Cümhuriyyətin
proloqu və epiloqu - Gəncə
MİLLİ ƏNƏNƏLƏR
BEŞİYİ OLAN GƏNCƏ AZƏRBAYCANIN MÜSTƏQİLLİK
TARİXİNƏ MİSİLSİZ SƏHİFƏLƏR
YAZMAQLA YANAŞI, CÜMHURİYYƏT DÜŞMƏNLƏRİNƏ
QARŞI MÜQAVİMƏTİLƏ DƏ
SEÇİLİB
Zakir MURADOV
20-ci əsrin əvvəllərində şərq aləmində
ilk respublikanın yaranması ilə nəticələnən
milli-siyasi intibahımızın formalaşmasında Azərbaycan
milli ruhunun aynası olan Gəncənin böyük rolu olub.
Həmçinin, dünyadakı mürəkkəb təlatümlər
içində qura bildiyimiz, lakin işğala məruz qalan
Cümhuriyyətimiz üçün qəmlə bərabər
ümidlə dolu vida sözlərini də istilaçıya
qarşı üsyanda 12 minədək şəhidinin dili ilə
söyləmək bu qədim şəhərin taleyinə
düşüb. Beləcə, Cümhuriyyətin
başlanğıcında olduğu kimi, sonunda da Gəncə
idi.
Milli ideyanın təşəkkülü
20-ci əsrin əvvəllərində Rusiya
İmperiyası inqilabi təlatümlər dövrünə
qədəm qoyarkən, xalqın taleyini düşünən
və bu məqsədlə milli təşkilatlanma zərurətini
anlayan Azərbaycan liderləri milli-siyasi tariximizin
başlanğıc nöqtəsi sayıla bilən bir aktı
gerçəkləşdirdilər. Bu haqda tanınmış
amerikalı alim Tadeuş Sviyetoxovskinin (1932 - 2016)
aşağıdakı fikirləri olduqca diqqətəlayiqdir:
"Daşnakların ali təşkilatlarının
olmasına cavab olaraq, ayrı-ayrılıqda mübarizə
aparan müsəlman qrupları öz fəaliyyətlərini
koordinasiya etməyə başladılar... "Difai" adlanan
bu təşkilat 1905-ci ilin yazında Gəncədə, bununla
öz siyasi karyeralarını müəyyən etmiş
buradakı tanınan adamların - Şəfi Rüstəmbəyovun, Ələkbər
və Xəlil Xasməmmədovların,
İsmayıl Ziyadxanovun, Nəsib Yusifbəylinin və doktor Həsən
Ağayevin təşəbbüsü ilə yaradıldı.
Bakıdan onlara Əhməd Ağayev də qoşuldu. Təşkilatın
yaranması Gəncənin milli-azadlıq hərəkatının
mərkəzinə çevrilməsi demək idi və bu
statusunu şəhər gələcəkdə də
qorumuş olacaqdı". (Tadeuş Sviyetaxovski. "Russkiy
Azerbaydjan". Bax "Xazar"
jurnalı, rus d. ¹1. 1990.səh.101). Müəllif, həmçinin,
"Difai"yə qədər Gəncədə "Qeyrət"
adlı milli təşkilatın mövcud olduğunu da qeyd
edir.
Müdafiə mənası verən "Difai"nin rəmzi
kimi Gəncənin Rəfibəylilər nəslinin
nişanı qəbul edilmişdi.
Özünün gizli yaydığı bəyannamələrdə "Difai" qan tökülmənin
əleyhinə olduğunu bəyan edir, lakin erməniləri xəbərdar
edirdi ki, onlar tərəfindən ola bilən zorakılıqlara adekvat cavab veriləcək.
Təşkilat doğrudan da fərdi cəzalandırma
aktlarına əl atırdı. Əsasən erməniləri
müsəlmanlar əleyhinə zorakılığa təhrik
edən çar hərbi və polis çinovnikləri, həmçinin,
millətindən asılı olmayaraq ara
qızışdıran provakatorlar "Difai"nin qərarı
ilə qətlə yetirilmişdilər. Bir qayda olaraq qərar icra olunduqdan
sonra Gəncənin küçə və divarlarında
"Difai"nin bu haqda məşhur möhürlü
elanları vurulurdu.
