Kinonun Məcid Məcidisi və ya işıqlı adamın qaranlıq hekayəsi

Bu gün dünya kinosunda gedən proseslərdən azdan-çoxdan məlumatı olanlar bilirlər ki, İran kinosunun dünyada özünəməxsus yeri və kifayət qədər uğurları var.

Bu uğurlar sırasına "Oskar" mükafatından tutmuş, ən nüfuzlü kino festivalları olan Kann, Berlin, Venesiya və s. festivalların baş mükafatları daxildir. İranda ciddi sənət filmlərinin yaranması mənbəyini Daryuş Mehrcuinin 1969-cu ildə çəkdiyi "İnək" filmindən götürən yeni kino dalğası ilə başlamışdır. İran kinosunun uğurları məhz bu dalğanın Abbas Kiarostami, Möhsün Məhməlbaf, Məcid Məcidi, Cəfər Pənahi, Bəhmən Qubadi, Əsgər Fərhadi və b. nümayəndələri sayəsində qazanılmışdır.

İran kinosunun nailiyyətlərini, bu nailiyyətlərin səbəbləri və səbəbkarlarını bir yazıda təqdim etmək çətin məsələdir. Ona görə də hədəfimi daha konkretləşdirib, İran yeni kino dalğasının yaradıcılarından olan dünyaca tanınmış rejissor Məcid Məcidi haqqında fikirlərimi bölüşmək istəyirəm. Məcid Məcidinin yaradıcılığına müraciət etməyim təsadüfi deyil, bu günlərdə ölkəmizdə keçirilən İran Mədəniyyət Günləri ilə əlaqədar olaraq Məcid Məcidi Bakıya səfər edəcək. Səfər çərçivəsində rejissor hələlik sonuncu filmi olan "Məhəmməd: Allahın elçisi" filminin Nizami Kino Mərkəzində təşkil olunacaq təqdimatında iştirak edəcək. Fürsətdən istifadə edib bütün kinosevərləri dünyanın onlarla ölkəsində maraqla qarşılanan həmin filmin iyunun 28-də saat 17:00-da keçiriləcək təqdimatına dəvət edirəm.

Əvvəla ondan başlayım ki, çoxlarına məlum olan bir həqiqət var: incəsənət sahəsi kimi kinonun mayasında və qayəsində problem durmalıdır, daha dəqiq desək, kino problemi göstərməlidir. Bu, dünyanın hər yerində belədir, yüz il əvvəl də belə olub, yüz il, min il sonra da belə olacaq. Kefdən, xoşbəxtlikdən sənət yaranmır. Lakin sənətdə problemin qoyuluşu və ona müəllif yanaşması, ümumiyyətlə, problemin mahiyyəti çox önəmlidir. Məlumdur ki, nüfuzlu beynəlxalq kino festivallarının zaman-zaman dəyişən öz kriteriyaları vardır. Hansı ki, festivallarda uğur qazanan filmlər bir çox hallarda yüksək sənət göstəriciləri ilə yanaşı, həm də həmin kriteriyalara uyğun olur. Digər tərəfdən isə, məsələn, alman rejissoru Maykl Hanekenin "Qızıl Palma" və "Oskar" qazanmış "Sevgi" filmində sənətdən kənar heç nə yoxdur. Bu qəbildən onlarla film adı çəkmək olar. Festival filmlərinin xüsusiyyətləri ayrıca böyük bir yazının mövzusu olduğuna görə bu haqda geniş yazmaq niyyətində deyiləm, sadəcə, bir məsələni qeyd etmək istəyirəm ki, festivalların üstünlük verdiyi məqamlardan biri də filmlərdə sosial-ictimai problemlərin, siyasi motivlərin yer almasıdır. Bunu son illər Kann festivalında "Qızıl Palma" almış Fransa rejissorları Jean-Pierre və Luc Dardenne qardaşlarının "Rosetta" və "Uşaq", ingiltərəli Ken Loachın "Mən Daniel Blekəm", Peru rejissoru Claudia Liosanın Berlin festivalında "Qızıl Ayı" mükafatı qazanmış "Ağrının südü" və s. onlarla filmin timsalında daha aydın görmək olur. Təsadüfi deyil ki, bu tendensiya bir çox İran filmlərində də özünü göstərir.

