Şanlı tarixin səhifələrində
hərə bir qəhrəman...
"Sevgi o zaman ömürlük ürəkdə
qalır ki, ayrılıq müqəddəs səbəblərdən
olsun!"
Lap uzaq keçmişdə hardan və kimdən
eşitdiyimi çoxdan unutduğum bu sözlər "Hərə
bir qəhrəman" tamaşasını izləyərkən
səhnəylə gözlərim arasında "bardaş
qurub oturmuşdu". Tamaşanın yaradıcı heyətinin
xoşbəxtliyindən, mənimsə yəqin ki, bədbəxtliyimdən
o boşluqda özünə yer edən təkcə bu cümlə
deyildi. Bir də dəvətsiz qonaqlarım vardı:
göz yaşlarım. O göz yaşlarım ki, indi sizə
dekorasiyadan, aktyorların geyimlərindən və bu kimi
xırda detallardan dürüst danışmağıma imkan
vermir. Ona görə də mən sizə tamaşanın
"damağımda buraxdığı daddan"
danışacağam...
Cümhuriyyətimizə
yeni baxış
Son bir ayda artıq neçənci dəfədir ki, qələmim
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100-cü
ildönümü ilə bağlı keçirilən
hansısa gözəl bir işi siz oxuculara çatdırmaq
üçün vərəqlə görüşür. Şərqin
ilk demokratik Cümhuriyyətinin yaranmasının bir əsrlik
tarixi nəinki Azərbaycanımızda, eləcə də
dünyanın dörd bir yanında şanlı
bayrağımızın qürurla
dalğalandırılmasına səbəb olur.
Təxminən
iki ay öncə tanınmış yazıçı,
publisist, mənimsə müəllimim Qan Turalı yeni
yazdığı bir pyesi oxuyub fikrimi bildirməyim
üçün mənə verdi. Əsərin
maraqlı bir adı vardı: "Hərə bir qəhrəman
oldu". Adətim üzrə pyesi
oxumağı gözləməyə səbrim çatmadığından
ən azından nədən bəhs etdiyi ilə
maraqlandım. Dedi ki, Cümhuriyyətimizlə
bağlıdır. Nə qədər eləsəm də,
bundan artıq ip ucu vermədi, "oxu, gəl, müzakirə
edərik" - dedi. Elə evə gedərkən
yoldaca oxudum. Yenə evə çatmağımı
gözləməyib müəllifə təxminən belə
bir mesaj yazdım: "Tamamilə fərqli əsərdir,
mütləq müzakirə etməliyik".
Müzakirədə məqsədim əsərdəki
obrazlar və hadisələr idi. Burada cümhuriyyət
deyəndə ilk ağlımıza gələn adlar, şəxsiyyətlər
deyil, nisbətən kölgədə qalan insanların
prototipləri yaradılmışdı. Müəllifin
özünün sənədli yuxu adlandırdığı əsər
Cümhuriyyətimizin qurulmasında müstəsna xidmətləri
olmuş Rəhim bəy Vəkilovun, Mədinə Vəkilovanın,
həmçinin, 23 yaşında Cümhuriyyətimizin ilk
Daxili İşlər naziri olmuş Mustafa bəy Vəkilovun həyat
hekayəsidir.
Əsəri bir sözlə ifadə etməyimi istəsəniz,
sadəcə "Eşq!" deyərəm. Amma bu eşqi
açmağımı istəsəniz, məsələ
uzanar və bir az da qəlizləşər.
Çünki əsərdə
qarşılaşdığımız eşq bir obyektə
deyil, ayrı-ayrılıqda vətənə, azadlığa,
həyata, ailəyə, dostluğa və nəhayət sevgiliyə
eşqdir. Bu eşqlərin hər biri
bir-biriylə elə qol-boyun olub, elə
çuğlaşıb ki, onların birini digərindən
ayırmaq mümkün deyil. Kim bilir bəlkə
də oxucunu (tamaşadan sonra isə
tamaşaçıları) ehtizaza gətirən, həyəcanlandıran
da məhz bu eşqlərin vəhdətidir.
