Kiçik adamın böyük dayağı: Mirzə Cəlil

(Əvvəli ötən sayımızda)

Cəlil Məmmədquluzadənin "Anamın kitabı" (1920) tragikomediyası ədəbiyyatımızda istiqlal düşüncəsinə, azərbaycançılıq əqidə və idealogiyasına həsr olunmuş ən təsirli dram əsəridir.

"Anamın kitabı" - Azərbaycan milli istiqlalı haqqında XX əsr boyu yazılmış silsilə əsərlərin mənəvi Anasıdır. Əgər ədəbiyyatımızda kiçik hekayə Mirzə Cəlilin "Poçt qutusu"ndan çıxmışdırsa, azərbaycançılıq və milli istiqalal ideaları da bütöv bir konsepsiya kimi "Anamın kitabı"ndan doğmuşdur. Milli müstəqillik və birlik, soykökə dərin bağlılıq, milli məfkurə və istiqlal uğrunda mübarizə kimi aktual məsələlər "Anamın kitabı"nın əsas mövzusunu və qayəsini təşkil edir. Nəticə etibarilə "Anamın kitabı" - əsərdəki üç qardaşın komediyası, Ananın faciəsi, Gülbaharın isə dramıdır" (İ. Həbibbəyli). Faciə müəllif tərəfindən həm ailə faciəsi kimi, həm milli faciə kimi, həm də sinfi faciə kimi yozulur. Bir-birilə də, ana-bacılarıyla da dil tapa bilməyən üç qardaş sadə xalqla, "qara camaatla" tamamilə ünsiyyətsizdirlər. Mirzə Cəlil ürək ağrısıyla belə ziyalılarla xalq arasındakı uçurumu göstərir. Göstərir ki, nicat yolunu yalnız başqa xalqların mədəniyyətini kor-koranə təqliddə görən ziyalılar heç kəsə - nə özümüzə, nə özgəsinə lazım deyil. XX əsr Azərbaycan ictimai şüurunda, şərti olaraq, rusofillik, pantürkizm və panislamizm kimi üç cərəyanı "karikaturlaşdırılmış" şəkildə təcəssüm etdirən üç qardaş arasında keçilməz sədlər, aşılmaz çəpərlər, sal divarlar dayanıb.

Cəlil Məmmədquluzadə özünəməxsus üslubda və mövzuda bədii yaradıcılığını mənzum şəkildə də davam etdirmişdir. İstər bədii nəsr, istər dram, istərsə də publisistik əsərlərində olduğu kimi satirik şeirlərində də maarifçiliyə çağırış, müşahidə etdiyi hadisə və şəxslərin çatışmazlıqlarının, cahilliyin və mövhumatçılığın tənqidi əsas yer tuturdu. "Xoş ol zaman ki, xalq yatıb bizəban idi", "Lisan bəlası", "Zaman ol zaman idi", "Qafqaz xəbərləri" və s. şeirləri daha çox publisistik mahiyyət daşıyır. Bu şeirlər həm təsvir üslubu həm də mövzunun təqdimi formasına görə sənətkarın məqalə və felyetonlarını xatırladır. Sənətkarın satirik şeirləri daha çox "Molla Nəsrəddin" jurnalının müxtəlif saylarında dərc olunub. Ümumilikdə, Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığına nəzər saldıqda aşkar görünür ki, sənətkar üçün nəzm şəklində əsərlər yazmaq xarakterik deyil. "Molla Nəsrəddin" jurnalının ətrafında toplaşmış böyük satirik şairlər ordusu var idi. Əlbəttə, bədii sözün satirik üslubda mahir ifadəçisi olan Cəlil Məmmədquluzadə bu ordudan geri qala bilməzdi. Dövrünün bir çox şairlərindən, həmçinin, bir sıra xalq mahnıları və folklor nümunələrini satirik şəklə salaraq mükəmməl bədii mətnlər yaratmışdır. Mirzə Ələkbər Sabirin yaradıcılığında "Laylay balam laylay, yat qal dala laylay" şeirininin ahəngi duyulan "Lay-lay" şeiri tənbəlliyi, avaraçılığı tənqid etdiyi kimi, məktəbə, elmə çağırış mahiyyətini qorumuş olur:

... Böyü bir az, yeddi yaşa yetgilən,

Səhər tezdən dur küçəyə getgilən,

Müəlləq aşmağa həvəs etgilən,

Laylay, quzum, laylay, gözüm yatgilən,

Rahət olub bir azca boy atgilən...

