AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ 2018-Cİ İLİ - AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURIYYƏTİ İLİ ELAN ETMİŞDİR

Şirməmməd HÜSEYNOV

Müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hansı tarixi şəraitdə və hansı sistem üzərində qurulmuş, yaradılmışdı? Dövrün mətbuatında mötəbər şərhləri nəzərdən keçirək.

(Əvvəli ötən cümə sayımızda)

AZƏRBAYCAN ORDUSU HAQQINDA BİR ZABİTİN XATİRATINDAN*

Tarix təkrar olunur - dəfələrlə bunun şahidinə çevrilmişik. “Odlu yurd” qəzetində dərc edilmiş bir məqaləni oxuyarkən bir daha buna əmin olursan. Sən demə, 1920-ci ilin 3 aprelində Azərbaycan Ordusu Əsgəranda erməni qoşunlarını darmadağın etməklə xalqımıza ilk dəfə qələbə sevinci yaşadıbmış. 10-12 gün ərzində igid əsgərlərimiz hətta Şuşa və Xankəndini də azad edibmiş!

Ali Baş Komandan cənab İlham Əliyev bu hadisədən düz 96 il sonra - 2016-cı ilin aprelin 2-də həmin zəfəri bizlərə yenidən yaşatdı.

Əminik ki, növbəti aprel əməliyyatında Şuşa və Xankəndi də azad ediləcəkdir. Tarixin təkrarını göstərən məqaləni diqqətinizə çatdırırıq.

28 Mayıs istiqlal gününü yad edərkən Azərbaycan ordusunu xatırlamaq təbiidir. İstiqlalını elan edən azərilərin ilk hədəfi milli bir ordu təşkil etməkdi. Məlum olduğu üzrə azərilər çarlıq əsnasında xidməti-əskəriyyədən müaf idilər. Bu səbəblə Azərbaycan hökuməti milli ordu təşkil etmək xüsusunda pək mühüm müşkülat qarşısında bulunuyordu.

Gürcü və ermənilər Rusiyadan ayrılaraq elani-istiqlal etdikləri günün ərəfəsində hər növ silahlarla mücəhhəz milli əskəri qitəatə malik olduqları bir zamanda azərilər yalnız cahan müharibəsi ibtidalarında könüllü olaraq azərbaycanlılardan təşkil edilən bir süvari alayına malik idilər. İştə bu qüvvət həyati-siyasiyyəmizin ilk müşkük və müşkül dövründə böyük hizməti səbq edən müntəzəm və yeganə əskəri qüvvətimiz idi. Bu alay sair partizanlarla bərabər 1918 sənəsində Bakı və Şamaxı müsəlmanlarına təsəllüt edən bolşevik-daşnaq ordusunun irəliləməsinə məmaniət və qəhrəman əfradı da 1918 sənəsində qardaş Türkiyədən Azərbaycan imdadına şitab edən Anadolu xilaskarları ilə ruslara qarşı bir səfdə müharibə ediyordu.

Azərbaycan Cümhuriyyətinin hini-təşəkkülündə yalnız 600 əfraddan ibarət olan bu yeganə əskəri qüvvət 2 sənə zərfində əhalinin qeyrətilə təxminən 30 min miqdarında bir orduya münqəlib oldu.

Azərbaycan ordu təşkilatı fövqəladə ağır şərait təhtində icra olunuyordu. Mondros mütarikəsi mövcibincə Qafqasiya İslam Ordusu komandanı Nuru Paşanın təhti-idarəsindəki Türk ordusunun ricətini mütəaqib paytaxtımız general Tomsonun təhti-komandasındakı ingilis əskəri tərəfindən işğal edildi. Hərbiyyə naziri Səməd Paşa ilə bərabər hərbiyyə nəzarəti Gəncəyə nəql edilməyə məcbur oldu.

Gəncədə fəaliyyətə başlayan Azərbaycan ərkani-hərbi hər şeydən əvvəl əskəri təlimatnamə ehzarı ilə, vaxtilə Gəncədə türklər tərəfindən güşad edilən gənc zabitan məktəbinə böyük bir əhəmiyyət ətf eylədi. Kəza burada yenidən bütün Azərbaycan ordusunda çavuş kadrosunu itmam üçün bir batalyondan ibarət ehzari-çavuş məktəbləri və istehkam bölüyü məktəbi açıldı. Ağdamda metralyoz bölüyünə məxsus ehzari məktəb güşad edildi. Mərhum miralay Şeyxli Rüstəm bəyin təhti-idarəsində (axirən bolşeviklər tərəfindən edam edilmiş) topçu firqəsi təşkil edildi.

