Orxan Pamuk: “Tarixdə mənim qədər dəyişiklik
görən çox az yazıçı var”
“QƏRİBƏ
DUYĞUDUR BU: 40 İL NƏDİR, HƏLƏ 400 İL
DƏ YAZARAM... AMMA
“O BİRİ TƏRƏF”Ə ÇOX QALMADIĞINI DA
BİLİRƏM”
BÖYÜK
TÜRK YAZIÇISI, NOBEL MÜKAFATLI ORXAN PAMUKUN İSTANBULDAKI
EVİNDƏ AZƏRBAYCANLI GƏNC ŞAİR VƏ
ƏDƏBİYYATŞÜNAS RAMİL ƏHMƏDLƏ
SÖHBƏTİ
Orxan Pamukla ilk dəfə 2017-ci ilin
dekabrında Tanpınar Ədəbiyyat Mərkəzinin
açılışında
görüşmüşdük. Həmin gün aramızda
qısa bir söhbət olmuş, ondan müsahibə
sözü almışdım. Bir ay boyunca bu müsahibəyə
hazırlaşdım, suallar hazırladım. Fevral ayında
ona mesaj yazsam da, uzun müddət cavab gəlmədi. Ancaq bu
müddət ərzində xarici mətbuatdan onun İtaliyada,
sonra isə İranda olduğunu oxuyurdum. Bu arada
külliyatını nəşrə
hazırladığını, çəkdiyi fotolardan ibarət
bir kitabın üzərində
çalışdığını bilirdim. Cavab gecikincə
düşündüm ki, ilk görüşümüzü də,
müsahibə sözünü də çoxdan unudub. Ancaq
müəllimimin: “Afərin, Pamukun yadında qalmısan,
söhbətimizdə sənin də adın keçdi” - deməsi
məni yenidən ümidləndirdi.
Bir gün bir “mail” aldım. Orxan Pamuk, bu qədər zamandır cavab
yazmadığı üçün üzrxahlıq edirdi. Beləcə, görüş üçün vaxt təyin
etdik. Düşünürdüm ki,
görüşümüz on-on beş dəqiqə
çəkəcək, amma diktofonu dayandıranda bu qədər
zamanın necə sürətlə keçdiyinə təəccübləndim.
Söhbətə başlamazdan öncə Orxan
bəy mənə dünyada nəşr olunan kitablarından
ibarət kitabxanasını göstərdi. Kitabxana o qədər böyükdür,
qarışıqlıq olmasın deyə hər rəfdəki
nüsxələr ölkələrin adlarına uyğun
olaraq əlifba sırasıyla düzülüb. Orxan bəylə
A hərfindəki, Azərbaycanda çap
olunan kitablarını tapıb baxdıq. “Mənim
adım Qırmızı” romanını alıb təsadüfi
bir səhifə açdım və bir məqam gözümdən
yayınmadı. Əsərdəki “otuzbir
çəkmək” ifadəsinin səhifə sonunda “narkotik
maddə” olaraq açıqlandığını yazıçıya
göstərəndə ikimiz də, dünyada bundan daha
gülməli heç nə yoxmuş kimi, ürəkdən
güldük.
Orxan bəy çox gözəl ev sahibidir. Mənə “qəhvə, ya
çay” deyə təklif edəndə, bir stəkan su istədiyimdə
“sadəcə sumu” deyə cavab verdi və
nəzakətlə “suyunuz soyuq olsun, ya isti” soruşmağa da ərinmədi...
Müsahibədə yer
almayan mövzulardan biri mənim elmi işimlə
bağlıdır. Bir il boyunca “Orxan Pamuk romanlarında
üçbucaq arzu” adlı magistr dissertasiyası üzərində
işləmişəm. “Üçbucaq arzu”
fransız filosofu Rene Jirardın irəli sürdüyü bir
nəzəriyyədir. Orxan bəy mənə
kitabxanasındakı Jirard əsərlərini da göstərdi.
Bu kitabların şəklini çəkmək istədiyimi
deyəndə, kitabları qucağına alıb mənim
üçün bir poz verdi.
Orxan bəy öncə Rəşad
Məcid və mənim üçün kitabını
imzaladı. Mən də
ona siyasi suallar verməyəcəyimi, bundan
xoşlanmadığını bildiyimi dedim. Onun cavabında:
“Siyasətlə də bağlı sual vermək,
cavab almaq da olar. Bilirsiniz, jurnalistlər mənimlə
müsahibə zamanı “elə söz de ki, başlıq
qoyaq, manşet olsun” deyirlər. Kitablarım
haqqında soruşmaqdan çox, gündəmlə
maraqlanırlar, mən bundan narazıyam. Amma təbii ki,
sizinlə söhbətimiz çox fərqli olacaq” deməsi məni
ürəkləndirir və beləcə ilk sualla
başlayırıq...
- 2004-cü ildə Bakıya gəlmişdiniz.
Bakı yaddaşınızda necə izlər
qoydu? Şəhəri necə
xatırlayırsınız?
