaycanda isə onun az da olsa, dərin elmi biliklərə və siyasi təcrübəyə malik yardımçıları vardı.

Komissiyanın tərkibinə həmvətəni Konstantin (Kərim) Sulkeviç, Xarici İşlər Nazirliyinin draqomanı (tərcüməçi), şair və publisist Əli Yusif Yusifzadə, Daxili İşlər Nazirliyi katibliyinin rəisi Məhəmməd Ağayev daxil idilər. Bir müddət sonra parlamentin qanunvericilik şöbəsinin rəisi, tanınmış ziyalı Hüseyn Mirzəcamalov da onların sırasına qoşulmuşdu. Sonuncu iki nəfərin səyləri nəticəsində komissiyanın işi daha təcrübi və yaradıcı xarakter almışdı.

Söhbətimiz yuxarıda adı çəkilən şəxslərdən biri - Daxili İşlər Nazirliyinin sıravi məmurluğundan ABŞ-ın dünya şöhrətli aliminə kimi maraqlı ömür yolu keçmiş Məhəmməd Ağayev - Mehmet Ağa-Oğlu haqdadır.

lll

Məhəmməd Həsən oğlu Ağayev (gələcək Mehmet Ağa-Oğlu) 1896-cı il avqustun 4-də qədim Azərbaycan şəhəri İrəvanda, orta hallı bir ailədə doğulmuşdu. Bəzi mənbələrdə onun məşhur Qarabağ soyundan - Ağaoğlular ailəsindən olması iddia edilsə də, bu mülahizə həqiqətə uyğun deyil. Ortada yalnız soyad eyniliyi var. Bəlkə də məşhur həmvətəni Əhməd Ağaoğludan seçilmək üçün Məhəmməd Ağayev soyadının Ağa-Oğlu şəklində yazılmasına üstünlük vermişdi.

İlk təhsilini 1904-1912-ci illərdə İrəvanda klassik gimnaziyada almışdı. 1912-1916-cı illərdə Moskva universitetinin tarix-filologiya fakültəsinin tələbəsi olmuşdu. Universiteti ədəbiyyat üzrə namizəd (indiki magistr) dərəcəsi ilə başa vurmuşdu. Təhsil illərində İslam Şərqinin tarixi, fəlsəfəsi, incəsənəti ilə bağlı hərtərəfli biliklərə yiyələnmiş, Şərq və Qərb dillərini öyrənmişdi.

Elmi tədqiqatlara maraq, nəzəri biliklərin təcrübədə möhkəmləndirilməsi istəyi onu hər hansı rəsmi dövlət qulluğundan, yaxud mənsəb axtarışından uzaq tutmuşdu. İki ildən çox vaxtının əksər hissəsini elmi səyahətlərdə keçirmiş, Azərbaycan, Mərkəzi Asiya, İran, İraq, Suriya, Anadolu kimi fərqli coğrafiyalarda islam incəsənəti abidələrini araşdırmışdı. Səyahətinin nəticələri onu bu sahədə sistemli elmi tədqiqatların zəruriliyi fikrinə daha da inandırmışdı.

1918-ci ilin mayın 28-də Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulması milli-vətənpərvər ziyalıların çoxu kimi gənc Məhəmməd Ağayevi də ürəkdən sevindirmişdi. O, tərəddüd etmədən milli hakimiyyətlə əməkdaşlıq yolunu tutdu. Hökumətin Avropa və rus universitetlərində təhsil almış müasir düşüncəli, açıq fikirli, bilikli və savadlı insanlara ehtiyacının böyük olduğunu bildiyindən həmin dövrə qədər yaxına buraxmaq istəmədiyi məmur işi ilə də razılaşmışdı. Yenicə formalaşmağa başlayan Daxili İşlər Nazirliyi katibliyinin rəisi olmuşdu.