Azərbaycan ordusunun təşkilatı bərvəchi-ati idi. Hər firqə (gərək piyada və gərək süvari) 3 alaydan mütəşəkkil və hər alay 3500 süngüdən ibarətdi. Hər alayda 3 tabor, hər taborda isə 4 bölük, 3 metralyoz bölüyü (hər bölükdə 8 metralyoz vardı), 1 süvari kəşf bölüyü, 1 piyada kəşf bölüyü, 1 istehkam bölüyü, 1 telefon bölüyü və 1 bölük qeyri-müsəlləh əfrad vardı. Hər tabor 1000 əskərdən ibarətdi. Xidəmati-məxsusə ilə müvəzzəf olanlar 80-100 kişidən ibarət idi.

Gərək süvari və gərəksə piyada alaylar doğrudan-doğruya ərkani-hərbiyyəyi-ümumiyyəyə mərbut idi. Hərbiyyə naziri bütün ordunun baş komandanı idi.

Birinci firqə təşkilatı komandanlığına mirliyə Cavad Paşa təyin edilmişdir. Birinci piyada firqəyə: 1-ci Cavanşir, 2-ci Zaqatala və 3-cü Gəncə piyada alayı daxil idi. Könüllü süvari alayı isə yenidən 2 alaya təqsim edilərək 1-ci könüllü süvari alayını və 2-ci Qarabağ süvari alayını təşkil ediyordu.

1919 sənəsi həziran ayı əvvəlində Azərbaycan milli hökuməti vaxtilə Gəncəyə nəql edilən hərbiyyə nəzarətinin təkrar Bakıya nəqlinə müvəffəq oldu. Daha ərkani-hərbi-ümuminin Gəncədə bulunduğu zamanda 2-ci piyada, 2-ci topçu firqələrinin və 3-cü süvari Şəki alayının təşkilinə başlamışdı. Bilaxirə 2-ci Azərbaycan firqəsi təşəkkül etdi və firqə komandanlığına mirliyə Yusif İbrahim Paşa təyin edildi. Bu firqəyə: 4-cü piyada Quba, 5-ci piyada Şəki, 5-ci piyada Bakı, 6-cı Göyçay alayları daxil idi.

2 zirehli tren, 6 zirehli avtomobil, 4 hidroplan vücuda gətirilmiş “Qars” və “Ərdahan” isimli qambotların topları da təmir edilmişdi.

Eylül ayı əvaxirinə doğru 2-ci piyada firqə komandanı 50 min əskərə məxsus qışlıq əlbisə və orduya aid sair əşya almaq üçün hökumət tərəfindən İtaliyaya ezam edilmişdir.

Gənc Azərbaycan ordusunun ilk təcrübə səfəriyyəsi, top, silah və metralyozla mücəhhəz olaraq Azərbaycan hökumətini tanımaq istəməyən Muğan səhrası Lənkəran qəzalarından bir qismini iskan edən rusları təhti-inqiyadə gətirməsi idi. Buradakı ruslar hərb və zərb görmüş köylülərdən ibarətdi. 1919 sənəsi eylül ayında bolşeviklərlə edam olunan mərhum mirliya Səlimovun təhti-komandasındakı Azərbaycan ordusu salifüzzikr rus əhalisini tənkil üçün Muğan və Lənkərana doğru hərəkət etdi. Bakı əhalisi gənc əskərini ilk səfərə, pək mütəhəyyic olaraq stasyona qədər “Yaşasın əskərlərimiz!” nidaları ilə təşyi ediyordu. Ordu Hacıqabul mövqeindən Lənkərana təxminən 450 kilometro qədər susuz səhralardan keçən məsafəyi yazın sıcaq günlərində 10-12 gün ərzində bilaarizə gedib gələ bildi. Asi ruslar tamamilə tərkisilah edilərək kəndilərindən 24 top və 6 metralyoz zəbt edildi. Bütün səfər əsnasında qitədə heç bir intizamsızlıq baş göstərmədiyi kibi hərbiyyə nazirinin orduya xitabən nəşr olunan əmrnaməsində ayrıca müqəyyəd olduğu vəchilə əhalinin hüququna da fövqəladə riayət edilmiş idi.

Digər bir səfər də Zəngəzur vilayətinə qarşı icra edildi. Zəngəzurda məskun ermənilər Erivan daşnaqları tərəfindən təhrik və təşviq edilərək bu vilayəti kəndilərinə ilhaq etmək niyyəti ilə Azərbaycan hakimiyyətini tanımıyorlardı. 1919 sənəsi təşrini-əvvəl ayında mirliya Cavad Paşanın təhti-komandasında Zəngəzur ermənilərinə qarşı hərəkati-əskəriyyə başladı. Bu səfər bir aydan fəzlə davam etdi. Nəhayət, Azərbaycan ordusu ermənilərin son tutunacaq müstehkam mövqelari olan “Diğ”ə qarşı qüvvətli bir təərrüz icra etdiyi zaman, Erivan hökuməti Gürcüstanda bulunan ingilis komissarının təvəssütünə müraciət etdi və mumaileyhin məsələyə ciddiyyətlə müdaxiləsi üzərinə təərrüz durduruldu.