Haqqında yazmaq istədiyim Məcid Məcidinin filmlərinin əksəriyyətində isə sosial-ictimai problemlərin qabardılmasına çox yer verilmir. O, filmlərində daha çox insanın daxilən boşluğu, mənəvi yoxsulluğu ilə bağlı problemləri göstərir. Digər tərəfdən, cəmiyyətdəki istənilən problemin və çatışmazlığın səbəbi bilavasitə insanların mənəviyyatındakı çatışmazlıqlarla bağlıdır. Məcidi isə göründüyü kimi, birbaşa problemin mənbəyinə, mayasına nüfuz etməyə üstünlük verir.

Məcidi "Ata", "Yağış", "Sərçələrin nəğməsi", "Cənnətin uşaqları", "Tanrının rəngi", "Söyüd ağacı" və s. kimi insan həyatının və yaşantılarının ən dərin laylarına baş vuran bədii filmlərində İran insanının bütün cizgiləri və koloriti ilə portretini yaratmışdır. Onun "Ata", "Cənnətin uşaqları", "Tanrının rəngi" kimi əksər filmlərinin qəhrəmanları uşaqlardır. Rejissor bu qəbildən olan filmlərində uşaqların hələ tər-təmiz, saf dünyası ilə böyüklərin çirklənmiş dünyasını qarşı-qarşıya qoyur...

Məcidinin bütün filmləri haqqında bir yazıda müfəssəl məlumat vermək mümkün deyil. Ona görə də bu yazıda daha çox onun sevdiyim filmlərindən olan "Söyüd ağacı" ("Başqa bir həyat") haqqında fikirlərimi bölüşmək istəyirəm.

Nə vaxtsa heç düşünmüsünüz ki, illərlə kor olmuş, həyatı və həyatdakıları görməmiş insanların bir gün gözləri görsə, onlar neynəyərlər, necə yaşayarlar? Mən heç vaxt düşünməmişdim. Amma Məcidi "Söyüd ağacı" filmi ilə nəinki məni bu haqda düşündürdü, hətta bunu real olaraq göstərdi. Özü də tək mənə yox, hamıya...

Operator, rəssam işi kimi xüsusiyyətlərindən daha çox filmin ideya və məzmun tərəflərindən yazmaq istəyirəm. Sadəcə onu qeyd edim ki, kameranın hadisələrə müdaxilə etmədən, kənardan müşahidə metoduna (bir-iki yerdə kameranın hadisələrə baş qəhrəmanın gözü ilə baxışı istisna olmaqla) və rəssam işində soyuq rənglərə üstünlük verilmişdir. Filmdə müasir kino estetikasına uyğun olaraq musiqiyə, dialoqlara, dinamikaya çox yer verilməyib. Kadrın, görüntünün nəqli aparıcı mövqedərdir.

Müəllif filmi demək olar ki, başdan-başa kinematoqrafik detallar, simvollar üzərində qurub. Az qala hər epizodda rast gəlinən və ümumi kontekstə xidmət edən kadraltı mesajlar filmin ideya və məzmununu zənginləşdirir.

Məcidinin bir çox filmlərində olduğu kimi, bu filmində də niyyət etmək, qurban kəsib paylamaq, Söyüd ağacı simvolu və s. dini motivlər və Mövlanə Cəlaləddin Ruminin timsalında sufi elementlər yer almışdır. Hətta baş qəhrəmanın adının Yusif olması da Yusif peyğəmbərin Allahdan xahiş edib kor bir uşağın gözlərinin açılmasına səbəb olması və onun sonrakı hərəkətlərini görüb bu xahişi etdiyi üçün peşmançılığı ilə bağlı bir dini rəvayətə işarə edir. Bütün bunlara baxmayaraq, mənə elə gəlir ki, Məcidi dini motivləri də bəşəri kontekstdə təqdim etməyi bacarır.