Hadisələrin gedişatında bir sıra redaktələr
olsa belə, əsər əvvəldən sonadək sənədlidir.
Vərəqdən
səhnəyə
Sonrakı
günlərdə Qan Turalı əsərin səhnələşdiriləcəyi
müjdəsini verdi. Etiraf
edim ki, çox maraqlı idi. "Ölülər"
(Mirzə Cəlil) əsərini çıxsam, izlədiyim
heç bir tamaşanı öncədən pyes kimi
oxumamışdım. Mədəniyyət
və İncəsənət Universitetinin "Səda" Tədris
Teatrında səhnələşdiriləcək
tamaşanın quruluşçu rejissoru teatrın direktoru
Gümrah Ömər idi. Gözümün
qabağındaca tamaşaya qızğın hazırlıqlar
və məşqlər başlandı. Bütün
yaradıcı heyətin həyəcanını və məsuliyyətini
yaxından izləyirdim. Aktyor Amid
Qasımov əsərin quruluşçu rəssamlığını,
tanınmış modelyer Könül Vəlibəyli isə
geyim üzrə rəssamlığını üzərinə
götürmüşdü. Tamaşanın musiqi
dizaynı ilə Emil Əli məşğul olurdu. Səhnə hərəkətləri Ceyhun
Dadaşova, sənhə danışığı isə Nadir
Hüseynova aid idi. Rolları "Sabah"
qrupunun II kurs tələbələri ifa edəcəkdilər.
Hər dəfə məşqlərdən sonra Qan
Turalı Gümrah müəllimin əsərə etdiyi əlavələrdən,
özünəməxsus quruluşundan məmnunluqla
danışırdı. Bütün olaylar bizi gözəl bir
tamaşanın gözlədiyini xəbər verirdi.
"Səda"
teatrında "Hərə bir qəhrəman" oldu
Nəhayət, gözlənilən gün gəlib
çatmışdı. İyunun 7-də "Səda" Tədris Teatrı
Cümhuriyyət ilinə öz töhfəsini verdi.
Çox az müddət elanlar
paylaşılsa da, zalda "iynə atsan yerə düşməzdi".
Tanınmış mədəniyyət və incəsənət
xadimləri, qələm əhli, tələbələr,
siravi vətəndaşlar...bir sözlə, tamaşanın
sorağını alan hər kəs həmin
gün teatrın yolunu tutmuşdu. Dəqiq bilirdim ki, onları
buraya gətirən təkcə Qan Turalının qələminə,
Gümrah Ömərin rejissorluğuna duyduqları əminlik və
sevgi deyil, həmçinin, Cümhuriyyətimizin
açılmayan səhifələrini vərəqləmək
eşqidir.
Beləcə,
hər kəs yerini aldıqdan sonra tamaşa başlanır...
Bizi səhnədən ilk "salamlayan" əsərin
əsas obrazı Qəhrəmanın yeniyetməliyi (Mirsənan
Kazımlı) olur. Onun qarşısında tablo, əlində
fırça var. Nəsə çəkir. Nə çəkdiyini isə bacısı Dilbərin
(Fidan İsmayılova) gəlişi ilə öyrənirik.
Sən demə, gənc rəssamın bu gün
15 yaşı tamam olur. Onun çəkdiyi
tabloda isə gözəl bir qız təsvir olunub.
Bacısının dili ilə desək, deyəsən, gənc
rəssamımız kiməsə aşiq olub... Bu səhnədə
biz həm də Dilbərin həyat yoldaşı,
yazıçı Abdulla bəy Divanbəyoğlu (Məmməd
Əlili) ilə tanış oluruq. O, Qəhrəmana
doğum günü münasibətilə Viktor Hüqonun
"Gənc Verterin iztirabları" kitabını hədiyyə
edir. Yazıçının hədiyyəsi
kitabdan başqa nə olası idi ki. Amma bu
kitab sanki gələcəkdə baş verəcək hadisələrin
xəbərçisi olur. Əsər gənc Qəhrəmanın
iztirablarına çevrilir...