- Bakı yaddaşımda mehriban
insanları ilə qalıb. Aradan 14 il
keçib. İndi də gəlib-gedənlərdən
şəhər barədə soruşuram. Deyirlər,
Bakı çox dəyişib, əvvəl yoxsul idi, indi isə
vəziyyət düzəlib. Mənim
üçün ən maraqlı hadisə Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin qurultayında iştirak etməyim
oldu. Zala daxil oldum ki, 300-400 nəfər var
və hamısı şair, yazıçı idi. Maraqlıdır ki, 2004-cü ildə
yazıçılarınız məni “Nobel alacaq ilk türk”
deyə təqdim edib, alqışladılar. O zamanlar hələ
Nobel alacağıma dair güclü ehtimal yox idi. Mən ancaq
iki il sonra o alqışların
haqqını verdim (gülüşmə). Xatırlayıram
ki, yazıçılarınız kitabların az
satılmasından narazılığını bilidirib, Sovet
dövründə kitabçılıq işlərinin daha
yaxşı olduğundan danışırdılar. Bilmirəm, işlər indi dəyişib, ya yox.
Görünür ki, dəyişib. Çünki tez-tez kitablarımın Bakıda
çap olunduğunu öyrənirəm.
- Keçən ay İrana səfəriniz
oldu. “Mənim adım Qırmızı”
romanınızda fars miniatürləri, “Qırmızı
saçlı qadın” romanınızda Firdovsinin “Şahnamə”si
önəmli bir yer tutur. İran mədəniyyəti
barədə nə düşünürsüz?
- İran mədəniyyətinə
sayğım sonsuzdur. O mədəniyyət
əslində, hamımıza təsir edib. Osmanlılar
islamın qılıncıydılarsa, İran
intellektuallığı təmsil edirdi. İran
yüz illər boyu Osmanlı ziyalısının siyasət,
memarlıq, rəssamlıq, musiqi, şeir və başqa
istiqamətlərdə baxıb öyrəndiyi bir yer idi.
İndi biz necə
Avropaya uyğunlaşmaq istəyiriksə, yüzillər
boyunca da İrana bənzəməyə
çalışmışıq. Həqiqətən
dərin bir mədəniyyətdir. Amma indi
oradakı siyasi və iqtisadi vəziyyət bizi məyus edir.
Dərin mədəni kökləri olan
qardaş bir dövlət belə vəziyyətə
düşməməli idi. Kitablarımın
orada sevildiyini bilirəm. Amma kitab məsələsində
də bəzi problemləri var, məsələn, bəzən
bir kitabımın beş tərcüməsi
çıxır. İranda yayımlanan
kitablarıma senzura və müdaxilələr həddən
çoxdur. “Mənim adım
Qırmızı” romanımın “intim” olaraq dəyərləndirdikləri
bir çox hissələrini ixtisar ediblər. Üzücü bir siyasət var orada. Hamı narahatdır. Bunları
açıq şəkildə deyirəm. Düşünürəm
ki, İran və onun mövcud siyasətini tənqid etməmək
qardaşlıq demək deyil, əksinə, bu xalqa layiq olmayan
belə vəziyyətin davamlı olmasına şərait
yaratmaqdır.
- Orxan bəy, romanlarınızın
adı rənglərlə bağlıdır: “Bəyaz qala”,
“Qara kitab”, “Başqa rənglər”, “Qırmızı
saçlı qadın”... Hətta “Qar” da ağ
rəngi xatırladır. Bu ad seçimləri
məqsədli şəkildəmi edilib? Bunun
rəssamlığa olan marağınızla əlaqəsi
varmı?
- Bu rəngləri çox vaxt İslam
simvolikası ilə əlaqələndirirlər, lakin bu,
doğru dəyərləndirmə deyil. Mənim
“rənglərim”in xüsusi simvolik mənası yoxdur, səthi
ifadə etmək üçündür. Yəni “Mənim
adım Qırmızı”dakı “qırmızı”
kommunizmin, ya da “Qırmızı
saçlı Qadın”dakı “qırmızı” qəzəbin
rəmzi deyil, sadəcə həqiqi bir rəngdir. Mən bununla əsərlərimdə simvolların,
alleqoriyaların, ikinci mənaların, başqa mətinlərə
göndərmələrin, qeyri-müəyyənliklərin, məna
zənginliyinin olmadığını demirəm. Romanlarımdakı hər şey realizmlə də
ölçülə bilməz. Burada
vurğulamaq istədiyim ucuz simvolizm fəndlərindən
istifadə etməməkdir. Adətən ədəbiyyatı
sevməyən, ona biganə münasibət göstərənlər
özünü 600 səhifəlik romanı oxuyanlardan daha
ağıllı sayıb, ada baxaraq nəsə “demək” istəyir.
Belə bir şey mümkün deyil. Ədəbiyyatı anlamaq, yazarın ifadə etdiyi
fikri qavramaq üçün, əlbəttə, mətnin
içinə yol tapmalısan. Hər nə
qədər mətndə alleqoriyanı, simvolikanı, altmənaları,
müxtəlif oyunları sevsək də, ədəbiyyat mətnin
içinə sirlər yerləşdirib, oxuyucudan da o sirləri
faş etməsini gözlədiyimiz bir şahmat oyunu deyil.
Ədəbiyyatın belə fəndləri
gözəldir, lakin mətndə ancaq bunlara fokuslananları
anlaya bilmirəm.
- Şahmatdan söz
açılmışkən, iki həftə öncə mən
də Memar Sinan Universitetində şahmat çempionu oldum...
- Təbrik edirəm. Bilirsiniz... Yaxşı, sualınızı tamamlayın,
şahmata olan marağımdan danışacam sizə.