Film uşaq ikən qəza nəticəsində gözləri kor olmuş 45 yaşlı Yusifin (Pərviz Pərəstui) həyatından bəhs edir. Bütün həyatını gözləri görmədən inşa edən, ədəbiyyat müəllimi Yusifin arvadından (Röya Taymurian) və kiçik qızından (Məlikə Əslafi) ibarət ailəsi var. O, Fransada əməliyyat olunduqdan sonra gözləri açılır və İrana qayıdır. Hər şey də bundan sonra baş verir. 45 yaşında sanki yenidən dünyaya gələn Yusif dünyanı və dünyadakıları özü üçün kəşf etməyə başlayır. Lakin ən pisi odur ki, dünyadakılar heç də onun xəyalında yaratdığı və yaşatdığı kimi deyil. O, görmək istədiklərindən daha çox görmək istəmədikləri ilə qarşılaşır. Metroda onun gözləri qarşısında bir nəfərin başqa birinin cibindən oğurluq etməsi, televizor mağazasının yanından keçərkən televizorlarda gördüyü bir-birini parçalayan şirlər, ac-yalavac əfqan uşağı və s. Yusifin kor ikən qaranlıq dünyasında olmayanlar, təsəvvür edə bilmədikləridir. Beləcə, qəhrəman illərlə yaşadığı öz qaranlıq dünyasından ayrılır, yeni düşdüyü dünyanı isə qəbul edə, bu dünyanın adamı ola bilmir. Nəticədə, iki dünyanın arasında qalır və həyatı məhv olur...

Film həyatın, zamanın simvolu olaraq arxda suyun axıb getməsi və Yusiflə qızının taxta parçalarını suda axıtması ilə başlayıb, sanki tamaşaçının da fikirlərini hadisələrin içərisinə axıdıb aparır. Bu məqamda müəllif filmdə olacaqlarla bağlı ilk mesajını verir: qızının taxtası suda sona qədər axıb getsə də, Yusifin taxtası həyatın axarında yarı yolda daşlara ilişib qalır. Daha sonra qəfil əsən küləyin qəhrəmanın dərs kağız-kuğuzlarını ətrafa, balkondan aşağı səpələməsi, onun kağızları tutub saxlamaq cəhdləri, onların müəyyən qədərini tutub sinəsinə sıxması da baş verəcək hadisələri, ümumi məzmunu nişan verir. Belə ki, Yusif qeyri-ixtiyari olaraq öz korluğu - qaranlıq dünyası ilə bağlı olanları küləyin aparmasına mane olmaq istəyir və bir qədərini də tutub saxlayır. O, əslində, bütün film boyu bu istəyini davam etdirir. Gözlərinin açılması üçün nə qədər Allaha yalvarsa da, gözləri açılandan sonra həyətdə gül-çiçək əkib sulayan arvadına və qızına, yəni yeni həyata qoşulmur, bağlanmır, onları sadəcə pəncərə arxasından izləyir, yenə də günü iş otağında öz keçmişini çək-çevir etməklə keçir...

Qəhrəman hələ Fransada xəstəxanada olarkən Murtuza (Rza Naci) adlı bir həmyerlisi ilə tanış olur. O da gözlərinə görə buradadır. Bu məqamda Məcidi çox möhtəşəm bir kinematoqrafik mesajdan istifadə edib: yavaş-yavaş Yusifin gözləri sağaldıqca, Murtuzanın gözləri tutulur...

Məcidinin filmlərini mənim üçün dəyərli edən məqamlardan biri də onun əksər filmlərində qəhrəmanların Azərbaycan dilində mahnı ifa etmələridir. "Söyüd ağacı"nda da Yusif xəstəxanada Murtuzadan haralı olduğunu soruşanda Murtuza "Aman ovçu" xalq mahnısından "Aman ovçu, vurma məni, Mən bu dağın maralıyam..." misralarını ifa edərək cavab verir... Təsadüfi deyil ki, istər Yusif obrazını canlandıran Pərviz Pərəstui, istərsə də Məcidinin "Sərçələrin nəğməsi", "Yağış" kimi filmlərində də Azərbaycan mahnıları oxuyan, Murtuza rolunun ifaçısı Rza Naci hər ikisi azərbaycanlıdır.

