Qəribə adam... Şamil...

İsmayıl bəy Qutqaşınlı fransızca yazdığı “Rəşid bəy və Səadət xanım” hekayəsində arabir süjetdən yayınıb oxucusuna öz şərhlərini verir.

Əsəri ilk dəfə oxuyanda bu izahlar qəribə gəlir adama, axı bunları anlatmağa, açmağa nə hacət?! Amma bir az da dərinə gedəndə, hadisələrin XIX əsrə təsadüf etdiyini, əsərin avropalı oxucular üçün yazıldığını nəzərə alanda hər şey aydın olur. Müəllif oxucu inamsızlığından, qınağından çəkinir, ona görə hər fürsətdə izah edir ki, bura Şərqdi, fikriniz azad cəmiyyətlərə, sevginin arın-arxayın yaşandığı Qərbə getməsin. Səadət sadəcə Rəşidin səsini eşidib vurula bilər, Rəşid Səadəti ikicə dəfə görməklə dünyadan imtinaya hazır olar və burda qeyri-adi heç nə yoxdur. İsmayıl bəy Qutqaşınlı avropalı oxucusuna müraciətlə yazır:

“Siz ki, bütün həyatınızı qadınlar məclisində keçirirsiniz, onların zərif səslərini, lətif söhbətlərini dinləyirsiniz. Şərq ölkələrində bir qadının ancaq bir baxışının, hətta ancaq qadın adının cavan oğlanlara nə dərəcədə təsir etdiyini bilmirsiniz. Bu cavanlar üçün qadınların səsində nə qədər lətafət olduğunu və onların dodaqlarından qopan ilk sevgi kəlməsinin cavanların bütün hissiyyatını nə dərəcədə qaplamasını təsəvvürünüzə gətirə bilməzsiniz!”

Ucqar bir dağ kəndində böyümüş yaşlı adamın ilk sevgisini necə təsvir etməsini heç unutmuram. Yeniyetmələr bir “Zil”in yük yerinə doluşub üzüyuxarı meşənin sıx yerinə qalxırlarmış, bu növcavan da maşın yırğalandıqca bir çəlimsiz qızın qolundan tutub yıxılmaqdan qoruyurmuş. Maşından enəndən sonra qızla kəlmə də kəsmir, sonralar da elə hey uzaqdan baxır ona... Axırda anasının məsləhət bildiyi xalaqızıyla evlənən dayday o maşında yırğalanmağını ömrünün işıqlı səhifəsi kimi danışdıqca cavanların qımışmağını hiss edirdi... Ona görə bir ah çəkib - fikriniz indiyə getməsin bala, biz sevgimizi də adam kimi yaşaya bilmirdik - demişdi... Qutqaşınlıdan bir əsr sonra da Azərbaycan gəncliyi öz sevgisini “adam kimi” yaşaya bilmirmiş demə... Elə ona görə də hər bir “Rusyetə” gedən (fərqi yoxdu, oxumağa, ya alverə) kişinin xatirələr bankında təxminən belə bir hadisə var: rus qızı məni sevirdi, mən Bakıya qayıdanda vağzalda durub hönkürürdü, illər keçəndən sonra yenə yolum oralardan düşəndə qapılarını döydüm, anası-atası məni görcək sevindilər və bizi təkcə qoyub getdilər ki, qız sevdiyinə “qovuşsun”... Bu əhvalatı bilməyən yoxdu Azərbaycanda, mən özüm də ən müxtəlif formalarda, fərqli interpretasiyalarda dəfələrlə eşitmişəm. Nədi bu kişiləri təəccübləndirən, niyə bunu, ya buna bənzəyən əhvalatı hər kəs az qala bədii əsər kimi danışır və az-çox yazı-pozusu olan qələm adamı görən kimi - gəl otur danışım, yaz - deyir. Sevgidən, eşqdən bixəbər birisinin sevgi smslərinə - hansı əsərdən götürmüsən - deməsi yadıma düşür. Deməli, qapalı cəmiyyətdə yaşayan adi, sıradan adam üçün sevgi ancaq ədəbiyyatın məhsulu kimi qavranılır. Ona görə bu adam haçansa qısa müddətli də olsa, o çərçivədən kənara çıxıb daşlı-qayalı yolla gedibsə, hardasa qızın əlinə toxunmaqdan o tərəfə keçə bilibsə, bunu Şekspir mövzusu sayır.