- Bir sıra romanlarınızda şahmata
göndərmələr, bu oyunla bağlı bənzətmələriniz
var. Hətta “Qara kitab”da Şah İsmayıl və Yavuz Səlimin
şahmat oynaması ilə bağlı bir kiçik hekayə
də var. Deyəsən, bu, sizin şahmata
marağınızdan qaynaqlanır. Bu barədə
fikirlərinizi öyrənmək istərdim.
- Cəbri sevən mühəndis ailəsində
böyümüşəm. Səkkiz
yaşındaykən qardaşım mənə şahmat
oynamağı öyrətdi. Şahmatla
tanışlığım belə başlayıb. Düzdür, o, mütəmadi olaraq şahmat fəndlərinə
dair kitabları oxuyub, məni məğlub edirdi. Bununla belə, mənə öyrətdikləri
üçün atamdan çox ona minnətdaram. Atam Türkiyənin Briç üzrə milli
komandasında oynayıb. Əmioğlum
Murat Pamuk şahmata çox bağlı birisidir. Kitabxanasının çox hissəsini şahmata
dair kitablar tutur. Bir zamanlar Türkiyə Gənc
Şahmatçılar Klubunda oynayırdı, sonradan milli
komandaya keçdi və Avropadakı turnirlərdə
Türkiyəni təmsil edirdi. Mən ondan
bir çox şahmat hekayələri eşitmişəm.
Yəni bizim ailədə cəbrə, mühəndisliyə
böyük maraq var. Bilirsiniz ki, babam mühəndis idi. Atam orta məktəbdə özündən
üç sinif yuxarıda oxuyan şagirdlərin cəbr məsələlərini
həll edirmiş. Qardaşım Amerikada
keçirilən cəbr imtahanında 160 sualın
hamısına düzgün cavab verib birinci olmuşdu. Belə demək mümkünsə, zəka
oyunlarında məharət genetik kodumda var. Bütün bunlar
özündən müştəbehlik kimi səslənməsin.
Mən, əslində, bir az da bunlardan, evdəki “zəka
terrorizmindən”
qaçıb sənətə gəldim. Belə bir ailədən gəlməyim
yaradıcılığıma da təsirsiz ötüşməyib.
Məsələn, “Səssiz ev”də də ikirəqəmli ədədləri
bir-birilərinə vurub, tez cavab tapan bir obraz var...
- Keçən il Səlcuq
Dəmirəllə birlikdə
düşündüyünüz bir kitab nəşr olundu. Kitabla bağlı nələr
düşünürsünüz? Sizi tam
şəkildə qane etdimi?
- Öncə, onu qeyd edim ki, Səlcuq
çox sevdiyim dostumdur. Parisə getdimsə,
mütləq ona da baş çəkirəm. Belə görüşlərimizdən birində
“Qara kitab”la bağlı nəsə etmək istədiyini
söylədi. Bundan əvvəl də “Səlcuq,
məndən başqa hamı ilə kitabın var” deyib
zarafatlaşırdıq. Beləcə
danışa-danışa, düşünə-düşünə
belə bir kitab ərsəyə gəldi. Mən
də mətnə deyil, daha fərqli bir şey - əl
yazılarına illüstrasiyanı təklif etdim. Amma kitabda daha çox Səlcuqun əməyi var.
Kitabın əsl müəllifi odur.
- Bu yaxınlarda “Orxan Pamukun eyvanından mənzərələr”
adlı bir kitabınızın da yayımlanacağını
eşitdim...
- Doğrudur. Kitab, təxminən,
avqustun sonlarında hazır olacaq. Burda
gördüyünüz kimi fotoaparatım var. Onunla hər yerdə,
xüsusən də (əliylə eyvana işarə edərək)
buradan çəkdiyim şəkillər var. 2012-ci ildə lap
çox şəkil çəkmişdim. Bəlkə də fotoaparati təzə
aldığım üçün. Ya da -
indi hamı depressiyadan danışır - beynimdə
cavabını tapa bilmədiyim yığınla suallar
olduğu üçün. Roman yazmaqda
çətinlik çəkdiyim dövrlərdə daha
çox şəkil çəkməklə məşğul
oldum. Bu kitab da həmin böhranlı
dövrün məhsuludur. Düzdür, bu
formatdakı kitablar nə xaricdə, nə də bizim ölkədə
bir o qədər rəğbət görmür, amma yenə də
belə bir kitabın müəllifi olduğum
üçün məmnunam.
- Harvard Universitetində məşhur Norton
mühazirəsini demisiniz. 1985-ci ildə Kalvino da eyni
mühazirəni deyib və dərslərinin çox
maraqlı bir başlığı vardı: “Gələcək
min il üçün altı təklif”. Bu kitab
haqqında nə düşünürsünüz?
- Əla kitabdı! Kitabın
italyanca adı “Amerika dərsləri”dir. Səmimi şəkildə
etiraf edim ki, Kalvinonun kitabı mənim kitabımdan daha
yaxşı alınıb, hətta bu, onun ən gözəl
kitabıdır da deyə bilərəm. Bununla
bağlı maraqlı bir şey deyim. Mən
1985-ci ildə ilk dəfə Amerikaya gedəndə Kalvino Norton
dərslərini vermək üçün Harvarda gələcəkdi.