Daha sonra hadisələr sürətlə inkişaf etməyə
başlayır. Sonrakı səhnələrdə biz ilk səhnədə
romantik, xəyalpərəst gördüyümüz Qəhrəmanın
inqilabi ruhunu kəşf edirik. O, bu inqilabi
düşüncələrinə görə, hələ
çox gənckən, 19 yaşında əmisi oğlu Aslanla
(Mətləb Abuşov) qazamata da düşür. Artıq Qəhrəmanın
kövrək qəlbində iki sevgi çuğlaşmağa
başlayıb: düşmənin mənfur ayaqları
altında tapdanan, əzilən, məhvə sürüklənən
vətəni Azərbaycan və əmisi qızı gözəl
Gülbəniz (Gövhər Şabanova). Ancaq o
bilir ki, vətənini azad etmədən, onu yadların
qanlı əllərindən xilas etmədən sevgilisi ilə
xoşbəxt ömür sürə bilməz.
Sevgilisi Gülbənizin isə tək düşüncəsi
və güvən yeri Qəhrəmandır. O, az qala
ətrafında nələrin baş verdiyinin belə fərqində
deyil. Ancaq sevdiyinə o qədər çox
güvənir ki, onun etdiyi bütün hərəkətləri
doğru hesab edir, bundan şübhəyə düşməyi
ağlına belə gətirmir. Yetər
ki, bu qarışıqlıqlar tez bitsin və o, öz Qəhrəmanına
tezliklə qovuşsun.
Nəhayət, bütün zəhmətlər, əməklər,
mübarizələr öz nəticəsini verir və Qəhrəmangil
1918-ci ilin mayın 28-də Şərqdə ilk müstəqil
və demokratik Xalq Cümhuriyyətini elan edirlər. Hər kəs
hər şeyin bundan sonra daha rahat və daha asan
olacağını düşünür. Elə
Gülbənizin özü də. Amma gələcək
qabaqdadır. Qəhrəmanın şəxsi
taleyindən öncə yoluna qoymalı olduğu başqa talelər
də var. Elə yenicə yaranmış cümhuriyyətin
taleyi kimi. Qəhrəman və əmisi
oğlu Aslan yeni yaranmış dövlətin idarəçiliyində
mühüm vəzifələr tuturlar. Fədakar
qızcığaz bu dəfə də sevdiyini gözləməyə
razıdır. Təki, sonda ona qovuşsun.
Yaradılmış yeni hakimiyyətdə ilk Daxili
İşlər naziri olmuş Aslan bəy isə Qəhrəmanla
Gülbənizin sevgisinə sonunadək dəstəkdir. Ancaq onun
özü də çox gəncdir. Cəmi
23 yaşı var və xalqın, hətta dövlət
qulluqçularının belə onu qəbul etməyi,
tanımağı elə də asan olmur. Bunu
əmisi qızı Gülbənizlə oturduğu parkda
asayişi pozduğunu bəhanə edib onları bölməyə
aparmaq istəyən polisin (Tural Kərimov) onu
tanımamağından da görmək mümkündür.
O isə yaşının azlığına baxmayaraq,
xalqını, dövlətini həqiqi məhəbbətlə
sevən, ona sədaqətlə qulluq edən bir fədaidir.
Amma
"sən saydığını say, gör fələk nə
sayır!". Zalım fələk
heç də yaxşı şeylər vəd etmir. Qan hesabına, mübarizə yoluna əldə edilən
müstəqillik cəmi 23 ay davam edir.
"Bu bədbəxt
və talesiz günləri millətlə kim
bölüşsün?"
Növbəti şəkildə Qəhrəman daha
böyümüş, yaşa dolmuş çıxır
qarşımıza. Ancaq çox narahat, əsəbi və
fikirlidir. Çünki vətəni Azərbaycan
Rusiya tərəfindən işğal olunmaq üzərədir.