T.Sviyetoxovski yazır: "Tatar-erməni müharibəsində
yaranaraq, "Difai" özünün əsasən antirusiya
fəaliyyəti ilə Şamilin dövründən bəri
heç bir təşkilatlanmış müqavimət görməyən
bir ölkədə, çar rejiminə çoxillik
dilsiz-ağızsız itaəti çatlatmış
oldu".
Birinci Dünya Müharibəsinin başlanması ilə
Çar Rusiyasında ictimai-siyasi mühit keyfiyyətcə
yeni çalarlar almış oldu. İlk mərhələdə
burada yaşayan müsəlmanların əksəriyyəti 1914-cü ilin yayında
Avstriya-Macarıstan və Almaniyaya müharibə elan etmiş
Çar hökumətini dəstəkləyirdilər. Lakin bir
neçə aydan sonra Türkiyənin Rusiyaya qarşı
müharibəyə girməsi xüsusən azərbaycanlılar
arasında birmənalı qarşılana bilməzdi. Azərbaycanın
artıq yetkinləşmiş siyasi liderləri tarixi təlatümlərin
buradan da yan keçməyəcəyini duyurdular və bu
çətin şəraitdə millətin öz taleyinə
sahib durması yönündə fəaliyyətlərini
artırırdılar. Mütəqillik əldə etmək
ideyası Gəncədəki fəalların amalına
çevrilmişdi.
Difaiçilərin yaratdığı Gəncə
Milli Komitəsi 1915-ci ilin fevralında gizlincə cəbhə
xəttini keçərək, Türk komandanı Ənvər
paşanın Ərzurumdakı qərargahına gəlmişdi.
Məqsəd - tərkibinə Bakı, İrəvan və Gəncə
quberniyalarının, eləcə də Terek və
Dağıstan vilayətlərinin daxil olduğu
Respublikanın (!) yaradılmasına Türkiyənin dəstəyinin
təmin edilməsi idi. Lakin hadisələrin sonrakı
inkişafı - Türk qoşunlarının 1914-cü ilin
noyabrında Qafqaz cəbhəsində uğurla
başladığı hərbi əməliyyatın bir
neçə aydan sonra məğlubiyyətlə nəticələnməsi
bu planın gerçəkləşməsinə imkan vermədi
(Bax T. Sv.-ski, göst. mənbə).
Mənbələrə istinad etdikdə, Gəncə Milli Komitəsinin ən
azı müharibənin ilk aylarından
yaradıldığı aydınlaşır. Nağı bəy
Şeyxzamanlı özünün "İstiqlal mücadiləsi
xatirələri"ndə
" Milli Komitənin 14 nəfər üzvü
olduğunu və idarə heyətinə
Nəsib bəy Yusifbəylinin rəhbərlik etdiyini yazır.
Komitə hadisələrin gedişini, siyasi şəraitin
tələblərini duyaraq,
özünün silahlı dəstələrini də
yaratmışdı. Tənəzzülə
uğrayan çar ordusunun cəbhələrdən fərar edən əsgərlərindən
silahların müxtəlif yollarla alınıb Gəncəyə
göndərilməsi də bu məqsədə xidmət
edirdi. İlk vaxtlar Komitənin iki silahlı dəstəsi
mövcud idi. Bunlardan biri Nağı Şeyxzamanlının rəhbərlik
etdiyi "Gənclik" təşkilatı, digəri Gəncənin
addımlı adamlarından olan Sarı Ələkbərin
silahlı dəstəsi idi. Çar rejiminin
başağrısı olan qaçaq hərəkatının
nümayəndələri ( İbrahim, Qənbər
və b.), həmçinin rus əsirliyindən qaçaraq
Komitə ilə əlaqə yaratmış türk hərbçiləri
(onlardan biri, Hüsaməddin Tuğac idarə heyətinin
üzvi idi və o, sonralar Nuri paşa komandanlığı
altında Türk hərbi yardımının təmin
olunmasında əməli rol oynayacaqdı) də qurumun
işinə ciddi yardım edirdilər.