O dərslərdən sadəcə beşini yaza bildi,
altıncısını yazmadan öldü. Qəzetlərdə
“Harvarda gələndə öldü” başlıqlı
yazılar dərc olundu. Sonradan Kalvinonun həyat
yoldaşı “Harvarda getmə” deyə məni çəkindirmək
istədi, Kalvinonun ölüm səbəbinin həyəcanla
bağlı olduğu ehtimalından danışdı. Başa düşürəm, bütün
yazıçılar kimi mən də gərgin idim. Hər halda bir yazıçısınız və
kürsüyə çıxıb akademik mühitin zirvəsində
olanlara ədəbiyyat dərsi verirsiniz. Nəysə,
əsas odur ki, həmin dərsi ölüm-itimsiz tamamlaya
bildim (gülüşmə).
- “Qırmızı
saçlı qadın”ı ən feminist romanınız
adlandırırsınız. “Səssiz ev”də
Hasanın Nilgünü öldürməsi, “Beynimdə qəribəlik”də
qadınların cəmiyyətdən kənarlaşdırılması
motivləri var. Həmçinin, Füsunun (“Məsumiyyət
muzeyi”) ağrılı-acılı hekayəsi Türkiyədə
qadının taleyini göstərir demişdiniz. Bizim kimi cəmiyyətlərdə kişilərin
qadınları “eşq” adı altında əzməsini necə
dəyərləndirirsiniz?
- Bu, mənim üçün çox
önəmli mövzudur. Özümü tənqid
edərək deyə bilərəm ki, ilk kitablarımın
qadın qəhrəmanları ilə güclü bir bağ
yarada, empati qura bilməmişdim. Amma o zaman, həqiqətən
də, həyata baxışım indiki kimi dolğun və zəngin
deyildi, həyatı daha az
tanıyırdım. Buna görə tənqidə
məruz qaldım və haqq da verirəm. Qırx
yaşımdan - həyatı və qadınları daha
yaxşı qavrayandan sonra və öz mühitimin,
Nişandaşındakı orta təbəqə zənginlərinin
hekayəsini yazmaqdan yorulub, təkcə öz sosial mühitimdən
deyil, cinsimdən də kənara çıxmaq istədim.
Dünyaya daha çox qadınların gözü ilə
baxmağa çalışdım...
- ... Əslində, ilk dəfə
“Səssiz ev” romanınızda bir qadının səsiylə
yazırsınız.
- Elədir, “Səssiz ev”dəki Fatma bu cəhətdən
xarakterik sayıla bilər. Amma Fatma obrazı hər
iki nənəmin qarışımından yaranan bir
obrazdır. Hər ikisi dul qalıb uzun illər
tək yaşamış qadınlar idi. Atamın
anasının ətrafında qohumları çox idi. O
biri nənəmsə ömrünün son günlərini tək-tənha
yaşadı. Amma hər ikisinin ortaq xüsusiyyətləri
vardı: səhər gec oyanar, yataqda oturub, böyük bir
aynadan evi seyr edirdilər. Əşyaları,
xatirələri toplayıb, arabir onlara baxardılar. O
mühitin qadınlarının, hətta, danışıq tərzləri,
otaqlarındakı pərdələr, masa örtükləri,
oxuduqları qəzetlər belə bir-birinə bənzəyirdi.
“Səssiz ev”də də belə bir qadından bəhs
edirəm. Amma yenə də həmişə
qadını məni qane edəcək qədər anlatmadığımı
düşünmüşəm. “Məsumiyyət
muzeyi”ndə də finalda Füsun öldü və onun qəzəbini
oxucu yetərli qədər duya bilmədi. Bütün
bunlara görə “Niyə Nilgünün səsini eşitmədik?”,
“niyə Füsun ortaya çıxmadı?” deyə
özümə suallar verirdim. Bu məsələni
ilk dəfə sistemli, planlı şəkildə “Beynimdə
qəribəlik”də tam mənası ilə aça
bilmişəm. Bu romanımda
qadınları ön planda tutmağımın iki səbəbi
vardı. Birincisi, bəli, bu coğrafiyada qadınlar əzilir,
toplumdan kənarlaşdırılır, ailə həyatı
qurmur, “ərə verilir”, “qapalı geyin”, “tək heç yerə
getmə” kimi təhkimlərə məruz qalır. Bir
nümunə verim: Türkiyədə mövcud zənginliyin,
mal-mülkün yüzdə altmış beşi kişilərin
adınadır. Bu rəqəm Şərqə
getdikcə artır, Qərbə getdikcə isə azalır.
Bu gün hələ də bizdə evliliklərin
böyük bir qismi “görücü üsulu”yladir. Bu da qadını əzən bir şeydir. Bunlar hamımızın bildiyi şeylərdir.
Bütün xoş niyyətlərimə rəğmən,
ən sonunda mən də bir Türk kişisiyəm və
“feministəm” dediyimdə xəfif ironiya edirəm. Bir
Türk kişisi nə qədər feminist ola
bilər ki! İkincisi,
Qərbdə bunlara məruz qalan qadınların əzildiklərini
demələrinə etiraz edirəm. Xeyr! Orada
qadınlar etiraz edirlər, cavab verirlər, zarafata salırlar,
tənə vururlar. Qadınları əzməyə
çalışa bilərsiniz, amma onlar əzilməz,
müqavimət göstərər. “Beynimdə
qəribəlik”də olduğu kimi qaçarlar, sizin istədiyiniz
adamla evlənməzlər, sizin sözlərinə inanmaz, iynələyər,
ironya edərlər.