Fəqət Azərbaycan ordusu bütün qabiliyyət və əskəri-əhliyyətini “Əskəran müharibəsi” ünvanilə məşhur olan müharibədə isbat etdi. 1920 sənəsində 22 mart Novruz bayramı gecəsi Qarabağ vilayətinin dağ cəhətlərində məskun ermənilər xainanə bir surətdə qiyam edərək “Əskəran keçidi”ni tutdular. Qarabağın dağlıq cəhəti sair Azərbaycan qismində yüksək dağlarla ayrılıyor. “Əskəran keçidi” Yevlax ovası ilə Qarabağın dağ qismi arasında yeganə keçiddir. Vaxtilə burası qədim Əskəran qalası idi. Əskəranın zəbtilə ermənilər Qarabağın dağlıq cəhətini sair Azərbaycandan ayırıb bütün bu vilayətin əskəri və mülki məmurunu təhti-əsarətə almışdı. Şuşa, Xankəndi, Cəbrayıl qəzasının mühafiz əskəri 12 gecə və gündüz Erivandan gələn general Dronun təhti-idarəsindəki erməni çetələrinin qüvvətli təərrüzlərinə məruz qaldı. Çetələr erməni zabitləri tərəfindən idarə ediliyor, hətta bunların miyanında müntəzəm erməni ordusu belə hərbdə iştirak ediyordu. Asilər top və metralyozlarla mücəhhəz idi. Bilaxirə bütün bu hadisənin Ermənistan hökuməti tərəfindən ehdas və bolşeviklər tərəfindən dəxi təyid edildiyi məlum oldu. Azərbaycan hökuməti şu sırada iki atəş arasında qalmış oldu. Bir tərəfdən Şimal hüdudumuzda Qızıl ordu təşhidatda bulunmuş, digər tərəfdən də bütün Qarabağ erməni ordusu tərəfindən işğal edilmişdi. Şöylə ki, Qarabağ Azərbaycan valii-ümumisi vilayət qarnizonunun həyatı tamamilə təhlükədə olub, hər an qətliama müntəzir idilər. Hökumət Qarabağı xilas etmək məcburiyyətində idi. Bu səbəbdən dolayı əskər öncəbhəsində mirliya Səlimovun təhti-komandasında qüvvətli bir ordu sövq edildi. 3 nisan tarixində sabah erkən Azərbaycan ordusu ermənilərə qarşı qüvvətli bir təərrüz yapdı. 10, 12 gün zərfində ermənilər Əskəran istehkamlarını təqviyə etməyə və müntəzəm xəndəklər, hətta bəzi yerlərdə möhkəm sipərlər qazmağa müvəffəq olmuşlardı. Eyni gün axşama doğru ermənilər tədricən qaçmağa başladılar və Əskəranın yüksək təpələrində təkrar Azərbaycan bayrağı təməvvücə başladı. Hər bir erməni köyü, hətta hər bir qaya müharibələrlə təsxir ediliyordu, etiraf etməli ki, ermənilər məənidanə bir surətdə müqavimət göstərərək cəsuranə müharibə ediyorlardı. Yalnız fərdası gecə Azərbaycan ordusu Şuşa qalasına daxil ola bildi və Şuşa, Xankəndi müafizi-əskəriyyəsinə iltihaq etdi. Ermənilərin inhizamı ilə nəticələnən bu müharibədən sonra, cəbhədə bulunan Azərbaycan hərbiyyə naziri Səməd Paşa şəxsən zabitan və orduya, xain düşmənə qarşı ehraz eylədiyi qalibiyyətindən dolayı bəyani-təşəkkür eyləmiş, mumiileyh kəndi nitqində söyləmişdir ki, qəhrəman əskərlər, bən şəxsən Almaniya cəbhəsində bir çox müharibələrdə bulundum. Fəqət sizin qədər qəhrəman əskərlərə nadirən təsadüf etdim. Siz qanınızla gənc Azərbaycan ordusunun namusunu mühafizə etdiniz. Əskərlər isə kəndi sevgili komandanlarını “Yaşasın Azərbaycan!” nidasilə qarşıladılar.