Vuruşan ölkələr içərisində ən
çox hərbi və siyasi böhran keçirən Rusiyada
1917-ci ilin fevralında baş verən inqilabdan sonra çar ordusu hissələrinin
daha da sarsılması fürsətindən yararlanan Gəncə Milli Komitəsi artıq şəhərdə vəziyyəti
tamamilə öz nəzarəti altına aldı. Aparılan tədbirlər
nəticəsində burada bir nəfər də olsun rus əsgəri
qalmamışdı. Onlar tərksilah edilərək öz evlərinə
göndərilmişdi.
Şübhəsiz, millətin fiziki müdafiəsi ilə
yaranmış "Difai"dən və milli
özünüdərkin möhkəmlənməsi
üçün təcrübə qazandırmış Gəncə
Milli Komitəsindən sonra siyasi təkamülün yeni mərhələsi
zərurəti yarandı.
Monarxiyanın süqutundan cəmi bir neçə
gün sonra Gəncədə, əvvəllər
"Difai"ni yaratmış Gəncə Milli Komitəsinin
aparıcı şəxsləri - Həsən bəy
Ağayev, Şəfi bəy Rüstəmbəyov, Xasməmmədli,
Şeyxzamanlı qardaşları və başqaları Nəsib
bəy Yusifbəylinin rəhbərliyi altında Azərbaycan
tarixində keyfiyyətcə yeni, ilk dəfə olaraq Avropa mədəni
dəyərlərinə istinad məramlı bir partiyanın -
"Türk Ədəmi-mərkəziyyət firqəsi"nin
əsasını qoydular. Buradaca qeyd edək ki, istər
lüğəti, istərsə də siyasi mənada "Ədəmi-mərkəziyyət"
ifadəsi sərbəstliyi, müstəqil fəaliyyəti,
özü-özünə cavabdehliyi bildirən desentralizasiya,
qeyri-mərkəziyyətçilik mənasında
anlanılmalıdır. Həm də keçmiş
difaiçilər öz yeni siyasi partiyalarının
adını əvvəllərdən (1906-cı ildən)
sıx əlaqədə olduqları Türkiyə Ədəmi-mərkəziyyətçi
Liqasının adından götürmüşdülər. Bu liqa İttihad və Tərəqqi uğrunda Gənc
Türk Komitəsinin liberal (!) qanadı idi (bax: T.Sviyetoxovski, "Russkiy Azerbaydjan" "Xazar"
(rusca) jurnalı, ¹2, 1990, səh 88). Elə "ədəmi
mərkəziyyət" ifadəsinin özü də
Avropadan gəlmə "liberalizm"in o vaxtkı türk
dilli üslubunda tərcüməsidir. Və azad, sərbəst
cəmiyyət qurulmasının ən doğru təxmininin məhz
istiqlal və ya muxtariyyət (o tarixi şəraitdə əlbəttə
ki, Rusiya üçün federativ quruluş məqbul hesab
edilirdi) olduğu partiyanın proqramında
vurğulanırdı.
"Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi"
öz məqsədləri və proqramı ilə xalqı
tanış etmək üçün 1917-ci ilin martında,
Novruz bayramı günü Gəncənin Şah Abbas məscidinin
önündə izdihamlı mitinq keçirdi. Mitinqdə
partiyanın lideri N.Yusifbəyli nitq söyləmiş, ilk dəfə
olaraq Azərbaycan anlayışı siyasi mənada işlədilərək
"Yaşasın Azərbaycan muxtariyyəti!, Yaşasın
Demokratik Respublika!, Yaşasın Türk Ədəmi-mərkəziyyət
partiyası!" şüarları səslənmişdi
("Bakı" qəzeti, 12 aprel, 1917-ci il; həmçinin,
bax həmin yazı Mövsüm Əliyev-ön söz.
M.Ə.Rəsulzadənin "Çağdaş Azərbaycan
tarixi" kitabına. Bakı, 1991, səh.9).