- Bu romanınızdakı qadın
obrazları real həyatda kimlərdi?
- “Beynimdə qəribəlik”dəki
üç bacının əhvalatı bir az
da anam və bacılarının hekayəsidir. O
üçü yan-yana gələndə həmişə
gülüşər, arabir həyat yoldaşlarından tənə
ilə danışardılar. Mən də onlara
qulaq asardım. Romanıma da bu təsir
etdi. Əlbəttə, 50 yaşdan sonra, həm
də türk bir kişinin feminist olması qəribə səslənir.
Bu mənada özümə çox da ciddi
yanaşmıram. Gerçəkləri daha
çox ironiya ilə söyləyirəm. “Beynimdə qəribəlik” və “Qırmızı
saçlı qadın”ı yayımladıqdan sonra
İstanbulda, Bursada, Anadoluda oxuma günləri təşkil
etdim. Feministlikdən bəhs edərkən
ön sıradakı qızlar hərarətlə
alqışlayır, çox sevinirlər, ən çox da bu
xoşuma gəlir.
- Külliyyatınızın ilk cildi -
“Atalar, analar və oğullar” yayımlandı. İlk
iki və sonuncu romanınız kitabda yer alıb. Bu trilogiya fikri əvvəldən mövcud idi, yoxsa
sonradan belə alındı?
- Xeyr, trilogiya kimi yazılmayıb bu
romanlar. Bu külliyyat təklifi “Yapı Kredi” nəşriyyatından
gəldi. Onlar “Delta” seriyasından belə
bir cild hazırlamaq istəyirdilər, bu barədə söhbətlər
etdik. Mən daha çox mövzu, ideya uyğunluğunun tərəfdarı
idim. Bu üç roman, həqiqətən də, bir ortaq
nöqtədə birləşir: 3 fərqli nəsli əhatə
etməsi, övladların ataların istəyinə uyğun
böyüməməsi və s. Birinci nəsil tənqid edər,
yeni dünya qurmaq istəyər, ikinci nəsil həmin
dünyanı qurar, üçüncü nəsil isə
artıq qurulmuş dünyanın arzu olunanın əksi olduğunu
görər. Mən belə hekayələri
sevirəm. “Cövdət bəy və oğulları”, “Səssiz
ev”, “Qırmızı saçlı qadın”da bu məsələni -
birinci nəslin ümidlərinin üçüncü nəsildən
necə göründüyünü əks etdirmişəm.
- İlk və son
romanınız, dediyiniz kimi, üç nəsillə
hesablaşır. Bu
romanlar arasında, təxminən 35 il fərq
var. “Cövdət bəy və oğulları”nı yazan....
- Hətta 40 il!
- İlk romanı “Cövdət
bəy və oğulları”nı yazan Orxan Pamukla onuncu
romanı “Qırmızı saçlı qadın”ı yazan
Orxan Pamuk arasında nə kimi fərqlər var?
- Gözəl sualdır. Bu
barədə danışmaq istəyirəm. 40 ildir
yazıram, amma bu uzun zaman mənə sadəcə 4 il kimi gəlir. “Cövdət bəy
və oğulları” romanı ilə “Milliyyət” Roman
Ödülünə layiq görüldüm, amma roman
yayımlanmadı. Çox iddialı
olduğum üçün 80-ci illər hadisələri
zamanı yeni bir siyasi romana başladım. Təbii ki, o da hərbi çevrilişdən
dolayı çap olunmadı. Yayımlanmayan
bu roman “Səssiz ev”ə təsir etti. Formal
olaraq bu iki roman bir-birinə bənzəyir. Bu
yaxınlarda həmin tamamlanmamış romanı arxivimdən
tapdım və “mən bunu bitirmək istəyirəm” dedim. Niyə deyirəm bunu? Çünki o anda
oradakı cümlələr mənə, sanki 40 il əvvəl yox, dünən
yazılmış kimi gəldi. 25 yaşımda olarkən
birisi “40 ildir roman yazıram” desəydi, daş dövründən
qalmış adam kimi baxardım ona. Qəribə
duyğudur bu: 40 il nədir, hələ 400
il də yazaram, sanki hər iki-üç ildə bir roman
yazsam, çox uzun zaman yaşayaram. Amma bir tərəfdən
də, ömrün sonu yaxınlaşır. Səhhətimin
həmişə belə olmayacağını, “o biri tərəfə”
çox qalmadığını da bilirəm...
(Bunları deyərkən onun səs
tonundakı dəyişikliyi hiss edirəm. Sözünü
bitirmədiyini düşündüyüm üçün
sual vermirəm. Onun qaldığı yerdən
davam etməsini gözləyirəm. Bir an
səssizlik yaranır.)
- Lütfən, sualınızı bir də
təkrarlayın.
- İlk romanını yazan
Orxan Pamukla onuncu romanını yazan Orxan Pamuk arasında
hansı fərqlər var?
