Kiçik adamın böyük dayağı: Mirzə Cəlil

22 fevral Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ən önəmli günlərdən biridir. Bu tarix yazıçı, dramaturq, publisist, jurnalist, ən nəhayətində "Böyük demokrat" olan Cəlil Məmmədquluzadənin doğum günüdür.

Cəlil Məmmədquluzadə 1866-cı ildə Azərbaycanın qədim diyarı Naxçıvan şəhərində dünyaya göz açıb. Atası Məmmədqulu Məşədi Hüseynqulu oğlu məktəb oxumasa da, ibtidai səviyyədə savadı olub. Məmmədqulu kişi həyatı boyu şəriət qaydalarına əməl etmiş, halal və zəhmətkeş həyat tərzi sürmüşdür. Uzun müddət duz mədənində gözətçi çalışmış, sonra baqqal dükanı açaraq ailə ticarəti ilə məşğul olmuşdur. Cəlil Məmmədquluzadə 1873-1878-ci illərdə mollaxana təhsili almış və burada ərəb-fars dillərini mənimsəmişdir. Daha sonra isə Naxçıvan şəhər üçsinifli məktəbində ibtidai təhsil almışdır. Burada dünyəvi fənlərə olan marağı onun həyat və cəmiyyət haqqında təsəvvürlərini formalaşdırmışdır.

Sənətkarın 1882-1887-ci illərdə Qori Müəllimlər Seminariyasında keçən təhsil dövrü daha çox məhsuldar olub. Cəlil Məmmədquluzadə burada müxtəlif millətlərə məxsus müəllimlərdən (A. O. Çernyayevski, D. D. Semyanov, N. N. Novospasski, N. O. Lomouri və b.) dərs almış, təcrübəli pedaqoqların, ədib və maarifçilərin pedaqoji-metodiki bacarıqlarından faydalanmışdır. Sözsüz ki, əldə edilmiş bu bacarıqlar sənətkarın sonrakı ədəbi-bədii, pedaqoji fəaliyyətində öz izini göstərmişdir. Belə ki, Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatına janr və forma baxımdan bir çox yeniliklər gətirə bilmişdir. Danılmaz faktdır ki, ədəbiyyatımızda ilk mənzum alleqorik dram, ilk satirik hekayə, ilk felyeton və s. Cəlil Məmmədquluzadənin adı ilə bağlıdır. C. Məmmədquluzadə yalnız bədii fəaliyyət baxımından yenilikçi olmamışdır. O, həmçinin, cəhalətin və savadsızlığın aradan qaldırılması üçün xalqın oxuma və yazma bacarıqlarını asanlaşdıra biləcək yollar axtarışında olmuşdur. Ədibi ən çox düşündürən məsələlərdən biri də ərəb əlifbası ilə yazmağın və oxumağın yaratdığı çətinliklər idi. 1895-ci ildə latın əlifbasına keçməklə bağlı Peterburqa səfər etməsi, danışıqlar aparması sənətkarın öz dövründə baş verən hadisələri dərindən təhlil etmək bacarığı ilə bərabər, həm də uzaqgörənliyini göstərirdi.

Cəlil Məmmədquluzadənin ictimai fəaliyyəti və bədii yaradıcılığı çoxşaxəli və zəngindir. 1897-1903-cü illərdə İrəvan və Naxçıvanın hüquq orqanlarında çalışması sənətkara müxtəlif taleli sadə insanları tanımağa, müxtəlif xarakterləri kəşf etməyə imkan yaratmışdır. "Poçt qutusu" hekayəsi bu dövrün müşahidələrini təsvir edən ən mükəmməl əsərlərdəndir.