Sənət belə sevgini, “olmaz”lar içərisindəki eşqi də təsvir edir. Daha doğrusu, məhz bu cür qadağan hisslər sənətin maraq dairəsindədir. Əbədi bir Leyli-Məcnun mövzusu, nakam sevgi modeli sənətin mərkəzindədir, dövrə, zamana, hətta siyasi şəraitə görə ifadə forması, tərzi dəyişir, amma mövzu elə həmənkidir.

Bu günlərdə İran rejissoru Məcid Məcidi Bakıya gəldi, Nizami Kino Mərkəzində “Məhəmməd.Allahın elçisi” filmi təqdim olundu, master-klassı keçirildi. Filmin təqdimatından əvvəl Xalq artisti Şamil Süleymanlı ilə söhbət etmək fürsətim çoxdandı izlədiyim, filmlərini bəyəndiyim Məcidi ilə görüşdən daha əhəmiyyətli oldu deyə bilərəm. Çünki Məcididən ciddi sənət açıqlamaları gözlədiyim halda söhbətin yalnız sünnü-şiə məsələsi ətrafında dövr etməsi heç ürəyimcə olmamışdı. Ona görə bir yandan yayın istisinin, o biri tərəfdən də Məcidinin farsca bitib-tükənməz dini şərhlərinin ovqatımı təlx etdiyi vaxtda sevimli aktyorla söhbət sərin su, ya da səhrada yaşıl vadi təsiri bağışlayırdı. Şamil müəllim kinostudiyanın o dövründən, ötüb-keçənlərdən, gülməli hadisələrdən danışdıqca mən özümdən asılı olmayaraq müxtəlif personajları gözümün önünə gətirirdim... “Evlənmək istəyirəm” filmindəki Şamili, “Bəyin oğurlanmasında”kı Həsəni, “Baladadaşın ilk məhəbbəti” kinosundakı Baladadaşı... Niyə məhz bunları? Çünki bir az əvvəl Məcidi buxovlar içində həqiqəti deməyin çətinliklərindən danışmışdı. Sevgi ən böyük həqiqətdir, şübhəsiz. Şamil Süleymanlı isə Azərbaycan kinosunda qadağan olunmuş hissləri özünəməxsus şəkildə ekrana gətirən sənətkarlarımızdandır. Məhz adlarını çəkdiyim filmlərdə, sadalanan qəhrəmanların vasitəsiylə bu aktyor sevgisini içində yaşayan, ürkək şəkildə, bir az da qorxa-qorxa biruzə verən, eyni zamanda, idarə olunmaz bir çılğınlıqla arzularına doğru gedən gənci bizlərə göstərib.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin bir neçə hekayəsinin motivləri əsasında rejissor Cahangir Mehdiyevin ekranlaşdırdığı “Evlənmək istəyirəm” filmində Şamil Süleymanlı bir kənd qızına aşiq olmuş papaqçını canlandırır. Üç dostdan, Ramiz Rövşənin dediyi kimi “hal-əhli olan, dünyadan qaçmaq üçün dördcə təkəri bəs bilən” cavanlardan biri olan Şamil sevgisini pünhan saxlamalıdı. Ancaq gecədən-gecəyə divarın bircə daşını çıxarıb o bir daşlıq yerdən sevdiyi qızı - Gülsümü görmək imkanı olur. Hər dəfə dostlarından “qırıla” bilməyən Şamil qızın görüşünə gecikir və günahını yumaq üçün hər cür dil tökür, söz verir və sevgilisi ilə ünsiyyəti bununla da bitir. Axı bu elə zamandı ki, “giridovoy” qarpızı bomba bilir, xalq savadsızdı, bir kağız yazdırmaqdan ötrü mirzələrə üz tutur və Həsən Ağanın qohumu olmaq ayrıca bir üstünlük sayılır. Və bu mühitin içərisində aşiqin özünə tapdığı yeganə “həmdərd” lal, xəstə, dəlisov Hüseyn olur...