Bildiyimiz kimi, 1911-ci ildə Bakıda
"Müsavat" gizli partiyasının əsası
qoyulmuş və ümumislami xarakter daşıyan ilk məram
sənədində adının verdiyi "bərabərlik"
anlamına uyğun olaraq müsəlmanların ruslarla
hüquq bərabərliyinin təmin edilməsi, həmçinin,
"bütün islam dünyasının milli-inqilabi
oyanışı və azadlığı uğrunda mübarizə"
təşkilatın məqsədləri elan olunmuşdu (bax:
"Müsavat" bülleteni, ¹1(5), 1993. Bakı)
Fevral inqilabının gerçəkləşməsindən
sonra Bakıda milli maraqların əsas təmsilçisi
"Müsavat" gizli qrup halından kütləvi partiyaya
çevrilməsi dövrünü yaşayırdı. T.Sviyetoxovskinin
fikrincə, leqal vəziyyətə keçdiyi ilk həftələr
ərzində əsasən sıralarını genişləndirməklə
məşğul olan "Müsavat"ın rəhbərlərinin,
görünür, Gəncədəki siyasətçilərlə
iş birliyinə qədər konkret fəaliyyət
proqramları yox idi (T.Sviyetoxovski. Göstərilən mənbə,
həmin səhifədə).
1917-ci ilin aprelin 15-dən 20-dək Bakıda Qafqaz
müsəlmanlarının qurultayı keçirildi. N.Yusifbəylinin
rəhbərliyi altında Gəncədən olan yenilikci siyasətçilərin
fəallığı bu toplantının siyasi
ab-havasını müəyyənləşdirirdi. "Azərbaycan
ideyasını siyasi bir mətləb" kimi
aydınlaşdıran konkret proqrama malik "Ədəmi-mərkəziyyət"
firqəsi öz məramına, xüsusən də
müsavatçılar arasında
çoxlu tərəfdar toplamış oldu.
Qurultayın yekun sənədində qeyd olunurdu ki,
müsəlman xalqlarının maraqlarının təmin
olunması Rusiyanın ərazi-federativ prinsiplərə əsaslanan
demokratik respublika şəklində qurulması ilə
gerçəkləşə bilər. Bu, həmçinin,
digər prinsipial məsələlərdə "Ədəmi-mərkəziyyət"lə
"Müsavat"ın ümumi mövqeyi bu iki partiyanın
birləşmə prosesinin başlanğıcını qoydu.
Hər iki partiyanın liderlərinin
böyük uğurla iştirak etdiyi 1 may 1917-ci il tarixində
Moskvada keçirilmiş Ümumrusiya müsəlmanları
Qurultayında muxtariyyət prinsiplərinə dair onların
tezisləri çoxluq tərəfindən müdafiə edilərək
Qətnamədə əksini tapmış oldu. Uğurlu
nəticələrdən məmnun qalan iki aparıcı siyasi
təşkilatların liderləri öz məqsəd
ümumiliyini nəzərə alaraq birləşmə prosesini
gerçəkləşdirməyi qərara aldılar. Həmçinin,
hər iki qurultaya sədrlik etmiş görkəmli ictimai-siyasi
xadimimiz Əlimərdan bəy Topçubaşov da milli məqsədlər
naminə bu iki təşkilatın birləşməsi
xüsusunda partiyaların liderləri - M.Ə.Rəsulzadəyə
və N.Yusifbəyliyə məsləhət vermişdi.
1917-ci may ayının axırlarında hər iki təşkilatın
birləşərək "Türk Ədəmi-mərkəziyyət
firqəsi - Müsavat" adlandırılması qərara
alındı. İki təşkilatın rəsmi
surətdə qovuşması iyunun 20-də birgə Mərkəzi
Komitənin yaradılması ilə başa çatdı. Mərkəzi
Komitədə Bakı və Gəncə siyasətçiləri
bərabər sayda təmsil olunurdular. Xüsusi olaraq qeyd edilməlidir
ki, hər iki təşkilatı birləşdirən əsas
prinsip - ədəmi-mərkəziyyət, özü də
dini deyil, milli əsaslarla adəmi-mərkəziyyət (!) idi
ki, siyasi Azərbaycan ideyasının məğzini məhz bu
təşkil edirdi.
Petroqraddakı bolşevik çevrilişinin baş
verməsindən sonra, oktyabrın 26-dan 31-dək Bakıda
"Türk Ədəmi-mərkəziyyət firqəsi
Müsavat"ın I qurultayı keçirildi. Toplantı irəlidəki
siyasi mübarizədə partiyanın strategiya və
taktikasını müəyyənləşdirərək onun
yeni proqramını qəbul etdi. Bu sənəd
N.Yusifbəylinin başçılığı
altındakı siyasətçilərin ədəmi-mərkəziyyət
prinsipləri zəminindəki, hələ yaz aylarından
siyasi aləmdə və geniş kütlələrdə
böyük rezonans və rəğbət doğuran məramnaməsi
əsasında tərtib olunmuşdu.