1903-cü ildən etibarən Tiflisdə yaşayıb-yaratması ədibə mühitinin daha əlverişli imkanlarından, zəngin ədəbi-mədəni sferasından yararlanmağa imkan yaratmışdır. Tiflisin Qafqaz regionunda istər siyasi, istərsə də mədəni mərkəz olması sənətkarın publisistika yaradıcılığına təkan olmuşdur. "Şərqi-rus" qəzeti ilə əməkdaşlıq Cəlil Məmmədquluzadənin fəaliyyətində yeni və daha effektli bir istiqamət açmışdır. Belə ki, bir müddət burda çalışan Mirzə Cəlil nəşriyyat və mətbəə işini yaxşı öyrənir, eyni zamanda, jurnalist kimi qələmini püxtələşdirirdi. Sonralar "Şərqi-rus" qəzeti bağlandıqda Ö. F. Nemanzadə və tacir Məşədi Ələsgər Bağırovla birlikdə həmin mətbəəni almış, "Qeyrət" adı ilə fəaliyyətlərini davam etdirmişlər. Əminliklə demək olar ki, bu tarixdən etibarən Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında təzahür edən bütün istiqamətlər müəyyənləşmiş, sənətkarın lirik, epik, dramatik növdə bədii yaradıcılığı püxtələşmiş, publisist və naşir kimi fəalliyyəti formalaşmışdır.

"Molla Nəsrəddin" jurnalı Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılıq fəaliyyətində ən yüksək zirvədir. Ədibin redaktorluğu ilə 1906-cı il aprelin 7-də Tiflis şəhərində nəşr olunmağa başlayan jurnal Qafqaz regionunda baş verən hadisələrə güzgü olmuş, müsəlman şərqinin, xüsusilə Azərbaycan xalqının milli özünüdərkində, oyanışında mühüm rol oynamışdır. Jurnal 1917-ci ilə qədər Tiflisdə, 1921-ci ildə Təbrizdə, 1922-1931-ci illərdə isə Bakıda nəşr olunmuşdur.

Mirzə Cəlil XX əsrin əvvəllərindən etibarən fasiləsiz olaraq bədii fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. Böyük sənətkarın "Usta Zeynal" (1905), "Dəllək" (1906), "İranda hürriyət" (1906), "Fatma xala" (1906), "Qurbanəli bəy" (1906), "Quzu" (1914), "Nigarançılıq" (1916), "Konsulun arvadı" (1918) və s. hekayələri onun kiçik janrda böyük sənətkar olduğunu sübut etməyə imkan verir.

Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması Cəlil Məmmədquluzadənin həyat və yaradıcılığında da müəyyən dəyişikliklərin özünü göstərməsinə gətirib çıxartmışdır. Sovet hökümətinin bəzi ideoloji prinsipləri sənətkarın fikirləri ilə üst-üstə düşürdü. Buna görə də 1921-1927-ci illərdə hökumətin təşkil etdiyi tədbirlərdə iştirak edir, bacardığı qədər dəstək olurdu. Bu dövrdə o, Azərbaycan müəllimlərinin V qurultayında (1925) və Türkoloji qurultayda (1926) yaxından iştirak etmişdir. Hökümət tərəfindən təşkil edilən yubiley və ədəbi gecələrdə fəal iştirakçı olmaqla diqqət mərkəzində olmuşdur. "Yeni yol" qəzetinin redaktoru olduğu dövrdə sənətkar latın qrafikasının tətbiqi üçün əsl əzmkarlıq nümunəsi göstərmişdir.

Sovet hakimiyyətinin qurulduğu mürəkkəb və qeyri-müəyyən şəraitdə də sənətkar bədii yaradıcılığından əl çəkməmişdir. Sənətkar sovet dövrü yaradıcılığına aid olan "Danabaş kəndinin məktəbi" (1921) pyesi, "Lənət" (1921), "Oyunbazlar" (1921) səhnəcikləri, "Dəli yığıncağı" (1926), "Yığıncaq" (1929), "Ər" (1930) əsərlərini yazmışdır. Ədib bütün yaradıcılığı dövründə hekayə janrının ecazkar nümunələrini yaratmışdır. "Şərq fakültəsi", "Taxıl həkimi", "Hamballar", "Şeir bülbülləri", "İki ər", "Zırrama", "Şəhər və kənd", "Qoşa balınc", "Bəlkə də qaytardılar" adlı hekayələri də bu dövrdə yazılmışdır.