Bu səhnədən etibarən bu obrazı gənc
və istedadlı aktyor Ziya Ağa oynayır. Qəhrəmanın yeniyetməliyini canlandıran
aktyor Mirsənan Kazımlının simasında və hərəkətlərində
dəliqanlılıq, coşğunluq müşahidə
olunurdusa, Ziya Ağa obrazın yaşına və
yaşadıqlarına uyğun olaraq daha təmkinli və ciddi
təsir bağışlayır. Onun
tamaşaya qatıldığı ilk səhnədə əmisi
oğlu və Cümhuriyyətin ilk 23 yaşlı naziri Aslan bəylə
dialoqu diqqətimizi cəlb edir. Düşmənin
qapının ağzını kəsdirdiyini, qara günlərin
böyük bir sürətlə
yaxınlaşdığını, onları məhbəs,
sürgün və işgəncələrin gözlədiyini
deyən Aslan bəy Türkiyəyə mühacirət qərarı
alıb. O, öz əmisi oğluna da bunu təklif edir. Çünki reallıq onlardan bunu tələb edir.
Qəhrəman isə ən son ana qədər vətəninin,
xalqının yanında qalmağa, bu ağır günləri
onunla bölüşməyə hazır olduğunu deyir:
"Mən gedim xarici ölkəyə, sən get, o getsin,
çox yaxşı, bəs bu bədbəxt və talesiz
günləri millətlə kim
bölüşsün?" Bu cəsarətdə
və bu qeyrətdə gəncə heyranlıq duymamaq
mümkün deyil.
"Heç vaxt "əzizim" deyə bilmədiyim əzizim!"
Sonrakı səhnələr Aslan bəyin
proqnozlarında yanılmadığını göstərir. Qəhrəman
və yoldaşlarının, eləcə də Gülbənizin
ömürlərinin axırına qədər davam edən
acı günlər başlayır. Qəhrəman
öncə sürgünə göndərilir, orada həbsə
düşür, sonra bəraət alıb geri qayıtsa da,
çox keçmir ki, yenidən sürgün olunur. Beləcə gənc mücahidimiz vətəninə
olan məhəbbətinin, azadlıq sevgisinin bədəlini
çox ağır şərtlərlə ödəməli
olur. Amma bütün bunlara baxmayaraq, o, ən
çətin anlarında belə həyatdan ikiəlli, bərk-bərk
yapışır. Sanki onu dünyaya
bağlayan fövqəlbəşər bir qüvvə
varmış kimi. Və biz zaman keçdikcə bu
qüvvənin adını tapırıq: Gülbəniz... İki sevgi arasında çırpınan Qəhrəman
bir sevgisini yad əllərinə istəmədən də olsa
təslim edərkən ikinci sevgisinə sarılır. Təəssüf ki, onun da özünə yox, yalnız
xəyalına. Bütün bu məşəqqətlərə
bir gün Gülbənizə qovuşmaq və Azərbaycanı
yenidən azad görmək ümidi ilə dözür.
Gülbəniz isə vətənində qalıb
xalqının balalarına rus dilini tədris edir. O, heç zaman
müsavatçılara qoşulmur, dövlətin əleyhinə
getmir. Amma əmisi oğlu Aslanı və
sevgilisi Qəhrəmanı da unutmur. Hər
bir vəchlə onlarla əlaqə saxlamağa, onlardan bir xəbər
almağa çalışır. Nəticədə
isə özü hədəfə çevrilir, gənc müəllim
vətən xainlərinə kömək etmək, onlarla əlaqə
yaratmaq "günahıyla" həbs olunur. Pyesin bir şəklində tamamilə Gülbənizin
istintaq səhnəsinə şahid oluruq. Qan
Turalının sözlərinə görə, o, bütün
əsərdə olduğu kimi burada da həqiqətlərə
və sənədlərə tam sadiq qalıb. Gülbənizin istintaq səhnəsi Mədinə
xanım Vəkilovanın istintaqında baş verənlərdir.
Təbii ki, qısaldılmış şəkildə.
Sonda öz qohumlarını satmayan Gülbəniz
"xalq düşməni" adıyla güllələnir.
Qəhrəman isə onun ölüm xəbərini
sürgündən qurtulub Gürcüstanda pənah
apardığı gürcü dostu Konstantinin (Elçin
Əmirovun canlandırdığı bu obraz gürcü
yazıçısı, fəlsəfə doktoru, diplomat
Konstantin Qamsaxurdiyadır) evində öyrənir. Bütün əzablara
mətanətlə dözən Qəhrəmanın mətanəti
məhz bu anda qırılır. Onu həyata
bağlayan sonuncu tel də beləcə qırılır.