N.Yusifbəylinin və onun qeyri-mərkəziyyətçilik
ideyalarının istər azərbaycanlıların milli
siyasiləşməsində, istərsə də Azərbaycanın
coğrafi - siyasi məna kəsb edərək beynəlxalq
arenada "gözə çarpdırılması"nda və
nəhayət, xəritədə olmayan yeni bir Azərbaycan
Respublikasının yaradılmasında müstəsna rolu
olmuşdur. Milli
azadlıq hərəkatının görkəmli xadimlərindən olan M.Ə.Rəsulzadənin
aşağıdakı sözlərinə diqqət yetirək:
"Azərbaycan ideyasını SİYASİ BİR MƏTLƏB
şəklində formulə etmək şərəfi Nəsib
bəyindir. O, milli Azərbaycan demokratiyasının yetişdirdiyi
elə bir müməssildir (nümayəndə - Z.M.) ki, milli
Azərbaycan hərəkatının İSTİQLALA MÜNCƏR
OLAN QAYƏSİNİ FORMULƏ ETMƏK onun adı ilə
bağlıdır. Sadəcə bu, Nəsib ismini Azərbaycan
tarixində ölməz və unudulmaz bir isim halına qoymaq
üçün kafidir... Müzəffər
istiqlal nəslinin ilk yapacağı şürkan vəzifələrdən
birincisi SİYASİ AZƏRBAYCANÇILIĞIN (! - Z.M) ilk
mübaşirlərindən (qabaqda gedənlərindən -
Z.M.) olan Nəsib bəyin adını əbədiləşdirmək
və Bakı və Gəncədə ona abidələr tikməkdən ibarət olmalıdır" (M.Ə.Rəsulzadə
"İstila qurbanları. Yusifbəyli Nəsib bəy",
"Odlu yurd" ¹3, 27 aprel, 1929. Ankara; Həmçinin
bax: həmin yazı "Ədəbiyyat" qəzeti, 22
fevral, 1991).
Beləcə, millətin fiziki müdafiəsindən
başlayaraq azad yaşama ideyasına gətirən,
"Difai"dən "Ədəmi-mərkəziyyət"əcən
keçən bu yol Cümhuriyyətin qurulmasına
aparırdı.
İki il sonra.
Cümhuriyyətin xilasına son cəhd
Cümhuriyyətin 1920-ci ilin aprelin 28-də
bolşeviklər tərəfindən faktiki işğalı
da təbii ki, mühafizəkar Gəncədə yalnız birmənalı
qarşılana bilərdi. Həmin hadisədən bir ay keçməmiş,
bolşeviklərə qarşı güclü müqavimətin
- təşkilatlanmış, irimiqyaslı silahlı
üsyanın baş verməsini də elə yuxarıda
dediyimiz milli ənənəçilik amillərilə
bağlamaq lazımdır.
Bolşevik istilasına qarşı 1920-ci
ilin mayında baş verən Gəncə üsyanı haqda ən
mötəbər mənbələrdən biri əlbəttə
ki, bu üsyanın bilavasitə iştirakçısı və
aparıcı simalarından biri olan Azərbaycan Ordusunun
3-cü Gəncə piyada alayının komandiri polkovnik
Cahangir Kazımbəylinin xatirələridir. Qürbətdən Vətənə
onilliklərdən sonra gəlib-çatmış bu xatirələrdə
Cahangir bəyin, Gəncə üsyanının BAŞLICA SƏBƏBİ
kimi, AZƏRBAYCAN XALQININ XARAKTERİNİ göstərməsi çox
diqqətçəkəndir. Doğrudan da yalan
və təxribatlar yolu ilə Azərbaycanı zəbt edə
bilmiş bolşeviklər, milli xarakteri, ənənələri,
dəyərləri nəzərə almadan hər şeyi, necə
deyərlər, "sovetləşdirməyə"
girişmişdilər.
Buradaca, mühüm bir məqamı
vurğulamaq yerinə düşər. Azərbaycanın milli
azadlıq hərəkatı, eləcə də Gəncə
üsyanı ruslara, rus xalqına qarşı mibarizə deyildi.