Sənətkarın Sovet hökumətindən gözləntiləri tez bir zamanda puç olmuş, ümid və inamı uzun sürməmişdir. Sənətkara qarşı qısqanclıqlar və təzyiqlər getdikcə artmağa başlamışdır. 1928-ci ildən başlayaraq Cəlil Məmmədquluzadə yeni hökumətin ideoloji tələblərini və təzyiqlərini daha çox hiss etmişdir. Dövrünün bir çox sənətkarları kimi Cəlil Məmmədquluzadə üçün də bu tələblər mənəvi terror təsiri bağışlamışdır. 1929-cu il 9 aprel plenumunda "din əleyhinə oxunaqlı, kütləvi, ucuz jurnal kimi yenidən təşkil etmək" adı altında "Molla Nəsrəddin" jurnalının Mübariz Allahsızlar ittifaqının orqanına çevrilməsinə qərar verilir. Sözsüz ki, bu qərar ədibin düşüncə və bu dövrə qədərki həyat qayəsi ilə üst-üstə düşmürdü. Digər mətbuat orqanlarında Cəlil Məmmədquluzadəyə qarşı aparılan böhtan və təzyiq kampaniyası sənətkarı dərindən sarsıdırdı. Tez-tez mətbuatda ədib "milli xırda burjua nümayəndəsi", "Azərbaycan dilini korlayan yazıçı", "cığırdaş" kimi dövrünün bir çox şəxsiyyətlərinə qarşı istifadə olunan ittihamlar ilə rastlaşırdı. Bütün bu təzyiqlər fonunda ədib 1931-ci ildə "Molla Nəsrəddin" jurnalının Baş redaktorluğu vəzifəsindən uzaqlaşmağa məcbur olur. Yorulmaz, mübariz və qocaman sənətkar yeni hökumətə və onun sərt ideologiyasına etirazını ömrünün sonlarında bir çox əsərlərinin əlyazmasını yandırmaqla bildirə bilmişdir.

Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığında Azərbaycanın bütün milli xüsusiyyətləri, eyni zamanda, ümumbəşəri dəyərləri əks etdirən fikirlər bizim milli ideologiyamızın əsasıdır və həmin ideologiyanın yaranması üçün böyük bir vasitədir. Cəlil Məmmədquluzadə dərin milli-ictimai təfəkkürə sahib sənətkar idi. Sənətkarın bədii nəsr yaradıcılığı ədəbiyyatımızda yeni bir hadisə hesab edilə bilər. Müşahidə etdiyi həyat həqiqətlərini olduğu kimi təsviri, zəhmətkeş insanların acınacaqlı talelərinin real təqdimatı, milli oyanışa və tərəqqiyə çağırış, təsirli dil-üslub bacarıqları ədibin bədii nəsrinin özünəməxsusluğu və fərdi sənətkarlıq keyfiyyətləri baxımından diqqəti cəlb edən ən mühüm tərəfləridir. Cəlil Məmmədquluzadə bizi-bizdən ayıran, bizi başqalaşdırıb özümüzü-özümüzə biganələşdirən bütün eybəcərliklərə qarşı çıxırdı. Bu eybəcərliklər nadanlıq, dili unutma, mənəviyyatımıza, milli varlığa laqeydlik idi. Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə böyük demokrat ədib, vətəndaş, milli yazıçı, kiçik hekayənin böyük ustadı kimi daxil olmuşdur. Ədib daha çox nəsr əsərlərində "kiçik adamın böyük himayədarı" qismində çıxış edir.