İlk baxışdan qəribə görünə bilər - ədəbiyyat magistri, Şərq incəsənətinin mahir bilicisi nə üçün hökumət qulluğuna gedərkən ixtisası və istəyi ilə əsla uzlaşmayan bir sahəni seçmişdi? Məncə, suala müəyyən ehtimala əsaslanaraq cavab vermək mümkündür - çox güman ki, bu məsələdə daxili işlər nazirinin müavini, Şərq dilləri, tarix və mədəniyyətinin mahir bilicisi, mühacirət illərində Lvovdakı Yan Kazimir universitetinin professoru kimi çalışan general-mayor Sadıq bəy Ağabəyzadənin (1865-1944) rolu az olmamışdı. Digər tərəfdən spesifik qurumda çalışması Məhəmməd Ağayevi sevdiyi Şərq tədqiqatlarından qətiyyən uzaqlaşdırmamışdı. Əksinə, nazirliyin mütəşəkkil imkan və resurslarından maddi-mədəniyyət abidələrinin aşkara çıxarılması və mühafizəsi işində istifadə etmişdi.

Ə. Topçubaşovun Həsən bəy Zərdabi haqqındakı məşhur essesində yazdığı kimi, “Azərbaycan türklərinin həmin dövrdəki (XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəli - V.Q.) vəziyyəti azsaylı ziyalılara yalnız bir sahə üzrə ixtisaslaşmağa imkan vermirdi. Mövcud həyat şərtləri özünü xalqın xidmətində görmək istəyən hər kəsdən eyni vaxtda bir neçə sahədə fəaliyyət göstərməyi tələb edirdi. Sanki xalq həmin ziyalı ilə şərt kəsir və deyirdi: “Əgər həyatını bütünlüklə mənə həsr etmək istəyirsənsə, onda yalnız bir sahə üzrə mütəxəssis olmaq fikrindən həmişəlik daşınmalısan. Özünü bütünlüklə mənim ixtiyarıma verməlisən. Hansı anda nəyə ehtiyac duysam, o sahədə işlərin öhdəsindən gəlməyi bacarmalısan. Əks təqdirdə xidmətinə lüzum görmərəm. Bəlkə də, bir sahənin bilicisi kimi sən göydən ulduz da qopara bilərsən. Mənə isə yalnız bir yerdə deyil, hər işdə lazımsan”.

Cümhuriyyətin dövründə digər əqidə dostları kimi Məhəmməd Ağayev də yalnız bu prinsiplə çalışmış, millətə və dövlətə hər sahədə yararlı olmağa can atmışdı. Çağdaş Azərbaycanın mədəniyyət tarixinə ilk milli muzeyin - açılışı Parlamentin birinci ildönümü münasibəti ilə həyata keçirilən İstiqlal muzeyinin qurucularından biri kimi daxil olmuşdu. Cümhuriyyətlə bağlı başqa bir mühüm mədəni qurumun - 1919-cu ildə təsis edilən “Qədim abidələrin müdafiəsi cəmiyyəti”nin təşəbbüskarı da o idi.

Çox gənc olmasına baxmayaraq, Məhəmməd Ağayev Cümhuriyyətin milli-mədəni siyasətinə yön verən azsaylı ziyalılar arasında yer tuta bilmişdi. Həmin ziyalılardan biri - gələcəkdə həm də qohumluq əlaqələri qurduğu Hüseyn Mirzəcamalovla birlikdə ölkə həyatında tamamilə yeni sahənin - muzeyçilik işinin əsasını qoymuşdu. Onların nəcib çağırışını dəstəkləyən “Azərbaycan” qəzeti 23 sentyabr 1919-cu il tarixli sayında yazırdı: “... sənələrdən bəri bəslədiyimiz bir arzu var ki, o da Vətənimiz Azərbaycanda bir milli muzey təsisidir. Sabiq Rusiya zamanında təsis edəcəyimiz muzeyin adını “milli muzey” qoymaq fikrində idiksə də, bu gün fərdimizin köksünü qabardan istiqlal şüarı olmasına görə, “İstiqlal Muzesi” olmasını əhəmiyyətli görürüz”.

1919-cu il dekabrın 7-də sadəcə Parlamentin bir otağında açılan muzeyin ilk əsasnaməsinin, habelə tarixi əşyaların qəbul, sənədləşdirmə, saxlama və qorunma qaydalarının hazırlanmasında Məhəmməd Ağayevin xidmətləri böyük olmuşdu. Onun yaxından iştirakı ilə hazırlanmış “Həmişəlik Azərbaycan Parlaman İmarətində təsis edilən İstiqlal muzeyi adına müəssislər tərəfindən toplanmış şeylərin birinci Parlaman Divani-Rəyasətinə təhvil verilməsi haqqında şərait” (şərtlər mənasında - V.Q.) adlı sənəd ölkəmizdə muzeyçilik işinin təşkili ilə bağlı ilk hüquqi akt və spesifik təlimatlardan biri sayıla bilər.