Bilindiyi kimi, Azərbaycan Cümhuriyyətinin əsasını
qoyanların əksəriyyəti rusca təhsil
görmüşdü və rus xalqının dəyərlərinə
və mədəniyyətinə həmişə rəğbətlə
yanaşırdı (Bu material üçün təqdim
etdiyimiz fotonun arxasında Cahangir bəyin öz əli ilə
yazdığı rusca qeydlər də buna dəlalət edən
bir ştrixdir. Yeri gəlmişkən, bu
orijinal fotonu azərbaycanlı mühacirlərlə
görüşlərində Cümhuriyyətimizin tarixinin
yorulmaz araşdırıcılarından olmuş rəhmətlik
Xanlar müəllim Bayramov əldə edib və onu 2003-cü
ildə bu sətirlərin müəllifinə
bağışlayıb). Elə Azərbaycana
da Avropa və mədəni dünya dəyərləri Rusiya
vasitəsilə gəlmişdi. Mübarizə,
hər şeyin üstündən xətt çəkmək
istəyən, milli dəyərlərə xor baxan,
dağıdıcı xarakterli bolşevizmə, xüsusən
erkən sovet təzyiq dalğasına qarşı idi. Heç bir mədəni xalq belə ifrat rejimi qəbul
edə bilməzdi.
Bolşevikləri ən çox "kədərləndirən"
o idi ki, onlar Azərbaycanda arzuladıqları "sinfi
mübarizə"yə rast gəlməmişdilər. Cahangir Kazımbəyli də
öz xatirələrində bu fakta toxunaraq, Azərbaycanda
xalqın müxtəlif təbəqələri arasında elə
də dərin ziddiyyətlərin müşahidə edilmədiyini,
millətin əksərən yekdil olduğunu qeyd edir. Bu hal bolşeviklərin maraqlarına cavab vermədiyindən,
onlar ziddiyyətləri süni olaraq yaratmağa
başladılar. Ziyalılara "bəy",
"xan" deyərək, kənd yerlərində isə
nüfuzlu şəxslərə rusca "kulak"ın burada
daha zorba səslənən bir "tapıntısı"
kimi "qolçomaq" adı qoyaraq, onları məhv etməyə
girişdilər.
Bolşeviklər Gəncədə əslində,
əhali arasında əsl təxribatla məşğul olan bir
"Şəriət alayı" da yaratmışdılar. Azərbaycan Ordusunun
nizamlı hissələrinin mövcudluğu isə
bolşeviklər üçün arzuolunmaz idi. Odur ki,
onlar Gəncədəki 1-ci Azərbaycan Divizionunda, o cümlədən,
diviziona daxil olan, C. Kazımbəylinin komandanlığı
altındakı 3-cü alayda "təftiş" aparmaqla,
silahları Qızıl Ordu hissələrinə və
"şəriətçilərə" ötürməyə
cəhd göstərirdilər. Divizionun komandiri
Cavad bəy Şıxlinski artıq vəzifəsindən kənarlaşdırılmış,
onun yerinə Qızıl Ordunun bir rus zabiti təyin
edilmişdi. Şəhərdə isə
başıpozuq "qızıl" əsgərlər qarət
və qətllər törədir, sərxoşluq edir, əhalinin
milli heysiyyatı ilə oynayırdılar.
Bu dözülməz halın məntiqi nəticəsinin
kəskin etirazlar olduğunu vurğulayan C.Kazımbəyli qeyd
edir ki, şəhərdə
və onun ətrafındakı "hərbi-siyası vəziyyət
bolşeviklərə qarşı çıxış
üçün əlverişli idi".
Azərbaycanin ayrı-ayrı bölgələrində
də bolşeviklərlə xalq arasında toqquşmalar haqda
soraqlar gəlirdi. Digər tərəfdən, Azərbaycanı
işğal edən bolşeviklər buradan Gürcüstana
müharibə elan etmiş və qüvvələrini bu
ölkə ilə sərhəddə çəkmişdilər.
Belə bir şəraitdə, Gəncənin
nüfuzlu adamları və Azərbaycan ordu hissələrinin
rəhbərləri məşvərətə
yığışaraq, üsyana başlamağa qərar
verirlər. Həmçinin, Gürcüstan ordusu ilə, eləcə
də ordumuzun Qarabağ dəstələri ilə birgə fəaliyyət
üçün əlaqə yaratmaq məqsədilə, Tiflisə
və Tərtərə də emissarlar göndərilir.