Hakəza, Azərbaycan ordusu kəndi şərəf və namusunu, zavallı vətənin düçar olduğu son hailə əsnasında da müdafiə eylədi və vətəninə olan mərbutiyyətini bir dəfə daha isbat eylədi. Hüda və iğfal ilə məmləkətinin bolşeviklər tərəfindən istilasını görən əhali Azərbaycanın hər köşəsində qələyan içərisində bu mənhus qüvvəti üzərindən atmaq üçün üsyana qalxdığı zaman bütün zabitan və ordu əhaliyə iltihaq edərək müənnidanə bir surətdə istiqlalını müdafiə ediyordu. Gəncə, Qarabağ, Zaqatala, Şəki, Lənkəran və sair yerlərdə zühur edən üsyanın özəyini Azərbaycan ordusunun baqiyəsi təşkil ediyordu. Bolşeviklər Gəncə və Qarabağ ordusu tərəfindən yedikləri zərbələrlə nə qədər əzim tələfat verdiklərini və Yevlaxa qədər qovulduqlarını pək iyi xatırlasalar gərəkdir. Komandansız qalan Azərbaycan ordusu mütəfərrik müfrəzlər halında vətəninin hər guşəsində sayı etibarilə böyük bir faiqiyyət təşkil edən düşmənə qarşı qəhrəmanca müharibə edərək son nəfəsinə qədər məmləkətinin hürriyyət və şərəfini müdafiə ediyordu. Topçu və süvari bölükləri də kəndilərini müdafiə edə-edə İran və Türkiyəyə iltica etdilər. Bunlardan bir qismi Qars və Sarıqamış müharibələrində türkiyəli qardaşları ilə yan-yana vuruşdular.

1920 sənəsi 22 mart Novruz bayramı münasibətilə icra edilən son rəsmi keçidi dəxi təhəttür etməmək qeyri-mümkündür. Əcəba hansı azərbaycanlı o məsud günü xatırlamıyor? Ordunun qabiliyyət və intizamı, mənəviyyatı təsəvvürün fövqündə idi. Əcnəbi süfərası az bir zamanda vəsaitsizlik içində, bu qədər müntəzəm təşkilata malik bir əskəri qüvvət vücuda gətirildiyinə heyran qalıyordu. Əhalidən bir çoxu duyduğu fərti-məxsusiyyətdən ağlıyordu. O gün Azərbaycanın ən bəxtiyar günü idi, fəqət... Fəqət Azərbaycan ordusunun son rəsmi keçidi idi. Zabitan və əskərlər heç bir vaxt bu günü unudamazlar. Hala bu günə qədər o şanlı milli marşımızın dadlı tərənnümü qulaqlarımızda ehtizaz ediyor və gözlərimizin önündə vətənin məsud və məsrur günləri canlanıyor. Bundan da ruh alıyor, istiqbalı ümidlə bəkliyoruz.

“Odlu yurd”

28 Mayıs 1931, №3

Müaf - əfv olunmuş, bağışlanmış

Səbqət - önə keçmə

Təsəllüt - çox incitmə, təcavüz

Şitab - tələsən

Hin - zaman, vaxt

Ehzar - çağırma, hüzura gətirmə

Bərvəch - uyğun, üzrə

Firqə - bölük, dəstə

Mir - başçı, rəis

Əvaxir - axırlar, sonlar

İskan - məskən

İnqiyad - itaətetmə

Salifüzzikr - yuxarıda xatırladılmış

Tənkil - uzaqlaşdırma, başqalarına ibrət olacaq cəza vermə

Mütəhəyyic - həyəcanlı

Arizə - əmələ gələn

Ehdas - yaratma, meydana gətirmə

Təşhidat - toplama, yığma

Məən - bərabər, birlikdə

İltihaq - birləşmə

İnhizam - məğlub olma

Ehraz - nail olma

Hailə - faciə

Hüda - rəhbərlik

İğfal - aldatma

Fərtimə - həddən artıq

*Miralay İsrafil bəyin məqaləsindən ixtisarla nəql edilmişdir. - “Odlu yurd”

MAVƏRAYİ-QAFQASİYA (ZAQAFQASİYA) VƏ RUSİYA

Bəyaz rus mühacirlərinin sağ cinahını, yəni rus monarşizmini təşkil edən cərəyanın mürəvvici əfkarı “Vozrojdeniya” qəzetəsinin 4 mart tarixli nüsxəsində Qafqasiyaya aid iki məqalə nəşr edilmişdir. Bu məqalələrdən birisi M.B.Ç. imzası ilə “Rusiya və Azərbaycan” sərlövhəsini daşıyır. Bu məqalədə Azərbaycan tarixinə və vəchi-təsmiyyəsinə (adlandırılmasına) aid yalan-yanlış məlumat əta (təqdim) edildikdən, Rusiya çarlığının buradakı təməddünkar (mədəniyyətkar) rolundan, bu rola qarşı qafqasiyalıların, ümuməm Şərqi Qafqasiya tatarlarının da xüsusən “nankor”luğundan bəhs etdikdən sonra, Gürcüstanı himayə məqsədilə Mavərayi-Qafqasiyaya gələn Rusiya İmperatorluğunun əbəs bir hərəkətdə bulunduğunu qeyd və “petrol ocaqlarına haiz olan Abşeron mahalının, təbii iqtisad amillərinin təsiri ilə, Rusiya əlinə keçəcəginin kəndiligindən husul bulacağını” ümid etdikdən sonra, hərfiyən şu sətirləri yazıyor:

“Mavərayi-Qafqasiyanın digər əqsamına (qisminə) gəlincə, rus milləti Qafqas silsileyi cibalından aşağı enməyib bu dağların ortasında qalan xalqı kəndi halına buraqsaydı kəndisi üçün daha iyi olmazmıydı? Şu təqdirdə Mavərayi-Qafqasya xristiyanları məhv olur, müsəlmanlar da yekdigərini yiyərək bitirirlərdi”.