Məhəmməd Ağayev həm daxili işlər nazirliyi, həm də rus müstəmləkə siyasətinə dair sənədlər toplayan komissiyadakı fəaliyyəti çərçivəsində maddi-mədəniyyət abidələrinin aşkara çıxarılması, qeydiyyata alınması və qorunmasına xüsusi diqqət göstərmişdi. O, daxili işlər nazirinə 24 yanvar 1920-ci il tarixli məktubda israrla xahiş edirdi ki, nazirliyin işinə vicdanla yanaşan milli ruhlu əməkdaşlara bir vəzifə olaraq Azərbaycanın quberniya və qəzalarındakı qədim tarixi abidələr, dağıdılmış yaşayış məskənlərinin qalıqları, qədim qəbiristanlar, əski məzar daşları, qəbirüstü yazılı abidələr, məscid, kilsə, monastır, məbəd, ibadətgah və xanəgahlar barəsində məlumatlar toplamaq və sistemləşdirmək tapşırılsın. Bu tipli tarixi abidələrin müfəssəl siyahısı tutulsun və siyahıda abidənin olduğu ərazinin dəqiq adı, habelə bu və ya digər maddi-mədəniyyət abidəsinə xalq arasında verilən ad, onun mövcud vəziyyəti və saxlanma şəraiti barəsində müfəssəl bilgilər əlavə olunmaqla komissiyaya təqdim edilsin.

Məktub müəllifi ölkə ərazisində mədəni irsin mövcudluğunun, onun qorunması və təbliğinin Azərbaycanın milli müstəqilliyi ilə sıx bağlılığına inanırdı. Yuxarıda istinad etdiyim məktubda bu münasibətlə yazırdı: “Hazırda tarixi sənədləri və mədəni fəaliyyətləri ilə müstəqil mövcudluq qabiliyyətini sübut etməyi bacaran xalqlar müstəqillik və azadlıq hüququ qazanırlar”.

Məhəmməd Ağayev öz müstəqil milli dövlət qurmaq istəyən Azərbaycan türklərinin belə tarixi abidələrə malik olub-olmaması haqqında sualın cavabında yazırdı: “Tariximizin, arxeoloji materiallarımızın zənginliyi müstəqil mövcudluq hüququmuzu sübut etməyə imkan verəcəkdir. Tarixçi alimlərin müəyyən etdikləri dövrlər üzrə (daş, tunc, dəmir) keçmişimizi araşdırıb öyrənsək, vətənimizin bəşər sivilizasiyasının mərkəzlərindən biri olduğunu görərik. Yaşadığımız torpaqlardan dünyanın böyük xalqları keçib getmişlər. Burada qüdrətli dövlətlər qurulmuş, mühüm döyüşlər baş vermişdir. Nəhayət, bu ərazilərdə mədəni Avropa ilə döyüşkən Asiya üz-üzə gəlmişdir. Hələ xristianlığın meydana çıxmasından çox-çox əvvəl Herodot, Srtabon kimi qədim yunan alimləri bu ərazidə məskunlaşan xalqın döyüş qüdrətindən, onların iştirakı ilə baş verən hadisələrin bəşər tarixinə təsirindən, torpaqlarımızın zənginliyindən bəhs etmişdilər”.

Bəhs olunan məktubda Məhəmməd bəy Ağayev Xalq Maarifi Nazirliyi nəzdində ayrıca arxeologiya şöbəsinin yaradılmasını Cümhuriyyətin elmi-mədəni həyatında diqqətəlayiq hadisə kimi dəyərləndirirdi. Aşkara çıxarılan bütün maddi mədəniyyət nümunələrinin mühafizə və tədqiq məqsədi ilə İstiqlal muzeyinə verilməsinin vacibliyi bir daha vurğulanırdı. Əlyazmalarının, nadir kitabların, qədim nəşrlərin müvafiq şəraitdə saxlanması, elmi prinsiplərlə tədqiq edilib öyrənilməsi məqsədi ilə Xalq Maarifi Nazirliyinin Arxeologiya şöbəsi yanında ayrıca kitabxananın yaradılması təklif olunurdu.