- Başladığım kimiyəm,
yaşlandıqca, yazmaq həvəsim azalmayıb: günün
eyni vaxtında yuxum gəlir, eyni ümidsizliyə
düçar oluram, eyni cür sevinirəm. Bir
sözlə, eyni insanam. Sadəcə, yazar
olaraq daha təcrübəliyəm, “bunun üzərində
işləmə, indi alınmaz, başqa bir bölümə
keç” deyirəm özümə. Durğunluq və
uğursuzluğun yaxınlaşdığını daha tez
sezə bilirəm,
məni xoşbəxt edəcək səhnənin
üzərində dayanmaq lazım gəldiyini də. Bir yandan mükafatlar, kitablarımın 60 dilə tərcüməsi,
uğurlar məni daha da motivasiya edir. Uğur
məni daha çox həvəsləndirir. Düşüncə cəhətdənsə bu
uğurlar məni özünəqapalı, təvazökar
edir. Əsas fərqlərdən biri
romançı olaraq özümə inamımın
artmasıdır. Gəncliyimdə
romanı yazmağın ən gözəl tərəfi onu səhnə-səhnə
beynimdə təsvir etmək idi, yenə də belədir.
Hələ də bu metoddan istifadə edirəm.
Uzun sözün qısası, iki Orxan
arasında çox böyük fərqlər yoxdur. Yenə
zaman-zaman ümidsizliyə qapılıram, “bugün ürəyimcə
olan iki səhifə yazacam” deyib, bir cümlə belə yaza
bilmədiyim günlər 40 il əvvəlki
kimi hələ də olur.
- Romanlarınız son 20-25 ildir ki, Şərq-Qərb
kontekstində qiymətləndirilir. Bu
yanaşma, sizcə, nə dərəcədə doğrudur?
- Bu, biraz da mənim ucbatımdan olur. “Bəyaz qala” və “Qara kitab” romanlarım bu konteksdə
dəyərləndirilməyə uyğundur, amma mənim
etdiyim sadəcə bu deyil axı. Bu
mövzuya marağımın mədəni-tarixi təməlləri
barədə danışmaq, müzakirəyə girişmək
istəyərəm. Tarix elə cərəyan etdi ki,
maarifçilik hərəkatı, modernləşmə, sənaye
inqilabından sonra
Şərqlə Qərb arasındakı fərq kəskinləşdi.
Qərbin idxalı, ixracı, hərbi
imkanları, zənginliyi birdən-birə qat-qat artdı və
bununla da Avropa xaricindəki insanlar və imperialistlərin
hökmranlığı altında əzilənlər özlərini
alçaldılmış, təhqir olunmuş hesab etdilər.
Əsasən də, intellektuallar. Çünki onlar nə baş verdiyini aydın
şəkildə görə bilirdilər. Bu zaman həm təqlid meyli başladı, həm də
heyranlıq. Həmçinin, bunlarla birgə
nifrət və ikrah hissi də yarandı və bu
düşüncə tərzi bizim nəsilə təsir etdi.
İndi Türkiyə bir az zənginləşib,
son illərdə uğurları artaraq yuxarıda
sadalağım vəziyyətlərdən uzaqlaşa bilib. Bəlkə də gün keçdikcə mənim də
romanlarım bu çərçivədən uzaqlaşdı.
“Beynimdə qəribəlik” Şərq-Qərb
probleminə həsr olunmuş roman deyil, amma
“Qırmızı saçlı qadın” elədir.
- Son müsahibələrinizin birində “Vəba
gecələri” adlı roman yazdığınızı
açıqladınız. Mənim
ağlıma “Səssiz ev” romanında tarixi bir vəba
olayını araşdıran Faruk gəldi. “Bəyaz qala”da da vəba önəmli bir yerə
sahibdir. İndi yazdığınız
romanla bu iki roman arasında bir bağlantı varmı?
- İndi yazdığım
“Vəba gecələri” də məhz Şərq-Qərb
dilemmasına həsr olunub. 1900-cü illərdə
keçən tarixi bir roman olacaq. Vəba nəticəsində
ətraf aləmdən xaric olan bir məkan var. Və əlbəttə
ki, eşq! Bu roman ideyası üzərində
35 ildir düşünürəm. Məsələn,
“Səssiz ev”dəki Faruk, əslində, bu yazacağım
roman barədə araşdırma aparırdı və ya “Bəyaz
qala”da yeni yazacağım romandan bir neçə səhnə
var. Eyni zamanda, “Qar” da hələ o yazmadığım “Vəba
gecələri”ndən təsirlənib. Çünki
vəba gəlir və xarici mühitlə əlaqə kəsilir,
o romanda qar vəba rolu oynayır. Qısaca
deyim ki, 35 ildir beynimi məşğul edən bir romanı
yazıram indi.
- Burada mən də bir şey əlavə
edim: “Qar” romanındakı çadır teatrında “Şah
Edip” əsəri səhnələşdirilir, “Şahnamə”dəki
“Rüstəm və Zöhrab” hekayəsi də kiçik bir
abzasda keçir. Bunlar hələlik sonuncu olan
“Qırmızı saçlı qadın”da da var.
- Doğrudur, eyni motivlərdir.
Açığı, indiyə qədər kimsə bunun fərqinə
varmamışdı...
- Sosial və texnoloji yeniliklər şəxsiyyətimizə
təsirsiz ötüşmür və siz bu dəyişikliyə
obrazın gözündən baxırsınız. İstanbulun sürətli dəyişimi istanbullu
olaraq sizə və romanınıza necə təsir göstərir?
- Bu, çox geniş bir məsələdir.
“Beynimdə qəribəlik” romanımı yazanda
İstanbuldakı göydələnlərin vəziyyətini
anlamaq üçün araşdırma aparırdım. Yazırdılar ki, önümüzdəki bir
neçə ildə bu göydələnlərin sayı iki dəfə
artacaq. İndi (əliylə eyvandan görünən bəzi
tikililərə işarə edərək)
gördüyünüz bu binalar beş il əvvəl
yoxdu. Yaşadığım şəhər
inanılmaz şəkildə dəyişir.