Sonrakı hadisələr sırf hərbi xarakter
daşıdığından, onları peşəkar hərbçi
polkovnik C. Kazımbəylinin sözügedən xatirələrindən
olduğu kimi, iqtibas etmək daha məqsədəuyğundur:
"Mayın 24-də gündüz saat 4-də
mən Bağman qəsəbəsində üsyana
başçılıq edəcək şəxslərlə
müşavirə keçirirəm. Onların arasında bolşeviklərə
qarşı, onların gəldiyi andan barışmaz mövqe
tutan və sonadək mübarizə aparan Sarı Ələkbər
və Qəmbəri qeyd etməliyəm. Müşavirədə
qərara alınır ki, onlar hər biri, öz dəstəsilə,
Bağman tərəfdən hərəkətə
başlayaraq, Gəncə çayını keçəcək
və şəhərin erməni hissəsində yerləşmiş
Qızıl Ordu hissələrinə hücum edəcəklər...
Saat 6-da bizim batalyon və rota komandirləri
ilə müşavirə keçirib, plan qururuq...
İlk atəşlər açılan kimi, şəhərin
demək olar ki, bütün kişi əhalisi
ələ nə gəldi silahlanaraq, küçələrə
çıxır və döyüşən dəstələrimizə
köməyə gəlir...
Axşam saat 11-də, özünün
bütün komandir heyəti və artilleriyası ilə birgə
bütün qırmızı diviziya, eləcə də
"Şəriət alayı" tərk-silah edilərək,
şəhər həbsxanasına salınır".
Beləliklə, mayın 24-dən 25-nə
keçən gecə şəhər
üsyançıların əlinə keçir. Bu ilk hücumlarla əməliyyatın
birinci hissəsinin gerçəkləşdiyini qeyd edən C.
Kazımbəyli davam edərək yazır:
"Növbəti mərhələ yeni, milli hakimiyyət
formalaşdırmaq, bolşeviklərlə vuruşan
GÜRCÜSTAN ORDUSU İLƏ ƏLAQƏ YARATMAQ, şəhərin
müdafiəsini təşkil etməkdir...
Mayın 25-də şəhərdə keçirilən
müzakirədə yerli hakimiyyətin təşkili
üçün ümumi rəhbərlik general Məmməd
Mirzə Qacara, artilleriya hissələrinin təşkili general
Cavad bəy Şıxlinskiyə, eləcə də öz
alayımın təşkili mənə
tapşırılır...
Mayın 26-da təxminən səhar saat
10-da Yelenendorf (indiki Göygöl şəhəri - Z.M.) tərəfdən
erməni-bolşevik qüvvələrinin hücumu haqda xəbərlər
gəlir. Bu istiqamətdə
mövqe tutan 2-ci artilleriya batalyonumuz hücumun
qarşısını alaraq, əks hücuma keçir,
düşmənə ağır itkilər verir...
Həmin gün Şamxor tərəfdən
bolşeviklərin piyada hissələrinin hücumunun da
qarşısı alınır. Axşam düşmənin artilleriya atəşləri
əks zərbələrlə susdurulur. Mayın 27-də
bolşeviklərin yeddi hücumu dəf edilir, düşmənin
artilleriya atəşi bütün gün davam edir...
Gürcüstandan və Qarabağ dəstəsindən
gözlənilən kömək isə gəlib
çıxmır, bolşeviklərin fəallığı
artmaqdadır".
C. Kazımbəyli mayın 28-də Azərbaycan
istiqlalının elan edildiyi günün ikinci
ildönümündə döyüşən Gəncədə
təntənəli toplantı keçirildiyini, burada
mübarizənin sonadək davam etdirilməsi haqda yekdil qərara
gəlindiyini bildirir. Düşmən
hücumları isə bütün istiqamətlərdən
artmaqda idi. Lakin həmin bayram günü
üsyançılar daha cəsarətlə vuruşaraq,
düşmənin bütün həmlələrini dəf
edirlər.