Azərbaycan mədəniyyətinin zənginliyinə, mənsub olduğu xalqın yaradıcı zəkasına, intellektual potensialına inanan gənc və iddialı Məhəmməd Ağayev müstəqillik şəraitində Bakıda islam şərqinin tarix, mədəniyyət və incəsənətinin öyrənilməsi baxımından geniş imkanlar açılacağına inanırdı. Lakin bolşevik işğalı, haqqında sənədlər topladığı rus müstəmləkə zülmünün yeni formada, yeni rəngdə qayıdışı onlarla ziyalı soydaşı kimi onun da Vətəni ilə bağlı gənclik arzularının üzərindən həmişəlik xətt çəkmişdi. Məhəmməd Ağayev normal insan həyatını da, elmi uğurları da Azərbaycandan çox-çox uzaqlarda axtarmalı oldu.

Amma tam əminliklə demək mümkündür ki, onun gələcəyin Şərq incəsənəti üzrə dünya miqyasında tanınan görkəmli bir mütəxəssis kimi yetişməsində Bakı dövrü və müstəqillik ab-havası heç də sonuncu yerdə dayanmamışdı...

lll

XX əsrin 30-40-cı illərində Şərq incəsənəti tarixçiləri arasında artıq Mehmet Ağa-Oğlu kimi məşhurlaşan azərbaycanlı alimin zəngin elmi irsinin ABŞ və Avropadakı bir çox tədqiqatçıları (bax.Vernoit, “İslamic Art and Architecture: an Owerview of Scholarship and Collecting”, 1850-1950; Vernoit, “Discovering Islamic Art; The Mirage of Islamic Art”; Marilyn Jenkins-Madina, “Collecting of Art at the Met: Early Tastemakers in Amerika”; Z.Simavi, “Metmet Aga-Oglu and the formation of the field of Islamic art in the United States” və b.) onun elmi axtarış və fəaliyyətinin zaman baxımından o qədər də əhatəli sayılmayacaq Cümhuriyyət mərhələsi üzərindən sükutla keçir, ömür yolu və elmi fəaliyyətinin öyrənilməsinə bir qayda olaraq 1921-ci ildən - artıq İstanbul universitetinin tələbəsi kimi yenidən təhsil həyatına qayıtdığı dövrdən başlayırlar.

Bu da anlaşılandır - çünki Azərbaycanda indiyə qədər ABŞ-ın islam incəsənəti üzrə ilk professoru, 1934-1951-ci illərdə çap olunan fundamental “Arc İslamika” jurnalının banisi, naşiri və ilk baş redaktoru olmuş həmvətənimiz haqqında hər hansı ciddi elmi araşdırma ortaya qoyulmayıb. Elmi fəaliyyətə Cümhuriyyətin muzey işinin təşkilatçısı və maddi-mədəniyyət abidələrimizin ilk toplayıcısı kimi başlayan Mehmet Ağa-Oğlu isə təbii ki, belə bir diqqətə tam layiqdir. Alimin zəngin irsinin tədqiqatçılarından Zeynəb Simavinin yazdığı kimi, “ABŞ-dakı 20 illik (1929-1949) fəaliyyəti dövründə Ağa-Oğlu bu ölkədə akademik fənn olaraq islam incəsənətinin tarixini öyrənmək işinin əsasını bir alim, müəllim, sərgi təşkilatçısı-kurator və naşir kimi qoymuşdu”.

lll

Aprel çevrilişindən sonra bir sıra əməl və əqidə dostları kimi keçmiş cümhuriyyət məmuru Məhəmməd bəy Ağayev də Gürcüstan üzərindən Türkiyəyə keçə bilmişdi. Və burada bütün gələcək fəaliyyətini müəyyənləşdirən qərar qəbul etmişdi - həyatının əsas amalına çatmağı, islam incəsənəti sahəsində mükəmməl mütəxəssis kimi yetişməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Bu məqsədlə də o zaman hələ Darülfünun adlanan İstanbul Universitetində təhsilini davam etdirməyə başlamışdı. Tale üzünə gülmüşdü - qarşısına seçdiyi sahədə ona yol göstərən nəcib insan və görkəmli alim - Türkiyədə muzey işinin təşkilatçılarından biri olan Xəlil Edhem Eldem (1861-1938) çıxmışdı. Xəlil bəy İstanbul Darülfününunun gözəl sənətlər müdərrisi (professor) olmaqla bir sırada həm də Osmanlı Asari-Ətiqə Muzeyinin (indi İstanbul Arxeologiya muzeyi) müdir müavini idi.