Cəlil Məmmədquluzadə nəsri Azərbaycan ədəbiyyatında öz məzmunu, poetik quruluşu baxımından yeni bir səhifə hesab olunur. Cəmiyyətin sosial-ictimai vəziyyətini əks etdirən, insan psixologiyasının zahiri və daxili xüsusiyyətlərinin cəmini göstərən istər geniş süjetli "Danabaş kəndinin əhvalatları" (psixoloji-dramatik povest), istərsə də, yığcam süjetli əsərlərində (hekayə və novellalarında) diqqəti cəlb edən əsas xüsusiyyətlərdən biri bitkin süjet və kompozisiyaya malik olmasıdır. Bədii əsərdə süjet və kompozisiya anlayışları olduqca mühüm məsələlərdəndir. Sənətkarların müəyyən hadisələr silsiləsindən hər hansı mövzu seçməsi müəyyən nəzəri daxili qaydalar, prinsiplər əsasında işləndikdən sonra sənət əsəri kimi formalaşır.

Azərbaycan nəsrində ilk dəfə olaraq proloq və epiloqdan istifadənin ədibin ilk iri həcmli nəsr əsəri olan "Danabaş kəndinin əhvalatları" povestində üzə çıxması ("Bir yüngülvari müqəddimə", "Xitamə"), bu poetik formanın yığcam süjetli əsərlərinə də aid edilməsi ("Xanın təsbehi", "Təsbeh barəsində bir neçə söz", "Bəlkə də qaytardılar…", "Axır söz") konkret nümunələrin əsasında elmi-nəzəri təhlili C. Məmmədquluzadə nəsrinin yeni sənətkarlıq keyfiyyətlərinin üzə çıxarılması ilə nəticələnmişdir. C. Məmmədquluzadə nəsrində süjet və kompozisiya quruluşunda vahidlik prinsipi müəyyən ardıcıllıqla sistemə salınır. Burada kompozisiya süjetin dərk olunmasına, əsərin bədii-estetik cəhətdən qüvvətlənməsinə xidmət edir.

Ustad yazıçının iti qələmindən çıxmış "Danabaş kəndinin əhvalatları" (1894) əsəri ədəbiyyatımızın bədii nəsr tarixində ən yüksək zirvələrdəndir. Əsərin əsas qəhrəmanı Məhəmmədhəsən əmi təkcə Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında yox, geniş mənada Azərbaycan ədəbiyyatında kiçik adamın böyük ədəbiyyata birinci gəlişi idi.

Cəlil Məmmədquluzadə hekayə janrının ədəbiyyatımızdakı ən qüdrətli sənətkarlarındandır. Yazıçının "Poçt qutusu" hekayəsi ədəbiyyatımızda hekayə janrının ən mükəmməl nümunələrindəndir. Hekayə kimi kiçik janrda olduqca yığcam şəkildə təsvir olunan hadisələrdə böyük mətləblər açılır. Əsərdə Novruzəlinin taleyi Azərbaycan kəndlisinin taleyi kimi ifadə olunur, sözsüz ki, sənətkar burada Novruzəli kimi avam və sadəlövh adamın müdafiəçisi kimi də diqqəti cəlb edir. "Poçt qutusu" kiçik hekayənin, akademik İ. Həbibbəylinin təbiri ilə desək, böyük proqramıdır: "Ədib "Poçt qutusu" əsərində kiçik adamlığın ictimai-psixoloji fakt kimi tipinə çevrilmiş Novruzəlinin timsalında "Novruzəli adamdır" ictimai-tarixi hökmü ilə birgə öz müəllif konsepsiyası olaraq "Novruzəli necə adamdır?" sosial-psixoloji araşdırmasını müəyyənləşdirir və mövcud sosial problemlərin mürəkkəbliyi və qarışıqlığı içərisində sosial ədaləti bu tezisdən araşdırmağa başlayır".