... Sonra çalış, səy ilə şöhrət qazan,

Doldur qutulara çoxluca ilan,

Müsəlman aləmin gəzgilən, dolan

Laylay, quzum, laylay, gözüm yatgilən,

Rahət olub bir azca boy atgilən...

Bütün yaradıcılığı boyu sadə dillə xalqı oyanışa səsləyən Cəlil Məmmədquluzadə bədii yaradıcılığında fikrini satirik və yumoristik şəkildə çatdırmaqla üzdə təbəssüm yaratsa da, toxunduğu mövzularda insanın qəlbini dağlayan acınacaqlı həyat həqiqətlərini çatdırırdı. Xalqın avamlığının, təhsilsizliyinin, cahilliyinin, tənbəlliyinin gələcəkdə gətirə biləcəyi faciələri sənətkar ürək yanğısı ilə qələmə alırdı. Ədibin şifahi xalq ədəbiyyatımıza olan marağı yaradıcılığının bütün sahələrində özünü göstərir. İlk mətbuat məktəbimiz olan "Molla Nəsrəddin" jurnalının adından və sənətkarın bir çox imzalarından da görünür ki, M. Cəlil satirik ovqatını ifadə etmək üçün folklordan çox yaxşı istifadə edə bilmişdir. Folklor nümunəsi olan "Qalada yatmış idim" mahnısının ritmini qorumaqla cəlilsayağı dillə yuxarıda sadaladığımız problemləri ifadə etmişdir:

Dərədə yatmış idim, oyatdılar oyanmadım,

Burnuma tikanları uzatdılar, oyanmadım.

Bomba parta-partnan, top atılar oyanmadım,

Saqqalımdan bir ovuc qopartdılar, oyanmadım,

Müxtəsər, hər bir əməl çıxartdılar oyanmadım.

Cəlil Məmmədquluzadə həm də tanınmış publisistdir. Ədəbiyyatımızın mətbuat tarixində onun əvəzedilməz rolu var. Ədəbi məktəb yaratmış ilk mətbu orqanı olan "Molla Nəsrəddin" onun adı ilə bağlıdır. Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığının ən uca zirvəsini müəyyən etmək üçün fikirlər haçalansa da, müqayisədə daha böyük üstünlük "Molla Nəsrəddin" jurnalına verilə bilər. Bu jurnal sənətkarın yaradıcılığının bütün istiqamətlərinə aid olan əsərlərdə qaldırdığı problemlər və irəli sürdüyü ideoloji məsələlərin məcmusudur. XX əsrin əvvəllərində ölkəmizdə və ölkəmizdən kənarda baş verən hadisələrə böyük güzgü olan jurnal həm də mollanəsrəddinçilər ordusunun əsas "qərargahı" idi. Bu "qərargahda" mətbuat tariximizin qızıl sətirlərini qələmə alan soz ordusunun silahdaşları M.Ə.Sabir (1862-1911), M. S. Ordubadi (1872-1950), Ö. F.Nemanzadə (1872-1938), Ə. Nəzmi (1878-1946), Ə. Qəmküsar (1880-1919), Ə. Haqverdiyev (1870-1933), M. Möcüz (1873-1934), B.Abbaszadə (1859-1926) və b. kimi ədiblər olmuşlar. Xalqın avamlıqdan, cahillikdən, mövhumatçılıqdan qurtulması üçün mübarizə aparan mollanəsrəddinçilər həm də "ağsaqqalları" Mirzə Cəlilin ətrafında cəm olmuşdular. Cəlil Məmmədquluzadənin ilk məqalələri hələ "Molla Nəsrəddin" jurnalı fəaliyyətə başlamamışdan əvvəl ərsəyə gəlmişdi. 1905-ci ildən etibarən "Şərqi-rus" qəzeti ilə əməkdaşlıq ədibin publisistik yaradıcılığının ilk təməli hesab edilə bilər. "Molla Nəsrəddin" jurnalı həm şimali Azərbaycanın, həm də cənubi Azərbaycanın mətbu orqanı olmaqla ədəbiyyatımızın vahid şəkildə inkişafında körpü rolu oynaya bilmişdir. Jurnalın adını daşıdığı folklor qəhrəmanımız necə ki, bir gözü ilə gülüb, bir gözü ilə ağlayırdı, mollanəsrəddinçilər də baş verənlərə gülür, güldükcə düşündürür, düşündürdükcə ağladırdı. Cəlil Məmmədquluzadə adı çəkilən jurnalın yaradıcısı olmaqla bərabər həmin jurnaldakı fəaliyyəti ilə mətbuat tariximizdə satirik publisistikanın banisi olmaq titulunu da qazanmış oldu. "Molla Nəsrəddinin" müxtəlif saylarında ədibin ümumilikdə felyetonları və publisistik məqalələri çap olunmuşdur. Ədibin publisistikası məzmun və forma baxımından rəngarəngdir: məktublar, felyetonlar, məqalələr və s. Bu əsərlərdə ifadə edilən fikir və mətləblər, ideyalar sənətkarın bədii nəsrində və dram əsərlərində olduğu kimi zamanın ən aktual problemləri ilə səsləşir. Sənətkarın Azərbaycan xalqının milli oyanışına dair düşüncələrini ifadə edir.