Mükəmməl Avropa məktəbi keçmiş Xəlil Edhem bəyin Türkiyədə metal sikkələr və daş kitabələrin öyrənilməsində böyük xidmətləri olmuşdu. Uzaqgörən elm adamı kimi o, gələcək haqqında düşünür, ölkəsində zəngin islam incəsənətinin araşdırılmasını və muzeyçilik işini daha yüksək səviyyəyə qaldırmağın yollarını arayırdı. Bu baxımdan Azərbaycandan gəlmiş gənc siyasi mühacir Xəlil bəyin diqqətini çəkmişdi. Onun simasında öz işinin gələcək davamçısını görmüşdü. Uzun-uzadı müzakirələrdən sonra 1922-ci ildə artıq Mehmet Ağa-Oğlu kimi tanınan Məhəmməd bəy Ağayev əvvəlcədən hazırlanmış plan əsasında ən seçkin mütəxəssislərin yanında təhsil almaq və təcrübə keçmək məqsədi ilə dörd il müddətinə Almaniya və Avstriyaya yola düşmüşdü.

Əvvəlcə dövrün islam arxeologiyası, habelə iranşünaslıq sahəsində tanınmış isimlərindən biri, Berlin universitetinin qədim və yeni Yaxın Şərq araşdırmaları professoru Ernst Hersfeldin (1879-1948) və məşhur “Der İslam” jurnalının naşiri, müasir alman şərqşünaslığının banilərindən sayılan Karl Bekkerin (1876-1933) yanında təhsil almışdı. Ardınca İen universitetində ilkin xristian arxeologiyası, Qərb incəsənəti və estetikası üzrə əsaslı kurs keçmişdi. 1924-1926-cı illərdə isə Vyana universitetində professor Yozef Strjikovskinin (1862-1941) rəhbərliyi altında orta çağ türk memarlığına dair doktorluq dissertasiyası üzərində işləmişdi.

Bizans incəsənətinin mahir bilicilərindən olan Strjikovski “Şərq, yoxsa Roma?”, “Kiçik Asiya - incəsənətin xam torpağı” kimi polemik kitablarında Şərq mədəniyyəti və incəsənətinin ilkinliyi, habelə onun Avropaya təsiri konsepsiyasını əsaslandırmağa çalışmışdı. “Altay-İran və xalqların böyük köçü” əsərində isə əski türk incəsənətinin özəlliklərini, köçəri mədəniyyətinin həmişəyaşar ənənələrini, eləcə də Avropa mədəniyyətindəki izlərini araşdırmışdı.

Almaniya və Avstriya kimi ölkələrdə keçirdiyi dörd il ərzində Mehmet Ağa-Oğlu istər Qərb, istərsə də Şərq incəsənəti sahəsində geniş diapazona malik universal mütəxəssis kimi yetişmişdi. Rusiyanın ən yaxşı universitetlərindən birini bitirməsi, rus dilinə mükəmməl bələdliyi sayəsində o, bəzi şərqli və qərbli həmkarlarından fərqli olaraq slavyan mədəniyyətini də türk-islam kontekstində araşdırmaq imkanı qazanmışdı. Universitet illərində öyrəndiyi latın və yunan dilləri isə dünya tarixinin daha dərin qatlarına baş vurmaq imkanı yaratmışdı. Lakin Avropa mühitinin, Qərb universitetlərinin elmə fəaliyyət üçün yaratdığı geniş imkanlara baxmayaraq, Mehmet Ağa-Oğlu dissertasiya müdafiəsindən sonra 1927-ci ildə Türkiyəyə qayıtmışdı.

