Mir Cəlal nəsri müstəqillik dövrünün elmi-nəzəri düşüncəsində
Yazar
Oxunub: 137
dəfə
Facebook Twitter
WhatsApp a - A +
21.03.18 20:56
Mir Cəlal
nəsri müstəqillik dövrünün elmi-nəzəri
düşüncəsində<b style="color:red"></b>
Himalay
QASIMOV
ADPU-nun
kafedra müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Azərbaycan nəsrini yeni bədii düşüncə
axarında inkişaf etdirərək ona yaşarılıq və
başarılıq keyfiyyətləri aşılayan, elmi ədəbiyyatşünaslığı
bir məktəb olaraq reallaş-dırıb ucaldan professor Mir
Cəlal Paşayev xaraktercə bütöv, müstəqil
düşünən kamil bir şəxsiyyət idi.
Çox böyük yaradıcı insan ol-duğuna
görə daim vicdanın sədasını dinlə-miş,
qəlbinin istəyinə əməl etmiş, varlanan
dünyanın ahənginə uymamış, onun təzələnən
rənginə heç vaxt aldanmamışdır.
Yazıçı-vətəndaş
Mir Cəlal tanrısından güc alan, mənəvi
təmkini uca tutan batin sima, XX əsr ictimai-tarixi gerçəklər
dönəmində ilkinliyini və özəlliyini qoruyub
saxlayan fövqəl insan idi. Mir Cəlalın
keçdiyi taleyolu, yazdığı ömür kitabı bir
daha təs-diq etdi ki, "qadir Tanrı verməyincə
kişi var-lanmaz". Mir Cəlal qadir
Allahın varlandır-dığı və
barlandırdığı ər kişilərdən idi.
Bu baxımdan Azərbaycan xalqının milli mənəviy-yat,
təfəkkür və intellek təntənəsinin öz ək-sini
XX əsrin təkrarsız bədii-elmi fenomeni olan Mir Cəlal
yaradıcılığında tapması təbii və
qanunauyğundur. Bunu belə yorumlamaq olar
ki, düha və istedad təbiət tərəfindən
ve-rilir, işıq və hərarət odun xassələri
olduğu kimi, düha və istedadda insan təbiətinin
öz xassəsidir. Bu həqiqət oxucunu
Mir Cəlalın yaradıcılıq bioqrafiyasının
hansı amil-lərdən qaynaqlanıb güc
aldığı, nə kimi ilkin-likdən təkanlanıb
yaşarlılıq kəsbetməsi ba-rədə konkret
düşüncə axarı ilə irəliləməyə
səsləyir.
Mir Cəlal dahi Azərbaycan şairi Məhəm-məd
Füzuli, böyük Mirzə Cəlil və Sabirlə
düha qohumluğunu fundamental elmi və son də-rəcə
orijinal təhlil üslubu əsasında gerçək-ləşən
elmi və bədii örnəkləri ilə isbat etdi. O, 1940-cı ildə
yazdığı "Füzulinin poetik xüsusiyyətləri"
monoqrafiyasına görə filo-logiya elmləri namizədi,
1947-ci ildə tamam-layıb ortaya qoyduğu "Azərbaycanda ədəbi
mək-təblər (1905-1917)" adlı dərin elmi-nəzəri
və ədəbi-tarixi düşüncəni qlobal çevrədə
sərgi-ləyən araşdırmasına görə isə
filologiya elmləri doktoru adına layiq görülmüşdür.
Məlum olduğu kimi, "Füzulinin poetik
xüsu-siyyətləri" əsəri və onun bir qədər
də zəngin-ləşdirilərək 1958-ci ildə
"Füzuli sənətkar-lığı" adı
altında nəşr olunan hal-hazırkı mətni bu gün
də və əminik ki, gələcəkdə də
bö-yük poeziya dahisi haqqında ən dəyərli elmi-nəzəri
tədqiqat əsəri kimi istinad obyekti ola-caqdır. Füzulinin bədii söz sənəti tarixinə gətirdiyi
yenilikləri poetikasının inki-şafı ilə bir araya
gətirən Mir Cəlalın araş-dırmasının
misilsiz tədqiqat əsəri olaraq
Füzulişünaslığı daim rövnəqləndirəcəyi
şəksizdir. Çünki burada
Füzuli şeiri özün-dən əvvəlki ədəbi-tarixi
proseslə, məxsusi ola-raq Nizami poetik ənənələri
ilə ilgili tədqiq olunur. Nizami və
Füzuli "Leyli və Məc-nun"unun müqayisəli təhlilini
tipoloji dü-şüncə müstəvisində incələyən
Mir Cəlal bu-nunla Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına
yeni elmi düşüncə axarı gətirmiş oldu.