Doğulduğum zaman şəhərin əhalisi 2,5 milyon idi, indi isə təxminən 17
milyondur. Mən bütün bu dəyişimin
içində idim, hər şeyi öz gözlərimlə
müşahidə eləmişəm. Tarixdə mənim
qədər dəyişiklik görən çox az yazıçı var. İlk romanlarımda zəngin
burjua təbəqəsindən yazdım, sonra şəhər
dəyişdikcə mən də İstanbulun fərqli səmtlərindən,
məhəllələrindən, yoxsul təbəqəsindən
söz açmaq istədim. Dünyada adım
“İstanbul yazarı” olaraq çıxdıqdan sonra sanki
İstanbulun hər qarışını, hər
insanını təsvir etmək, sadəcə aid olduğum
mühiti yox, bütünüylə, sistemli, proqramlı
İstanbul yazarı olmağı planlaşdırdım.
Şəhərin bu qədər sürətlə
dəyişməsinə nə deyə bilərəm ki?
“Mənim o əski və gözəl İstanbulumu
öldürdülər” demirəm, nostaljiyə meyilli bir adam deyiləm. Həmçinin,
“hər şey əladır” da deyə bilmirəm, hər tərəf
beton binalarla doludur, bunda “əla” deyiləcək bir şey
görmürəm. Bilirsiniz, tək tərəfli
baxış onsuz da mövcud deyil. Həyat
belə bir şeydir ki, hansısa bir nəsil səhnəyə
çıxar, nələrsə edər, sonra onların
binaları, şeirləri, musiqiləri, hamısını
tarix deyilən bir dalğa yuyub aparar. Ondan
sonrakı nəsil, heç səni tanımadan da daha
yaxşı işlər görər, önəmsəməz
heç səni. Bax, həyatın belə
olduğunu görməyə başladım. Bunu qəbul
etmək, əslində, qocalığı, ölümü qəbul
etmək kimi bir şeydir...
(Yenə də səssizlik... Pamuk, son
cümləsini nəzərdə tutaraq, əlavə edir)
- Bəlkə də bunu bu şəkildə
deməməliydim... Olsun, davam edək...
- Hər insanda keçmişə sahib
çıxmaq, onu xatirədə canlandırmaq meyli var. Məsələn,
siz romanlarınızda bunu rəsmlərin, əşyaların,
kəlmələrin timsalında əks etdirmisiniz. Bəs musiqilər sizə keçmiş barədə
nəsə deyirmi?
- Bəzən dostlarıma da söyləyirəm
ki, mən “muzikidiot”um. Dinləməkdən
zövq alıram, amma musiqini yaratmaq, anlamaq, dəyişdirmək
istedadım yoxdur. Düşünürəm
ki, nəyinsə daxili qatına enmək üçün,
öncə, onunla çox məşğul olmaq
lazımdır. Xüsusən, musiqini
anlamaq üçün mütləq ki, hansısa musiqi alətində
ifa etməyi bacarmalısan. Nitsşe deyir
ki, ey tənqidçilər, tənqid etməyi bir kənara
buraxıb, bir dəfə də yaratmağı sınayın.
Musiqini tam mənada dərk etmək
üçün bu barədə çox düşünmək,
ifa etmək və musiqi alətini bədəninin bir
üzvünə çevirmək lazımdır. Mən musiqiyə sadəcə qulaq misafiri oldum və
bunu da çox dərindən, əsaslı şəkildə
bacarmadım.
- “Məsumiyyət muzeyi”nin
XX əsrin əvvəllərindəki modernistlərlə,
xüsusən Volter Benjaminlə bağlılığı barədə
çoxsaylı fikirlər var. Bir də sizin dilinizdən
eşidək: həqiqətən, bağlılıq varmı?
- Bu məsələni, xüsusən də,
Amerikaya hər gedişimdə tələbələr
soruşurlar. Artıq
bu, şablona, klişeyə çevrilib. Bir zamanlar
Fukoydu, Edvard Səiddi, Karl Marksdı, indi də Benjamin.... Düzdür, onda da kolleksiyaçı ruhu var,
nostaljiçilik var, amma başqaları da bu mövzuda
yazır. Mən “Məsumiyyət muzey”ini
ona baxaraq yaratmamışam. Amma hər
universitetdə ən azı bir tələbənin bu sualı
verməsi artıq məni usandırır. Benjaminin adını çəkmək intellektual
olmağın göstəricisi halına dönüb sanki, hər
kəs ondan danışır. Məni
yanlış anlamasınlar, Benjaminə sayğım var, amma hər
şey də Benjamindən gəlmir ki.
- Yenə də həmin romanınızda
Kamal Basmacının ən sevdiyi muzey Milandakı Bagatti
Valsecci muzeyidir. Bu il sərgi
üçün ora getdiniz. Təəssüratınız
necə oldu?