Haqverdiyevin təkrarsız sənəti, filmin məziyyətləri, Həsən Məmmədovun, Səməndər Rzayevin,Vəliəhd Vəliyevin, Fərhad İsrafilovun qeyri-adi dərəcədə parlaq oyunu haqqında səhifələrlə yazmaq, danışmaq olar. Amma indi niyyətim sadəcə buxovlar, çərçivələr içərisində sevginin necə, hansı şəkildə “göstərilməsi”nə diqqət çəkməkdir. Dostları Parisin kafeşantanlarının, ordakı madam-madmuazellərin həsrətiylə alışıb yananda, göz yaşı içində xatirələrini danışanda Şamil durub-durub birdən oxuyur: “Mənimçün elə bura da yaxşıdı, bura da gözəldi... Ya gərək sevəsən, ya da seviləsən. Sevgi olan yerdə həyat da gözəldir...” Axı bir kənd uşağı sevgisini ayrı necə deyə bilərdi? Bu qədər sadə, hətta bəsit bir şəkildə. Aktyor bu sadəlik içərisindəki sevgini oynamağı, daha dəqiq desəm, yaşamağı bacarıb...

Mövlud Süleymanlının ssenarisi əsasında Ceyhun Mirzəyev və Vaqif Mustafayevin ekranlaşdırdığı “Bəyin oğurlanması”nda da acınacaqlı bir vəziyyət təsvir olunur... Burda mühitin qadağalarından daha ciddi maniələr var. Həsən bir vaxt anasını sevən amma qovuşa bilməyən kişinin - İsrafilin (Yaşar Nuri) qızına aşiq olub. Əlində nərdivan kəndin içərisiylə elədən-elə, belədən-belə gəzən Həsən İsrafilin qapısına daha kimləri göndərməyib?! Kişi iki ayağını bir başmağa dirəyib ki olmaz... Burda da Yaşar Nurinin, Səməndər Rzayevin, İlham Namiq Kamalın, Ramiz Əzizbəylinin, Eldəniz Zeynalovun oyunundan, milli adətlərimizi göstərən ekran əsərinin unudulmaz məqamlarından, dillər əzbəri olan sözlərindən xeyli danışmaq, yazmaq olar. Amma yenə də məqsəddən uzaqlaşmadan bircə məqama diqqət çəkmək istərdim. Hollivud melodramları ilə müqayisədə bu filmlərdəki sevgi heç sevgiyə oxşamır. Bu mənada indiki uşaqlar, çağdaş gənclər “Evlənmək istəyirəm”, yaxud “Bəyin oğurlanması” kimi filmləri heç bir şəkildə melodram kimi qəbul edə bilməzlər. Həqiqətən də belə deyil. Çünki burda məqsəd mühiti, cəmiyyəti və onun fonunda real hisslərin necə yaşanmasını göstərməkdi. Və mübaliğəsiz filansız demək olar ki, Şamil Süleymanlı məhz belə aşiqi ən yaxşı canlandıran aktyorumuzdur. Elə bircə İsrafilin it oyuncağının səsindən əsəbləşib Həsənin dərsini verməyə gəldiyi səhnəni yada salaq... Yaşar Nuri, Ramiz Əzizbəyli və Şamil Süleymanlı triosunun qeyri-adi ifası ilə bu səhnə kino tariximizdə ən unudulmaz kadrlardan sayıla bilər... İsrafil (Yaşar Nuri) qəzəb içində kluba girib, əlinə keçsə, döyəcək, öldürəcək oğlanı. İsabala (Ramiz Əzizbəyli) “Aman tello” oxuyur, Həsən isə onu nə gözlədiyini təxmin edib cəld səhnəyə atılır, əl-qol açıb oynayır, potensial qaynata “Ala, bir az diri oynuyun” dedikdə bir az da coşur, atılıb düşür. Sevən adamın qorxu qarışıq cəsarətini bundan yaxşı oynamaq alınmazdı da yəqin... Ayaqları əsir, amma rəqs edir, qorxur ancaq bilir ki, qızdan da əl çəkən deyil!