"Azərbay-canda ədəbi məktəblər
(1905-1917)" monoqrafi-yası ilə isbat olundu ki, Mir Cəlal
araşdır-ma üsulunun elmi ədəbiyyatşünaslıqda
yeni, orijinal və təkrarsız tədqiqat üsulu olaraq
yorumlanması təbiidir. C.Məmmədquluzadə,
M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiyev kimi böyük sənət-karların
əsərlərindəki bədii gerçəkliyi XX əsr
Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf kon-tekstində
araşdırmaq Mir Cəlalın tədqiqat-larında daim məhz
keçilməmiş yollardan ke-çərək irəlilədiyindən
soraqverir. O, istər "Klassiklər və müasirlər",
"Gülüş bədii si-lah kimi", "C.Məmmədquluzadə
realizmi haq-qında" əsərlərində, istərsə
də prof P.Xəlilov-la birgə yazdığı "Ədəbiyyatşünaslığın
əsas-ları", prof. F.Hüseynovla birgə
yazdığı "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı"
dərsliklərində ya-radıcılıq kredosuna sadiq
qaldığını nüma-yiş etdirmişdir.
Bədii yaradıcılığa 1928-ci ildə şeirlə
başlayan Mir Cəlal ilk hekayə və oçerklə-rini
1930-cu ildə çap etdirmişdir. 1932-ci ildə
"Sağlam yollarda" adı altında oçerklər
kitabını nəşr etdirən Mir Cəlalın
yaradı-cılığında bədii nəsrin hekayə və
roman kimi janrları önəm kəsb etmişdir. Hekayənin ma-hir ustası olan ədib Azərbaycan ədəbiyyatın-da
bu janrın inkişafına mühüm töhfələr
vermişdir. "Həkim Cinayətov", "Mərkəz
Adamı", "Təzə toyun nəzakət
qaydaları", "Bos-tan oğrusu", "Kəmtərovlar
ailəsi", "Mirzə", "Anket Anketov" hekayələri
ilə Mir Cəlal 30-cu illərdə tənqid oxunu çəkinmədən,
son dərəcə cəsarətlə hədəfə
qarşı yönəldə bilmişdir. Bu hekayələrdə
yer alan bədii gülüşlə ədib
insanda sağlam duyğular oyadır, gerçəkliyə
ba-xışda ayıqlıq hissi aşılayır,
haqsızlığa, mənfiliyə qarşı
dözümsüzlük ovqatı təlqin edirdi.
Bu hekayələr
də savadsız mirzələr, cinayət-kar həkimlər,
"mərkəz adamı" Əntərzadələr,
ar-vad alıb boşamaqla varlanan Balaxanlar, mənə-viyyatca
cılızlaşıb düşkünləşən Səadət
xa-nımlar, "nəzakət" pərdəsi altında
çirkin si-malarını gizlətməyə
çalışanlar ədibin özü-nəməxsus
realist qələminə tuş gəlirlər.
C.Məmmədquluzadə və Ə.Haqverdiyev hekayə
yaradıcılığı ilə formalaşan poetik ənənə-ləri
yeni şəraitdə davam və inkişaf etdirən ən
böyük ustad sənətkar, əlbəttə ki, Mir Cəlal-dır. Sovet gerçəkliyinin
ideoloji basqılara rəvac verib sənəti siyasət
atının yedəyinə al-dığı şəraitdə
hekayə kimi çevik bir janrı çağın ədəbi
prosesinin aparıcı forması ola-raq gündəmdə
saxlamaq kifayət qədər müşkül məsələ
olsa da, məhz mütəfəkkir yazıçı Mir Cəlalın
sənətkar cəsarəti, əzmi və iradəsi sa-yəsində
bu janr mövzu dairəsini genişləndir-di, poetik-struktur
imkanlarını qədərincə ar-tırdı. Hekayələrində
zahiri effektə deyil, daxili mənaya, səciyyəvi əlamətlərin
bədii inikasına önəm verildiyindəndir ki,
"Qonaq-pərəst", "Dost
görüşü", "Vicdan əzabı",
"Müa-licə" kimi "Həkim hekayələri"
(1938-1939) silsiləsinə daxil olan satirik əsərlərdə
lirik-yumoristik məqamlar məxsusi yer alaraq janrda subyektiv
başlanğıcın fəallığına zə-min
yaradılır. Müəllif lirik ifadələri
elə ustalıqla işlədir ki, oxucuda tənqid obyek-tinə
qarşı qəzəb və nifrət hissi daha da artır.
Bu zaman lirik fonda canlandırılan mənfi
tip daha şiddətli gülüş doğurur və li-rik
leksikanın ironik ağırlığına davam gə-tirmək
iqtidarında olmayan tiplər sıxılıb əzilirlər.