Bu arada GÜRCÜSTANIN BOLŞEVİKLƏRLƏ
SÜLH SAZİŞİ BAĞLADIĞI və bu səbəbdən
artıq bu cəbhədə bir nəfər də olsun
qızıl əsgərin qalmadığı xəbəri bəlli
olur. Bu, GƏNCƏ
ÜSYANÇILARI ÜÇÜN FACİƏ DEMƏK
İDİ. Bu xüsusda mühüm bir məqama diqqət
yetirilməlidir: GƏNCƏDƏKİ ÜSYANA TƏKAN VERƏN
SƏBƏBLƏRDƏN BİRİ DƏ BOLŞEVİKLƏRİN
AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNDƏN GÜRCÜSTANA
MÜHARİBƏ ELAN ETMƏSİ OLMUŞDU. Azərbaycan
Cümhuriyyətinin Gürcüstanla DOSTLUQ VƏ HƏRBİ
KÖMƏK BARƏDƏ SAZİŞİ var idi. Azərbaycan xalqı ÖZ ÖHDƏLİYİNƏ
ƏMƏL EDƏRƏK, DOSTLUQ SAZİŞİNDƏ
OLDUĞU GÜRCÜSTANA QARŞI BOLŞEVİK TƏHLÜKƏSİNİN
DƏ QARŞISINI ALIRDI. Və təbii ki,
gürcülərin də bu sazişə uyğun olaraq Azərbaycandakı
üsyançılara KÖMƏK EDƏCƏKLƏRİNƏ
ÜMİD EDİLİRDİ. Nə yazıq ki, belə
olmadı. Əksinə, GÜRCÜSTAN BOLŞEVİKLƏRLƏ
ANLAŞDI.
Gəncədə üsyançıların
silah-sursatları tükənməkdə idi. Lakin güclü müqavimət
daha bir neçə gün çəkir. Cahangir bəy
yazır:
"...
Mayın 31-də və iyunun 1-də düşmənin
şiddətli hücumları müdafiəçilər tərəfindən
düşmənə böyük itkilər verməklə dəf
olunur... Şiddətli düşmən hücumu, şəhərin
mühasirə həlqəsinin get-gedə daralması,
ardı-arası kəsilməyən atəşlərin
gurultusu,
rota və partizan dəstələrimizin bir cəbhədən
digərinə atılması, döyüş meydanında
peyda olmuş silahlı qadınların
döyüşçülərimizi ruhlandıraraq, onları
sonadək mübarizəyə səsləməsi çox
güclü təəssüratlar yaradırdı...
İyunun 2-də vağzal tərəfdən
bolşeviklərin zirehli maşın və piyadaları şəhərin
mərkəzinə doğru irəliləyir. Vəziyyət
bizim üçün çox ağır hal alıb. Geri
çəkilmək labüddür. Lakin bunun üçün
şəhəri hər tərəfdən dövrələmiş
düşmənin mühasirəsini yarmaq gərəkdir...
İyunun 4-də qızğın hücumla bu həlqədi
qıra bilirik. Bu istiqamətdən bir neçə saat ərzində
sakinlər hərəkətə keçərək, şəhəri
tərk edirlər...
İyunun 4-dən 5-nə keçən gecə mən
3-cü Gəncə alayının qalıqlarını
buraxdım. Partizanlar
da dağılışdılar. Azərbaycan xalqının
silahlı etirazı beləcə bitdi..."
Bu etirazla xalqımız öz istəyinin ziddinə
olaraq hər hansı bir rejimin ona asanlıqla sırına bilməyəcəyini
bir daha sübut etmiş oldu.
Gəncə üsyanı 1918-ci ilin mayında
istiqlalını bəyan etmiş millətimizin bu istiqlalı
boğmaq istəyənlərin niyyətinə qarşı 12
min nəfərədək qurbanın qanı ilə
atdığı etiraz imzası idi. Qanla yazılan isə
heç vaxt unudulmur. Bu imza həm də Cümhuriyyətlə
vidalaşmaya son sözlər idi. Odur ki, istiqlal tariximizdə həm
ilk, həm də son sözün Gəncəyə məxsus
olduğunu deyə bilərik. Bu istiqlalın
başlanğıcında Gəncə durduğu kimi, ona son
xidməti də Gəncə göstərib.
Gəncə
525-ci qəzet.-2018.-5 iyun.-S.6.