Mühərrir məsələnin bu şəkildə vəzini Rusiya üçün mümkün ədd ediyor, zira “Mavərayi-Qafqasiya Rusiya İmperatorluğu vilayətlərindən kəndisini iqtisadən qazanmayan yeganə xətası idi” (Şübhəsiz, “rus vətənpərvəri” Bakı petrol mahalını bu bilançoya daxil etmiyor).

M.B.Ç.-yə görə “bütün bir əsir müddətində Mavərayi-Qafqasiya rus parasını, elmini, texnikini və rus qanını cəlb və sərf etdigi və Rusiyayı Türkiyə və İran ilə hərbə sövq etdigi halda ona beş paralıq bir fayda verməmişdir”. Şöylə ki bütün bu mülahizə və hesablara nəzərən, nəhayət ruslar nəzərində böylə bir məsələ dura bilirmiş:

“Əcəba bütün maddi vasitələr, həyati qüvvələr Rusiyanın kəndi ehtiyaclarına və kəndi daxilinin emarına sərf edilsəydi daha iyi olmazmıydı?” Həm də çox iyi olurdu, deyə bu fikri təqviyə etmək qafqasiyalıların bu xüsusata verəcəkləri ən təbii cavab olduğu kəndiliyindən aşikardır.

Fəqət “M.B.Ç.” Mavərayi-Qafqasiyadan - Bakı ocaqları əlbəttə müstəsna - sərfi-nəzər edəcək dərəcədə bitkinlik göstərirkən, bu məqaləyə bir müqəddimə yazan Semyonov, arqadaşını təshih ediyor. Semyonov Rusiya İmperatorluğunun Mavərayi-Qafqasiyaya enişini əbəs bulmuyor. Bu, Rusiya üçün tarixi bir zərurət imiş. Çünki imperatorluğu Mavərayi-Qafqasiyaya gəlməsə imiş, Böyük Petronun əhəmiyyət verdigi İran ticarət yolu təmin edilmədigi kibi Rusiyayı təhdid edən “Türkiyə qılıncı” da qırılamazmış. Şimdi isə Türkiyə təhlükəsi ortadan qalxmış, əski “Pan İslamiyyət Osmanlı İmperatorluğu” yerində şimdi “nüfusu 7 milyonu ancaq bulan kiçik Türk Cümhuriyyəti” təəssüs etmişdir ki, binasını Avropayi əsaslar və Qərb milliyyətçiligi maddələri üzərinə qurmuşdur. Bununla rus mühərriri Qafqasiya üçün Türkiyədən artıq bir təhlükə gələmiyəcəgini söyləmək istiyor. Fəqət Türkiyə təhlükəsi ortadan qalxmışsa da, digər rəqib dövlətlərin Qafqasiyaya hülul edərək, bu surətlə Rusiyaya təhlükə təşkil edəcəkləri mülahizəsi onu rahat buraxmıyor. “Şərqi-Qərbi də Rusiyayı əndişədə buraxacaq təhlükəli qonşular artıq yoxsa da, Qafqasiya bütün rəqiblər üçün məmul bir yoldur. 1918 sənəsində Rusiyanın bütün rəqibləri Qafqasiyayı əldə etmək istəmişlərdir. 1918-də ədəmi-müvəffəqiyyətlə nəticələnən bir təcrübənin iləridə müvəffəqiyyətlə nəticələnmiyəcəgi naməlum?!”

“Bunun üçün də - Semyonov diyor - biz, yəni Rusiya, Qafqasiyayı tərk etməməliyiz. Rusiyanın Qafqasiya millətlərilə müştərək təmini-müqəddərat etməsi zəruridir. Cüzi bir qismini olsun əcnəbi rəqiblərə tərk etməmək şərtilə Qafqasiya millətləri hər hanki şəkil və dərəcədə olsa da kəndi istiqlallarına malik olmalıdırlar. Məsələnin bu şəkildə vəzi həm Qafqasiya millətlərinin, həm də Rusiyanın həqiqi mənfəətlərini təmin etmiş olur”.