Akademik İ.Həbibbəyli "Molla Nəsrəddin" jurnalında Cəlil Məmmədquluzadənin fəaliyyətini aşağıdakı kimi mərhələlərə ayırır:

- 1906-1914-cü illər - Tiflis mərhələsi

- 1917-ci il - Milli Demokratik Cümhuriyyət ərəfəsi dövrü

- 1921-ci il - Cənubi Azərbaycan mərhələsi

- 1922-1931-ci illər - Sovet hakimiyyəti illəri

Başlanğıc mərhələdə Cəlil Məmmədquluzadənin iti qələmindən çıxmış "Sizi deyib gəlmişəm", "Qəbirdən məktub", "Molla Nəsrəddin"in cavabı", "Necə qan ağlamasın...", "Baş", "Misyonerlər", "Erməni və müsəlman övrətləri", "Mikroblar" və s. kimi məqalə və felyetonlarda ədibin püxtələşmiş satirik publisistikası özünü göstərir. Bu məqalə və felyetonları bəzəyən şəkillər və karikaturalar savadsız və ya az savadlı təbəqənin də diqqətini cəlb etməyə səbəb olurdu. Bu mətbu orqan vasitəsilə ədib Azərbaycanda satirik qrafikanın və karikaturanın əsasını qoymuşdur. Ümumilikdə, jurnal ədəbiyyatımızda və mətbuat tariximizdə ilk nümunələrinə rast gəldiyimiz satirik publisistikanın, satirik hekayənin, felyetonun, satirik marşın, bəhri-təvilin və s. əsasını qoymuşdur.

Cəlil Məmmədquluzadə satirik realizmin bayraqdarı idi. O, daha çox problemlərin həllini göydə və xəyallarda deyil, real həyatda axtarırdı. O, problemin həlli üçün xalqın içinə girir, xalqın dili ilə danışır, xalqın düşdüyü bəlaları güzgü kimi açıb göstərir. Müxtəlif insan taleləri baxımından zəngin obrazlar ordusu yaradan sənətkar həmin obrazların real həyat insanları olduğunu dolğun şəkildə göstərə bilmişdir. Yazıçının aşağıdakı fikirləri ədibin qələm əhlinə realist ədəbiyyata çağırışını ifadə edir: "Biz bir yazıçı millətik, bizə yağ və pendirdən, süd və qaymaqdan əfzəl dünyanı yaxşıca tanımaq, təcübə görmək lazımdır. Yəni müxtəsər: bizim yazıçılıq karxanasına həmişə xammal lazımdır ki, karxanamız işləsin, bikar qalmasın".

"Anamın kitabı" və "Dəli yığıncağı" pyeslərində ana dili probleminə necə həssas yanaşmışdısa, bu həssaslıq özünü publisistik əsərlərdə də bariz şəkildə göstərmişdir. Bu baxımdan "Meymunlar" felyetonu diqqəti cəlb edir. "Gedirsən bir rəfiqin qapısını döyürsən. Bir balaca qız çıxır. Soruşursan: ağa evdə? Qız "Papa!" deyə-deyə qaçıb atasını çağırır. Girirsən içəri və qızın kefini soruşub deyirsən: "Maşallah, Münəvvər xanım, nə yekə qız olmusan?" Görürsən qız qaş-qabağın saldı. Sonra məlum olur ki, qıza gərək "Varya" deyəydin...