Bayaqdan bütün əzablara rəğmən
qarşımızda dimdik dayanaraq obrazın dönməzliyini əks
etdirən aktyor Ziya Ağa sanki bir anın içindəcə
gözümüzün qabağında kiçilir,
büzüşür, bu ölümün altında əzilir.
Gülbənizin ölümündə onu incidən
başqa səbəb də bu ölümdə bilavasitə
özünü günahkar bilməsidir. "Mənim
bu həyatda, bu qaranlıq zindanlarda, bu zülmətdə yeganə
işığım sən idin. Mən səni
xoşbəxt edə bilmədim, əksinə, mən səni
bədbəxt etdim. Mən bu zülməti
dağıtmaq istərkən o zülmət, o qaranlıq səni
məndən alıb apardı"- deyə sevdiyinin
ölümünə üsyan edən Qəhrəman Gülbənizin
xəyalı önündə öz tapançasıya
özünü vurub intihar edir.
Sonrakı səhnədə Gülbənizin şən,
qayğısız gülüşlərini eşidirik. Deyəsən,
Qəhrəmanın "əgər varsa" deyib şübhə
ilə yanaşdığı o dünyada bu iki aşiq
qovuşublar. "Mən bu dünyada öz taleyimə
yanmıram ki... Bircə dəfə səni
qucaqlamadım, üzündən öpmədim. Mən sənsiz köçdüm bu dünyadan.
Bilirsənmi, mən sənin o qollarına necə
həsrətəm?"- deyib
üsyanını pıçıldayan Gülbəniz
heç vaxt əzizi deyə bilmədiyi əzizinin
qollarına ilk və son dəfə sığınır...
Tarixi
şəxsiyyətlərə qucaq açan səhnə
Əsər boyunca rejissor Gümrah Ömərin
quruluşuna, keçidlərdəki tamlığa, gənc
aktyorların peşəkarlardan heç də geridə
qalmayan ifalarına heyrət etməmək mümkün deyildi. Aktyor
Toğrul Qasımovun canlandırdığı qəzetçi
obrazla şəkillər arasındakı keçidlər
uğurla baş tutur, tamaşaçı üçün
dövrün tam mənzərəsi yaradılırdı.
Səhnə əsərinin sonluğu da Gümrah müəllimin
özünəməxsusluğu ilə tamamlanır. Belə ki, bir
saat boyunca qarşımızda olan obrazlar hamısı bir-bir
prototipini yaratdıqları tarixi şəxsiyyətlərin həyatları
haqqında elə öz dilləri ilə, məlumat verirlər.
Bu ştrix tamaşaya tamamilə başqa bir
abu-hava qatmışdı. Artıq izləyicidə
şahidi olduğu həyat hekayəsinin həqiqiliyinə
heç bir şübhəsi qalmır.
Bu, "Səda" teatrında izlədiyim ilk
tamaşa deyildi. Hər işdə olduğu kimi
bu işdə də bütün müsbət keyfiyyətlərlə
yanaşı çatışmazlıqlar da vardı. Amma
ürək ağrısı ilə deməliyəm ki,
çatışmazlıqların ən ümdəsi və
digər çatışmazlıqların ilkin mənbəyi
daha gözəl, təmirli, geniş imkanlara malik səhnənin,
tamaşa zalının olmamağıdır. Teatr
sənətimiz, mədəniyyətimiz üçün
durmadan çalışan və həqiqətən də
faydalı töhfələr verən bir teatrın, gənc
aktyor və rejissor namizədlərinin "peşə
laboratoriyasının" bu cür acınacaqlı zalla kifayətlənməyi
tək məni deyil, bütün tamaşaçıları
məyus edən hadisədir. İnanırıq ki, aidiyyatı
qurumlar səsimizi eşidəcək və bu cür gözəl
tamaşalara qucaq açan "Səda" səhnəsi daha
işıqlı günlər görəcək!
Şahanə MÜŞFİQ
525-ci qəzet.- 2018.- 13 iyun.- S.7.