1918 sənəsində Qafqasiya Seymində yeganə rus əza bulunan Semyonov Mavərayi-Qafqasiyanın Rusiyadan ayrılmasını protesto eyləmiş, bu hərəkətlərilə qafqasiyalıları ihanət (alçaltma) və xəyanətdə ittiham etmişdi. O zaman yalnız türklər və gürcülər degil, Semyonov erməniləri belə müaxizə eyləmişdi (töhmətləndirmişdi). Şimdiki halda Semyonovun ağzında, məşkük (şübhəli) və mübhəm bir şəkildə olsa belə Mavərayi-Qafqaz millətlərinin istiqlalından bəhs etmək, rus imperyalizminin bu müməssili (nümayəndəsi) üçün, şübhəsiz, bir əsəri-tərəqqidir. Bu “tərəqqi”nin nə dərəcəyə qədər səmimi olduğunu bilməliyiz. Fəqət, bildigimiz bir şey varsa, o da rus siyasilərinin əllərindən getməkdə olan şeyləri “hibə” (hədiyyə, bəxşiş) etmələrindən ibarətdir. Myakotinin Parisdə ukraynalılara təklif etdigini Semyonov da “Vozrojdeniye”də qafqasiyalılara təklif ediyor. Bolşeviklərin meydana gətirdikləri şəklə, olsa-olsa, sağ rusların tətmin edəcək bir məna vermək istiyor. Fəqət Semyonovun qafqasiyalılardan alacağı cavab, Myakotinin ukraynalılardan alacağı cavabdan başqa degildir.

Ruslar, həqiqi mənfəətlərini düşünüyorlarsa, Semyonov kibi degil, M.B.Ç kibi davransınlar, Qafqasiyaya enməyi qətiyyən unutsunlar. “Bakı petrollarının tabeətilə Rusiyada qalacağı” fikrindən dəxi əbədiyyən daşınsınlar.

Qafqasiya ancaq qafqasiyalılarındır.

Azəri (M.Ə.Rəsulzadə)

“Yeni Qafqasya”, 17 mart 1927, № 11-12

RƏİS VİLSONUN VƏFATI MÜNASİBƏTİLƏ

Mənəvi ölümün təbii ölümü intaç edəcəginə bir misal aranırsa, şübhəsiz ki bu misalı, rəis Vilson təşkil edəcəkdir!

Tarixə gömülən “14 Maddə” sahibini topraqlara təslim edərkən Mütarikə zamanlarını təhəttür edəlim. Sina vadisində yol azan Bəni İsrail üçün Musa ilə Uhudi-Əşirəti nə idisə, Hərbi Ümumidən yorğun və bitkin çıxmış millətlər üçün Vilson və onun “Maddə”ləri də adəta öylə idi. Vilson, dünyanın ən məruf ismi olmuş, cahani-mədəniyyət, nicatını onun bulunduğu “Bəyaz Ev”dən bəkləmişdi. Hələ məğlub millətlər Amerika Rəisi Cümhurisini, elan elədigi maddələrinə nəzərən, böyük bir müncəvi (xilaskar) və bir məsih kibi tələqqi eyləmişlərdi.

Məğlub millətləri Versal Müahidənaməsi zillətinin bütün təhkiratına qatlandırmaqda heç şübhəsiz ki, Amerika aeroplanları və avtomobilləri ilə təchiz olunan Antanta ordularından daha müəssir bir amil Vilson “maddə”ləri ilə müsəlləh bulunan Avropa diplomatiyası olmuşdur. Lloyd George İngiltərəsi ilə Qlemansso Fransası, Vilson Amerikasını məğlub düşmənlərinin qüvveyi-mənəviyyələrini gövşətmək üçün istifadə edərək əllərindəki son silahi-müdafiələrini aldıqdan sonra Versal Təzəllülnaməsinə (məğlubiyyətnamə) kəndilərinə imza etdirməyə müvəffəq oldular.

Nə fəci bir nəticə: Vilson siyasi bir Məsih rolu oynarkən İuda vəzifəsini görmüş oldu!... O söylənəməz ki, dünyayı aldatmaq istədi, fəqət heç şübhə yoxdur ki, aldandı və bu “sadəlövligi” ilə bütün dünyayı aldatmış oldu!...

Amerika, hər nə qədər “İsa”lıq şöhrətini kəndi Rəisi ilə bölüşdü isə də “İuda”lıq sifətində kəndisi ilə şərik olmaq istədi. Versal Müahidəsini rədd etdi!

Vilson süqut etdi. Bu süqutu mənəvisi cismani xəstəliginə dəxi mücib oldu. Nəhayət, iştə, öldü! Vilson prinsiplərindən bu gün baqi qalan bir kölgə varsa, o da bu günki hal və əczə ilə fəqət istehzayi mücib olan “Cəmiyyəti Əqvam”dır.

Vilson prinsipləri mütəvəffa (məhrum) Amerika Rəisi Cümhurunun naminə itlaq (xilas) olunsa da həddi-zatında bu prinsiplər onun malı-məxsusi degildi. Bunlar zaman əfkari-ümumiyyəsinə hakim olan fikirlərin bir xülasəsi idi. Bu fikirlər, maddi zəfər və qələbələrinin əsiri-mənəvisi bulunan cahangir Avropa ricalının (kişilərinin) hırs (acgözlük) və tamahına qurban olduysalar da, qiyməti-həyatiyyəyə və mənəviyyələrini tamamilə qeyb etmiş dəxi olmadılar.