Burada Topqapı muzeyi nəzdindəki Çinili Köşkün mühafizi kimi fəaliyyətə başlamışdı. Sonra Türkiyə Əfqaf (Vəqflər) Muzeyinin icraçı direktoru olmuş, eyni zamanda, İstanbul Darülfünunda islam incəsənəti professoru kürsüsünü tutmuşdu.

1920-ci illərin ortalarından başlayaraq Mehmet Ağa-Oğlunun türk və alman dillərində məqalələri müxtəlif elmi jurnallarda ardıcıl dərc edilirdi. Düşünmək olardı ki, artıq həyatda öz yerini tapıb. Çünki Moskvadan sonra İstanbul, Berlin, İen, Vyana kimi mühüm universitet mərkəzlərində təhsilini davam etdirmişdi. Azərbaycandan Türkiyəyə gəldiyi 7 il ərzində heç kimi tanımadığı mühacirdən Şərq incəsənəti professorluğuna qədər böyük bir yol keçmişdi.

Lakin o, natura etibarı ilə daim yeniliyə, dəyişikliyə can atan adam idi. Əldə olunanlarla kifayətlənmək istəmirdi. Ona görə də 1929-cu ilin sonlarında Şimali Amerikanın Miçiqan ştatındakı Detroyt Gözəl Sənətlər İnstitutundan Yaxın Şərq muzeyinin mühafizi olmaq təklifi alanda artıq ikinci vətəni saydığı Türkiyədən uzaq Amerikaya köçməyə tərəddüd etməmişdi. Zeynəb Simavinin yazdığına görə, Mehmet Ağa-Oğlu həmin dövrdə ABŞ-da islam incəsənəti sahəsində yeganə mükəmməl elmi məktəb keçmiş mütəxəssis idi.

Başqa bir üstünlüyü üç mühüm Qərb dili ilə birlikdə üç əsas Şərq dillərini bilməsi, eyni zamanda mühüm filoloji bazaya yiyələnməsi idi. Nəhayət əksər avropalı həmkarlarından fərqli olaraq Şərqi kitablardan öyrənməmişdi, islam dünyasının öz ağuşundan çıxmışdı. Türk elmi dairələrində və muzeyçilik sahəsində tutduğu yüksək mövqe və şəxsi əlaqələri isə əməkdaşlıq baxımından Türkiyənin mədəniyyət müəssisələrinə maneəsiz şəkildə nüfuz etməyə imkan yaradırdı. Bütün bu cəhətlər məqsədyönlülüyü və zəhmətsevərliyi ilə birləşincə Mehmet Ağa-Oğlunu yeni elmi istiqamətin - zəngin islam incəsənətinin ABŞ-da öyrənilməsi və təbliği baxımından ən uğurlu namizədə, əvəzsiz mütəxəssisə çevirirdi. Nəticədə Amerikaya yalnız üç illik müqavilə əsasında gedən həmvətənimiz həyatının sonuna qədər burada yaşamalı və işləməli olmuşdu.

1920-ci illərdə Detroyt Gözəl Sənətlər İnstitutu sadəcə bələdiyyə muzeyi idi. Eksponatlarının əksər hissəsi Avropa və Amerika incəsənəti nümunələrindən təşkil olunmuşdu. Alman sənət tarixi məktəbinin yetirməsi, professor V.Valentinerin direktor kimi fəaliyyəti illərində Detroyt İnstitutunun siması kökündən dəyişmişdi. Mehmet Ağa-Oğlunu buraya dəvət edən də V.Valentiner idi. Azərbaycanlı alim az müddətdə öz yerini tuta bilmişdi. O, 1929-1938-ci illərdə Amerikanın mühüm islam incəsənəti mərkəzlərindən birinə çevrilən institutun mühafizi, 1933-1938-ci illərdə isə Miçiqan universitetinin professoru kimi çalışmışdı.