Yusifin gözləri açılanda ilk gördüyü özündən dəfələrlə ağır yükü daşıyan qarışqa olur. Bununla müəllif əslində, yeni həyata gəlmiş 45 yaşlı körpəyə həyatın mahiyyətini və gələcəkdə onu gözləyənləri göstərir... Anasını ilk görən kimi tanıyan qəhrəmanla arvadının münasibətləri fərqli istiqamətə doğru yön alır. Ən pisi odur ki, arvadı onun illərlə xəyalında yaratdığı və yaşatdığı qadın deyil, o, sanki yad bir adamla qarşılaşır. İllərlə bir yerdə yaşamış ər-arvad iki yad adama çevrilirlər. Ən maraqlı məqam isə odur ki, onu diqqətlə süzən Yusifə arvadı "mənə niyə elə baxırsan?" - sualını verdikdə, qarşı tərəfin "paltarını niyə dəyişmirsən?" - deməsi ilə arvadı sanki diksinir. O, yalnız indi başa düşür ki, əri artıq onu görür. Və qadın həyatında ilk dəfə yatmağa hazırlaşarkən əri üçün saçlarını, əyin başını səliqəyə salır...

Qəribədir ki, gözləri görməyərkən Allahın verdiyi həyata və nemətlərə şükür edən qəhrəmanın gözləri açılandan sonra bütün həyatını heçə yaşadığını düşünməyə başlayır. Keçmişindən qurtarmaq üçün kitabxanasını, yaz-pozusunu toplayıb yandırır. Kağızların kül qırıntıları göylərə yüksəlib ecazkar bir görüntü yaradır. Lakin Yusifin külə dönmüş keçmişi onu tərk etmir, yenidən qayıdıb yerə tökülür...

Yusif yeni həyatına bağlana və onu yaşaya bilməyib, hər şeydən bezir. Ən əsas da ətrafındakıların, xüsusən, arvadının hələ də onun kor olmadığına, normal insan olduğuna öyrəşə bilməməsindən, ona qayğıya və köməyə möhtac uşaq kimi baxmasından, hər addımda ona görə narahat olmasından və s. bezir.

Yaşaya bilmədiklərini, gəncliyini yaşamaq istəyən qəhrəman gənc bir qıza vurulur. Arvadı və anası bundan xəbər tutanda ondan üz döndərirlər. Amma bu hərəkətinə görə Yusifi qınamaq, günahlandırmaq olmur. Heç arvadı və anası da günahlandırmayıb, sadəcə tərk edirlər...

Yusif daha korlar məktəbində də dərs keçmək istəmir. Sinifə pəncərədən baxıb qaçır. Qaranlıq keçmişindən, yenə kor ola biləcəyindən qorxur. Beləcə o, keçmişindən qaçır, gələcəyinə doğru isə gedə bilmir. Sonda onun gözləri yenidən tutulur. Dayısı onu yenidən müalicə etdirmək istəsə də, Yusif razılaşmır, həkimdən də, dayısından da qaçır. Amma özü də bilmir hara. Zülmət və işıq adlı iki dünyanın arasında qaçır. Filmin sonunda həmin yüklü qarşıqa yenə də gəlib ekrandan keçir, ancaq bu dəfə qəhrəman onu görmür. Yusif Allaha yalvarıb ona bir şans da verməsini istəyir. Amma bu mümkündürmü?..

Sonda onu deyim ki, Məcid Məcidi haqqında demək istədiklərim və düşündüklərim yaza bildiklərimdən qat-qat çoxdur. Mənimçün yaradıcılıq ən əsas yaratdığına ruh verə bilməkdir. Eyniylə Tanrı kimi. Məcidi isə bu işin öhdəsindən çox böyük məharətlə gəlməyi bacarır...

Elşad ƏRŞADOĞLU

525-ci qəzet.- 2018.- 28 iyun.- S.4.