Xalqımızın milli ictimai fikrində özünəməxsus yeri olan Cəlil Məmmədquluzadəni Mirzə İbrahimov "böyük demokrat" adlandırmışdır. Ədibin demokratik görüşləri dövrünün milli azadlıq mücahidlərinin fikirləri ilə üst-üstə düşürdü. Demokratik cümhuriyyətin yaranmasından bir il əvvəl yazdığı "Cümhuriyyət" məqaləsi ilə ədib uzaqgörənliyini bir daha sübut etmişdir. Bu məqalədə irəli sürülən idarəçilik üsulu çox yox, məqalədən bir il sonra Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin idaretmə üsulunu xarakterizə edirdi. Bu isə ədibin demokratik cümhuriyyətə verdiyi ən böyük töhvə sayıla bilər. "Cümhuriyyət" məqaləsi Cəlil Məmmədquluzadə demokratizminin nizamnaməsidir (İsa Həbibbəyli). "Məmləkət müəyyən qanunlar gücü ilə idarə olunur. O qanunları yazan və təsdiq edən millətin məbusları, yəni vəkilləridir. Məmləkətin rəisinə prezident deyilir. Prezidenti ya millət özü seçir, ya parlaman, yəni millət vəkilləri seçir. Prezident məmləkəti idarə etməyə özünə köməkçi hesabına vəzirlər təyin edir..."

XX əsr Azərbaycan ictimai bədii fikrinin parlaq simalarından olan Cəlil Məmmədquluzadə çoxcəhətli fəaliyyəti ilə Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidi realizmi yeni və satirik istiqamətli bir mərhələyə çatdırdı.

Novator sənətkarın yaradıcılığı, klassik sənət əsərləri ilə yanaşı duran bədii nəsri mövzu-ideya, poetik forma etibarilə kamil sənətkarlıq nümunələridir. Ədibin milli şüurun oyanmasına ciddi təsir göstərən yaradıcılığı bədii nəsrində də müəllif qayəsinin, sənətkarın estetik idealının, fəaliyyətinin təcəssümüdür.

Təbiidir ki, ideya nə qədər ali, nə qədər mütərəqqi olsa da, xalq dilinə, ruhuna yaxın forma və məzmun vəhdətində cilalanmasa nə bəyənilə, nə də istənilən şəkildə qavranıla bilər. Cəlil Məmmədquluzadə sənətkarlığının ümumi qayəsi də məzmun və formanın poetik baxımından yetkin inkişaf səviyyəsi, ifadə üslubunda zəngin bədii ifadə vasitələri sisteminin bütövlüyü və rəngarəngliyi ilə şərtlənir.

Müasir dövrdə Cəlil Məmmədquluzadənin bədii irsi müxtəlif dillərə tərcümə olunur. Ədibin ayrı-ayrı hekayələri rus, ingilis, fransız, ərəb, gürcü, özbək, Ukrayna, tacik və s. dillərə tərcümə edilmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə haqqında xarici ölkələrdə bir neçə kitab çap olunmuşdur. Ədəbiyyatşünas alimlərdən Abbas Zamanovun İranda fars dilində, İsa Həbibbəylinin Türkiyədə türk dilində, Moskvada rus dilində çap olunmuş kitabları bu sahədə görülmüş işlərin başlanğıcıdır. Bununla bərabər, böyük ədib haqqında Avropa ölkələrində müxtəlif dillərdə kitabların çap olunmasına ehtiyac var. Son dövrlərdə Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərinin Macarıstanda çap olunması bu sahədə ehtiyacın tezliklə təmin ediləcəyinə ümidləri artırır.

Ümumilikdə, Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığında toxunduğu mətləblərin bir çoxu günümüzdə də aktualdır. Bu baxımdan ədib nəinki öz dövrünün, həm də müasir dövrümüzün azərbaycanlısıdır. Cəlil Məmmədquluzadənin milli-mənəvi oyanış, tərəqqi və dirçəliş, milli istiqlal, vətənçilik məsələlərinə həsr edilən, həmişə də müasir səslənən ölməz bədii publisist əsərləri Azərbaycanda hazırkı milli və müstəqil dövlət quruculuğuna uğurla xidmət edir.

Elxan NƏCƏFOV

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun dissertantı

525-ci qəzet.- 2018.- 2 mart.- S.6.