Mehmet Ağa-Oğlu mühafiz kimi fəaliyyətə başlayandan bir müddət sonra amerikan elmi ictimaiyyətinin diqqətini Detroyt Gözəl Sənətlər İnstitutunun Şərq ekspozisiyasına, daha çox isə islam incəsənəti örnəklərinə cəlb etmək məqsədi ilə 1930-cu ilin oktyabr ayında burada ilk olaraq “A Loan Exibition of Mohammedan Decorativ Art” adlı sərgi təşkil etmişdi. Sərginin eksponatları sırasına islam mədəniyyəti nümunələri - əlyazmaları, keramika, metal, ağac və fil sümüyü üzərində işlər, mücrülər, bədii parçalar, tikmələr və s. daxil idi. Onların bir hissəsi Detroyt Gözəl Sənətlər İnstitutunun heç vaxt ictimai baxışa çıxarılmayan ekspozisiyasından, digərləri Birləşmiş Ştatların müxtəlif tanınmış kolleksiyaçılarının şəxsi fondlarından götürülmüşdü.

Noyabrın 1-də yerli “The Art Digest” qəzeti birinci səhifəsində çap etdiyi “Detroyt muzeyi qiymətli islam incəsənəti sərgisi nümayiş etdirir” adlı məqalədə Mehmet Ağa-Oğlunun təşəbbüsünü “ölkədə islam incəsənətinin bütün qollarını tam şəkildə bir araya gətirən ilk sərgi” kimi dəyərləndirmişdi.

Bu əsas tədbirlə paralel şəkildə Detroyt İnstitutu həm də Hindistan, İran, Mərkəzi Asiya, Türkiyə, Misir memarlıq abidələrinin nümayiş olunduğu foto-sərgi və XI-XX əsrlər islam tətbiqi sənəti (bədii parça - textil) mövzusunda sərgi də təşkil etmişdi. Hər iki tədbirin təşkilinə yaxından dəstək verməklə bir sırada Mehmet Ağa-Oğlu incəsənət əşyalarının seçilməsi üzrə komissiyanın üzvü kimi 1931-ci ildə Londonun məşhur Burlington House sarayında açılan “İnternational Exibition of Persian Art” sərgisinin hazırlanmasında da yaxından iştirak etmişdi. Sərgidə Detroyt Gözəl Sənətlər İnstitutunda saxlanan 6 iş də nümayiş olunurdu. Bu bir tərəfdən Şərq incəsənəti üzrə ekspert kimi Mehmet Ağa-Oğlunun, eləcə də onun çalışdığı İnstitutun Avropada tanınmasına təkan verirdi. Detroyt İnstitutu ilk dəfə idi ki, məşhur Metropoliten muzeyi, Çikaqo Gözəl Sənətlər İnstitutu, Boston İncəsənət Muzeyi, Harvard universitetinin Foqq muzeyi kimi mühüm sənət məbədləri ilə bir sırada nüfuzlu beynəlxalq sərgidə təmsil olunurdu.

Sərgidən əvvəl keçirilən elmi simpoziumda azərbaycanlı sənətşünas Topqapı Muzeyində saxlanan Bəhram Mirzə albomunun müqəddiməsi haqqında məruzə ilə çıxış etmişdi. Bu müqəddimə əslində, məşhur fars miniatürçüsü, kalliqraf və sənət tarixçisi Dust Məhəmmədin (1510-1565) 1544-cü ildə qələmə aldığı fars rəssamlığının - miniatür sənətinin qısa tarixi idi. Mehmet Ağa-Oğlu həmin mühüm sənət abidəsinə professional baxımdan ilk dəfə diqqət yetirən tədqiqatçı idi. Sərginin keçirildiyi günlərdə “The New-York Times” qəzeti, habelə bir il sonra çapdan çıxan “Persian Miniature Painting” kollektiv kitabının müəllifləri onun Bəhram Mirzə albomunun müqəddiməsini Avropa dillərinə tərcüməsi ilə birlikdə nəşr etdirəcəyinin anonsunu versələr də, sonrakı illərdə dünya sənətşünaslarının səbirsizliklə gözlədikləri belə bir nəşr meydana çıxmamışdı.

Amma əvəzində 1930-cu ildə Detroytda keçirilən “A Loan Exibition of Mohammedan Decorative Art” sərgisinin Mehmet Ağa-Oğlu tərəfindən hazırlanan və özündə 172 əsəri ehtiva edən nəfis kataloqu çap olunmuşdu.

Budapeşt, may, 2018-ci il

(Ardı gələn şənbə sayında)

525-ci qəzet 2018.- 2 iyun.- S.18-19.