Baladadaşın isə sevgisi lap qəribədi... Elçinin eyniadlı hekayəsi əsasında rejissor Fikrət Əliyevin çəkdiyi “Baladadaşın ilk məhəbbəti” filmində yenə bir kənd uşağının tindən-bucaqdan, aralıdan baxmağı - sevgisi təsvir olunur. Abşeronda bircə dəfə olan, kənd uşaqlarını müşahidə edən adamın Baladadaşı tanımaması mümkünsüzdü. Aerodrom kepkası ilə, bir az köntöy, bir az utancaq davranışı ilə hər kəsin sevərək qəbul elədiyi adamdı bu. Müğənni Ruhəngiz Musəvinin canlandırdığı gözəl şəhər qızını görən kimi gözü tutub onu, amma bu hisslər də, qız da o qədər əlçatmazdı ki... Yenə də qəribə sevgi, nə qədər pafoslu səslənsə də, pak duyğular, kirlənməmiş arzular. Bütün bunları aktyor Baladadaşın sevgiyə oxşamayan, sadəcə yeniyetmə marağına bənzəyən davranışı ilə, baxışı ilə çatdırır. Sevgi deyil, sevginin yaranması, tumurcuqlanmasıdır əslində... Sonra da heç nəyə çevrilməyəcək, amma maraq var, Baladadaş bu şəhər qızına can atır. Müəlliflər onun hisslərinin paklığını göstərmək üçün Baladadaşın balaca bir xəyalını ekrana gətirirlər... Hətta xəyalında belə Baladadaş bu qızla sadəcə uşaq kimi atılır düşür, suda ayaqlarını çırpıb oynayır, yanağından öpür. Axı ayrı bir şey də lazım deyil.

İstər Qarabağ mühitini, koloritini göstərən “Evlənmək istəyirəm”də, istər Azərbaycan kəndinin ümumiləşdirilmiş mənzərəsini yaradan “Bəyin oğurlanması”nda, istərsə də Abşeronu ifadə edən “Baladadaşın ilk məhəbbəti”ndə sevgi iri planda deyil... Zahirən mövzu sevgidir, amma əslində, diqqətə çəkilən elə İ.Qutqaşınlının qoyduğu problem, avropalılarla “dərd” kimi bölüşdüyü məsələlərdir. Öz hisslərinin əlində aciz qalan insan və qanunlar içərisində “qanunsuz” duyğuların yaşanmasının çətinliyi... Şamil Süleymanlını görməklə bu gənclər hamısı bir-bir düşdü yadıma. Bu gəncləri oynaması bir yana, axı bir vaxt Leylini də ifa edib... Bəli, bəli... Anarın “Üzeyir ömrü” filmində Üzeyir bəyin ilk Leylisini oynayan çayçı Fərəcovu canlandırıb. Kosa olmaqdan qorxub üzünə qrim etmək istəməyən gənc oğlan yenə də Üzeyir bəyə söz verdiyi üçün razılaşır və Leylinin ilk ifaçısı olur. Bütün bunlar, çayçı Fərəcovun, Şamilin, Həsənin, Baladadaşın duyğuları bu gündən baxanda qəribə görünür, hətta inandırıcı gəlmir adama... Amma Şamil Süleymanlı inandırır axı onların sevgisinə! Demək ki, nərdivanı çiyninə alıb gəzmək də, qızın qaldığı bağa su daşımaq da, bircə daş “ölçüsündə” görüş də sevgi imiş!

PƏRVİN

525-ci qəzet.-2018.- 30 iyun.- S.12.