"Bəlkə də qaytardılar..." ədibin müflis olmuş insanların fikir və düşüncəsini əks etdirən hekayəsidir. Hekayədə təsvir olunan müflisləşmişlər dəstəsi Molla əmiyə artist Balaqədeşin vasitəsilə təqdim olunur. Əvvəlki zəngin həyatlarını səbirsizliklə gözləyən, ancaq nail ola bilməyən bu insanlar xəyalla yaşayır, öz səadətlərinə yenə qovuşacaqlarını ümid edirlər. "Axır söz" adlanan son hissə yazıçının hadisələrə yekunudur: "Və müxtəsər həmin müsahiblərimlə tez-tez görüşüb danışardıq, dərdləşərdik, bir-birimizə ürək-dirək verərdik və həmişə ayrılanda da ümidvarlıqla ayrılardıq ki, inşallah muradımıza çatarıq və inşallah şayəd, iş elə gətirdi ki, bəlkə mülk və maaşımızı qaytardılar özümüzə".

"Dəllək" hekayəsində sərlövhə bu peşə ilə savadsızlığın, avamlığın hansı bəlalara səbəb olduğunu ümumiləşdirirsə, "Taxıl həkimi" hekayəsində lakonik təsvirlə taxıl həkiminin - "ziyalının" real bədii inikasını göstərir. Bəlaya düçar olmuş insanlara kömək etməli olan bu həkim tapdığı böcəyin bədən quruluşu haqqında kənd camaatına uzun-uzadı moizə oxuyur, sonra şərəfinə düzəldilmiş məclisdə sərxoş olub "kəşf etdiyi" həşəratı da kənddə unudub gedir. Taxıla zərər vuran həşəratla onu xilas etməli olan taxıl həkiminin, ziyalının mövqeyi vurulan zərərlə eyniyyət təşkil etməsi (həşəratda maddi, həkimdə mənəvi və maddi) ümumi peşə adı ilə acı ironik mövqedə əks olunur.

Ədəbiyyatımızda xüsusi əhəmiyyətə malik olan "Ölülər" (1909) tragikomediyası cəhalətin və mövhumatın əleyhinə yazılmış ən təsirli əsərlərdəndir. "Ölülər" əsəri mövzu orijinallığı, ideya zənginliyi ilə bərabər, bədii vasitələri, janr xüsusiyyətləri və s. cəhətlərdən də kamil bir bədii sənət incisidir. "Ölülər"i kəskin bəşəri problemləri yüksək sənətkarlıqla canlandıran bir dramatik əsər kimi dram, faciələrə məxsus keyfiyyətləri ehtiva edən, dramatik ünsürlərə malik bir məzhəkə, həyati faciəni, dəhşətli həqiqəti göstərən komediya, yaxud tragikomediya, satirik komediya adlandırmışlar. Janr baxımından bu mülahizələrin heç biri təsadüfi deyildir və "Ölülər"ə xas olan xüsusiyyətlərlə bu və ya digər cəhətdən bağlıdır. Dramatik, komik, lirik, tragik ünsürlərin üzvi vəhdətinin yaratdığı əlvanlıq əsərin yüksək bədiiliyini təmin edir. "Ölülər" tematikası, obrazları, bədii ümumiləşdirmələri ilə satirik komediyanın yeni, orijinal bir nümunəsidir.

Xurafata, nadanlığa, rəzilliyə, mənəvi naqisliyin zehniyyatda yaratdığı faciələrə, mövhumat dələduzlarının ifşasına həsr edilmiş dram əsərləri içərisində "Ölülər" tragikomediyasına tay ola biləcək pyes yoxdur. Camaatın nadanlığından istifadə edərək və dini əldə bayraq tutaraq məzlumların başına müsibətlər gətirən fırıldaqçı Şeyx Nəsrulla, onun köməkçisi Şeyx Əhməd cəmiyyətin bütün rəzilliklərini görən və onların səbəblərini anlayan Kefli İsgəndər, "ölü dirilərmi?" xofunda çaş-baş qalmış Hacı Həsən ağa Azərbaycan dramaturgiyasında yeni tipli bədii personajlardır, ümumiləşdirilmiş tipik xarakterlərdir.

(Ardı var)

Elxan NƏCƏFOV

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun dissertantı

525-ci qəzet.- 2018.- 1 mart.- S.6.