- Çox yaxşı təəssüratla
ayrıldım oradan. Hələ də sərgi
insanların ixtiyarındadır. Muzeyin məntiqi belədir:
romanın 83 bölməsi var, muzeydə də 83 vitrin olacaq. Hələlik vitrinlərdən 70-ni hazırlaya
bilmişik. Bunlardan otuzunun da
replikasını yaratmışıq. Bu
replikalar əvvəl Londona, sonra da Osloya gedib. İndi isə Milandadır. Növbəti
dayanacağı isə Paris olacaq. “Məsumiyyət
muzeyi”nin məşhurlaşdığını
deyə bilərəm. Qutularının
replikaları bütün dünyanı gəzir. Muzeyin bu şöhrətinə inana bilmirəm, amma
xoşuma da gəlir. Öz əməyimin
qarşılığını alıram. Çünki muzeyin qurulmasında nə dövlət,
nə də hansısa zəngindən maliyyə dəstəyi
almışam. Sadəcə bilet
satışıyla fəaliyyət göstərə bilirik.
- “Məsumiyyət muzeyi”ndə
Füsunun şəkillər çəkdiyini oxuyuruq, bunlar da
gələcəkdə muzeydə sərgilənəcəkmi?
- Əlbəttə, Füsunun
quşlarına “can verməyə” başlamışam
artıq. Köməkçimlə İstanbulda görə biləcəyimiz
10 quşu bəlirlədik, qağayı, qarğalarla
başladıq. Hamısının sulu
boya rəsmləri hazırlanacaq. İndi bir
qağayı rəsmiylə başladıq. Sonra ayrıca bunların da
açılışını edəcəyik. “Məsumiyyət
muzeyi”ni mən işlər tam bitmədən
açdım, çünki romanda o qədər detallar var ki
bitirmək mümkün deyildi. Hər kəs tövsiyə
etdi ki, bir muzey heç vaxt bitməz, bu qədər gözləmə,
muzeyi aç sonra
yenə əlavələr edərsən. Mən
də belə etdim. Sonra dedilər ki, muzeyə 3-4 il heç nə əlavə eləmə, sonra
tamamlayarsan. 3-4 il keçdi, muzey uğur
qazandı, indi əlavələr edirik, yarımçıq
qalan qutuları hazırlayırıq.
- Bəs Kamalın Ceyda vasitəsiylə
Füsuna yazdığı məktublarını görəcəyikmi?
- Vay, mənim zəki - ağıllı
dostum! Heç ağlıma gəlməmişdi,
sizin sayənizdə ortaya çıxdı, bəlkə bunu
da əlavə elədik.
- Nuri Bilgə Ceylanın son
filmi “Ahlat ağacı”nda yazıçı olmaq istəyən
Sinan atasıyla problem yaşamaqdadır. Bu filmdə
yaradıcılığınızla oxşar detallar var:
ata-oğul münaqişəsi, quyu motivi. Baxmısınızmı
filmə?
- Baxdım və çox bəyəndim. Elə bu gün “Hürriyyət”in “Sənət” əlavəsində
bu haqda oxudum. Filmdə məndən təsirlənmədən
daha çox, Nurinin qohumundan təsirlənmə var. Onun qohumu
belə bir roman yazıb və öz hesabına
yayımlayıb. Yəni gerçək həyatdan
təsirlənmə daha çoxdur. İşin bir qəribə
tərəfi də budur ki, o adam filmdə
həm də aktyor kimi iştirak edib, mən də bu gün səhər
oxuyanda təəccübləndim.
- Son bir ildə ölkə xaricində
haqqınızda 7 kitab yayımlandı, həmçinin, Jalə
Parla da yaradıcılığınız barədə
çox önəmli bir əsərə imza atdı. Haqqınızda yazılanları müntəzəm
şəkildə izləyə bilirsinizmi?
- Jalə Parlanın
kitabı çox dəyərlidir. Hamısını
oxuduğumu deyə bilmərəm, amma mümkün qədər
oxumağa çalışıram. Xaricdə nəşr
olunan yazılar jurnallarda yayımlanır və jurnal vasitəsiylə
oxuyuram. Bunlar hamısı ədəbiyyatşünas
yazılarıdır. Bəzisini heç
tanımıram, bəziləri də tanıyıb-bildiyim tənqidçilərdir.
Bu yaxınlarda internetdə gördüm, Fransada
bir xanım mənim barəmdə kitab yazıb. Kitabı mənə göndərməyib,
fransızca bilmədiyim üçün detalları da öyrənə
bilmədim. Bax belə... 40 il əvvəl
nə vaxtsa haqqımda bu qədər
yazılacağını desəydilər, heç
inanmazdım...
QEYD: Orxan Pamukla söhbətimizi yubatmadan
yazmaq istəsəm də, vaxt tapa bilmirdim. Həmin
ərəfədə magistr dissertasiyamın müdafiəsi
yaxınlaşırdı. Bu vəziyyətdə
dostlarım köməyimə çatdı. Yağmur Yıldırımay müsahibəni
diktofondan köçürdü. Aytac
Quliyeva Azərbaycan dilinə tərcümə etdi. Mən də mətni bir daha gözdən
keçirib kiçik düzəlişlər etdim. Şamil Muradlı bu söhbətin qısa
videoçarxını hazırladı. Bu
söhbət uzun olduğundan, qəzetdə çox yer
tutmamaq üçün bəzi fikirləri ixtisar etmək istədim,
amma Rəşad Məcid problem olmadığını deyib,
müsahibəni istədiyim şəkildə
hazırlamağa ürəkləndirdi. Dəstək
üçün hər birinə təşəkkür edirəm!
525-ci
qəzet.-2018.- 30 iyun- S.8-10.