Məlum olduğu vəchilə, dünya dəxi əski müvazinəsini bulamamışdır. Versal Müahidəsinin Şərq millətləri haqqında tətbiq etmək istədigi Sevr əsasatını Türkiyə parlaq zəfəri ilə yırdtı, atdı. Avropa müvazenəsi isə daha təəssüs etməmiş, cahan iqtisadiyyatı dərin bir böhrandan qurtaramamışdır.

Versal Müahidəsini əqd edən ricaldan (kişilərdən) heç biri nə dünyanın, nə də kəndi məmləkətinin məhəbbətini qazanmamışdır. Bu gün Amerika da, İtaliya da, İngiltərə də və hətta Fransa da səri karda (baş vəzifədə) bulunan ricalı Versal Sülhünün şu və ya bu surətdə əleyhindədirlər.

Bu hal göstəriyor ki, Versal Sülhü adil olmadıqca dünya həqiqi sülh üzü görməyəcək!

Həqiqi sülh isə qənaətimizcə yalnız millətlərin kəndi müqəddəratlarına malik olmaları ilə təhəqqüq edəcək (meydana çıxacaq). Bu məlikiyyəti isə təcrübə göstərdi ki, nə mövqeindən istifadə etməyi bilməyən Amerika, nə də hər şeyi məqsədi yolunda istifadə etmək istəyən Sovet rəisi kibi “rəhbər”lər degil, millətlərin kəndi qüvvətləri, kəndi əzim və iradələrini təmsil edən qaziləri təmin edəcəklərdir.

M.E. (Məhəmməd Emin)

“Yeni Qafqasiya”, 8 şubat (fevral) 1924, № 10

VƏZİRZADƏ NƏCƏF BƏY

Keçən həftənin postası bizə müəssif bir xəbər gətirdi. Azərbaycan teatrosu mühərrirlərindən Vəzirzadə Nəcəf Bəy mərhum olmuşdur.

Temmuzun (iyulun) 9-da Azərbaycan ədəbiyyatının əski xadimi dünyadan əlaqəsini kəsmiş, türk səhnəsi əməkdar bir xadimindən ayrılmışdır. Nəcəf Bəy rus təhsili alisini görməklə bərabər milli hars və ürfana hizmət etmiş nadir simalardandır. Bu, keçəndə Azərbaycan mətbuatının 50-ci ildönümü münasibətiylə kəndisindən bəhs etdigimiz Məlikzadə Həsən Bəy mərhumun arqadaşlarından ilk türk dramaturqu Axundzadə Mirzə Fətəlinin müaqiblərindən (ardıcıllarından) idi.

Nəcəf Bəy 1854 sənəsində Qarabağda Şuşa şəhərində təvəllüd eyləmişdir. Orta təhsilini Bakıda, ali təhsilini də Moskvada görmüşdür. Mərhumun ixtisası ormançılıq idi. Nəcəf Bəy türkcəyi Qarabağda əski üsul mədrəsədə öyrəndiyi “Müsəlmanca oxu-yazı sayəsində edinmiş bir zat idi. O bu bilgisini müasiri Həsən Bəyin “Əkinçi” nam qəzetəsində mühərrirlik etməkdə irəlilətmiş bədə mərhum İsmayıl Mirzə Qasprinskinin “Tərcüman”ını təqiblə təkmil etmişdi. Nəcəf Bəy eyni zamanda Mirzə Fəthəlinin əsərlərindən mülhəm olaraq, ustadın izini tutmuş teatroya ayrıca bir həvəs göstərmişdi. Mərhum Həsən Bəy ilə bərabər, Mirzə Fətəlinin komedilərini ilk dəfə olaraq Bakıda tamaşa səhnəsinə vəz eyləmiş kəndisi “Hacı Qara” piyesində aktyorluq etmişdir. Bundan maəda mərhum Azərbaycan qəzetəçiligi ilə mətbəçiligi daha adam (əqli) təəssüz etmədigi günlərdə teatro əsərləri yazmağa başlamış, Mirzə Fətəlidən sonra Azərbaycanın 2-ci dramaturqluğu şöhrətinə haqlı bir istihqaq (haqq) qazanmışdır.

Mərhumun “Asari-Nəcəf Bəy” namilə məruf əsəri 1903 sənəsində mövqei-intişara konulmuşdur. Burada 5-6 piyes mündəric bulunuyordu. Nəcəf Bəyin əsərlərindən ən mərufu “Müsibəti-Fəxrəddin” ilə “Pəhlivanəni zamanə”dir. Bu iki pyesdə iki münəvvər tipi təsvir olunur. Birinci pyes Avropa təhsili almış idealist bir gənc təsvir ediyor ki, ətrafını tənvir (nurlandırmaq) etmək məqsədilə çalışarkən, mühitinə qarşı münfərid (tənha) bir vəziyyətdə qalıyor və məzlum bir surətdə məhv oluyor. İkinci pyesdə isə, mühərrir, Fəxrəddinə tamamilə müxalif ikinci bir münəvvər tipi təsvir ediyor ki, rus məktəbindən nəşəd edən bu “avoka”nın yeganə məqsədi kəndi həyat və zövqünü təmin etməkdən ibarətdir. Bu “avoka” ətrafındakı cəhl və qəfləti sui-istifadə edərək, kəndisinə sərvət və etibar qazanma surətilə müvəffəq oluyor. Mühərririn bütün təvəccöh və məhəbbəti Fəxrəddindədir. “Zamanə pəhlivan”ı Avokayı isə sevməz, kəndisindən nifrət edər. Xalq üçün çalışmaq yolunda təhsil olunan mağdurluq” Nəcəf Bəy üçün, xalqın məzlumiyyət və qəflətini sui-istifadə yolu ilə hasil olan “qəddarlığa” mürəccəhdir (üstün tutulan).

Bu iki klassik əsərindən maəda Nəcəf Bəyin az-çox tanınmış əsər-lərindən bunları tədad edə (saya) biliriz: “Əti sənin, sümügü mənim”, “Ev tərbiyəsinin bir şəkli”, “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük”, “Daldan atılan daş topuğa dəgər”, “İsmi var, cismi yox” və sairə...

Nəcəf Bəyin əsərləri sadə xalq türkcəsilə yazılmışdır. Ədəbi nöqteyi-nəzərdən mühərririn lisanını işlənmiş bir sənət əsəri olaraq qəbul etməsək də əsərlərinin xalq həyatından alınma mövzuları ilə görüşlərinin zamanına görə müvəffəqiyyətli olduğunu təslim və bu nöqteyi-nəzərdən qiyməti haiz olduğunu təsdik etmək məcburiyyətindəyiz. Nəcəf Bəyin Azərbaycan ədəbiyyatında kəndinə məxsus mövqei vardır. Tənqid və ya təqdir etdikləri tiplər həyatdan alınma tiplərdir. O yalnız həyatda mövcud tipləri almaz, eyni zamanda həyatda tərviç etdigi tipləri də göstərir. Kəndinə məxsus bir idealizm yapar.....

Nəcəf Bəy vaxtilə “Əkinçi”də, sonra “Tərcüman”da məqalələr yazmışdır. 1905 sənəsindən etibarən “Həyat”, “İrşad”, “Tərəqqi”, sonra da “Azərbaycan” qəzetələrində “Dərviş” nami-müstəari (alınmış sözlər) ilə imzalı məqalələr nəşr eyləmişdir. Pyeslərində olduğu kibi bu məqalələrində də Nəcəf Bəyin mövzunu xalq həyatından alınma məsələlər təşkil edər, o, əksəriyyətlə “Fəxrəddin”ləri ideaslize “Avoka”ları da istehza edər dururdu.

1913 sənəsində “Səfa” cəmiyyətinin mərifətilə Bakıda Nəcəf Bəyə mütəntən (təntənəli) bir ildönümü mərasimi tərtib edilmiş, qoca ədibə sərf etdiyi əməyin mənəvi mükafatı verilmişdi. İstiqbal dövründə isə Nəcəf Bəy sinninin keçdiginə rəğmən yeni bir şövqlə təkrar qəzetəciligə atılmış nim rəsmi “Azərbaycan” qəzetəsində “Yahu” (Ya Allah) deyə “Dərviş”ligini təcdit eyləmişdi.

Qızıl istiladan sonra, bittəbii qələmi qınına qoymuş, yalnız müəllimliklə ömür keçirmiş, bu surətlə olsun, milli vəzifəsini ifa etməyə baxmışdı.

Nəcəf Bəyin səhneyi-həyatdan çəkilməsi ilə şübhəsiz ki, Azəri Türk ədəbiyyatı pək dəyərli və əməkdar bir xadimindən ayrılmış, türk səhnəsi də Mirzə Fətəlidən sonra çox mühüm bir simasını qeyb etmişdir.

Bütün əsərlərində millət eşqini tərənnüm edən mühərrir üçün, qısa bir zaman üçün olsa da, istiqlal və hürriyyətini dərk etdigi vətənini təkrar əsarət altında buraxaraq ölmək qədər böyük bir faciə olamaz. Nəcəf Bəyin ölümü kəndi qəhrəmanı Fəxrəddinin ölümünə nə qədər bənzər!..

Azəri (Azərbaycanlı)

“Yeni Qafqasiya”, 1 sentyabr 1926, №20

(Ardı var)

525-ci qəzet.-2018.-23 iyun.-S.20-21.