Yazıçı tipləri, xarakter,
düşüncə tərzi, ictimai-sosial və məişət
ədaları baxı-mından fərqləndirir, müxtəlif
nəsillərə, ayrı-ayrı zümrə və təbəqələrə
mənsub olanları tənqid müstəvisi üzərində
ustalıqla bir araya gətirir. Mir Cəlalın satirik
hekayə ustalığının mühüm dəyəri həm
də ondadır ki, o, la-konik təsvirlər vasitəsilə
gülüş hədəfləri-nin daxili aləmi,
psixoloji-mənəvi durumu, ictimai-sosial mövqeyi, iç
dünyasında cərə-yan edən neqativ proseslər barədə
bitkin və dolğun informasiya verə bilir. Bu
kimi məziy-yətlər Mir Cəlalın satirik hekayə
yaradıcı-lığının əsas məğzini,
başlıca məzmununu təşkil edir.
Mir Cəlal Azərbaycan ədəbiyyatında
miniatür romanlar müəllifi kimi də şöhrət
qazanmışdır. "Dirilən adam", "Bir gəncin ma-nifesti",
"Açıq kitab", "Yaşıdlarım",
"Təzə şəhər", "Yolumuz
hayanadır" əsərləri isbat etdi ki, roman kimi epik
vüsətli bir janrda da sənətkar sözlərin
meydanını daraltmaqla bədii fikrin təsir
imkanlarını hədsiz dərə-cədə artıra bilər.
Mir Cəlal sözügedən əsərlərin
süjetini lirik-psixoloji axara salmaqla ümumən roman
janrına daxili nəfəs genişliyi gətirmiş oldu.
lll
Mir Cəlal haqqında çox yazılmışdır. Aparılan tədqiqatlarda
böyük sənətkarın
yaradıcılığının mövzu, ideya və sənətkarlıq
xüsusiyyətləri haqqında bu gün də öz
müasirliyini saxlayan dəyərli fikirlər söylənmişdir.
Mir Cəlalın bədii
yaradıcılığı polifonik məzmuna və dərin
məna potensiallarına malikdir. Təsadüfi
deyil ki, müstəqillik dövrünün tədqiqatçıları
da onun ədəbi-bədii irsinə çox həvəslə
nüfuz edir, yaradıcılığının yeni-yeni sirlərini
elmi təhlil müstəvisinə gətirirlər. Təyyar Salamoğlunun "Mir Cəlal nəsri və
müasirlik (metodoloji münasibət kontekstində)"
araşdırması məhz bu baxımdan diqqəti çəkir
və ciddi elmi əhəmiyyət kəsb edir.
Təyyar Salamoğlu imzası elmi-ədəbi ictimaiyyətə
və geniş oxucu kütləsinə yaxşı
tanışdır. Professor T. Salamoğlu tənqid və ədəbiyyatşünaslıq
istiqamətində məhsuldar bir yaradıcılıq yolu
keçmişdir. Ədəbi-elmi ictimaiyyət
onu nəsr tənqidçisi və roman tədqiqatçısı
kimi daha yaxşı tanıyır və qəbul edir.
T.Salamoğlu intellektual və orijinal düşüncə
tərzinə malik bir ədəbiyyatşünas-tənqidçidir. Bu cəhət
onun estetik zövqündə, bədii dünya duyumunda və təhlil
üslubunda özünü aydın göstərir. Alimin faktı, tarixi-bədii sərvətləri
mahiyyət müstəvisinə yönəldib konsepsiya yaratmaq
istedadı təqdirəlayiqdir. Belə ki,
tədqiq etdiyi çoxsaylı ədəbiyyatşünaslıq
problemləri haqqında mülahizələri (əslində,
konseptual mövqeyi) belə bir fikir formalaşdırır ki,
o, bu problemləri araşdırmaq yolunda sərt dönüm və
döngələri keçməyə iqtidarlı bir ədəbiyyatşünasdır.
Bədii sərvətləri inamlı təfəkkür
gəzişmələri və tipoloji-struktur təhlil prinsipi əsasında
incələməsi onun fikir və mülahizələrini sənətin
həqiqətinə yönəltmək imkanı verir.
Azərbaycan
ədəbi-nəzəri fikrində "sovet" işarəsi
ilə işarələndirilmiş bütün ədəbiyyatın
yeganə dəyərləndirmə meyarının "bədii
mətnin özü" olması haqqında T.Salamoğlunun
konsepsiya gerçəkləşdirməsi ədəbiyyatşünaslığımızda
elmi həqiqət kimi artıq etiraf olunmaqdadır. "Mir Cəlalın bədii nəsri və
müasirlik (metodoloji münasibət kontekstində)"
adlı monoqrafik tədqiqat da bu konsepsiyanın gerçəkləşdirilməsi
istiqamətində uğurlu bir addımdır. "Yenidən oxu" konseptini istər bədii, istərsə
də ədəbi mətnlərə münasibətdə əsas
yanaşma metoduna, dəyərləndirmə üsuluna
çevirən Salamoğlu" (S.Rzasoy) Mir Cəlalın roman
yaradıcılığını, xüsusən onun ilk
üç romanını yeni metodoloji müstəvidə
oxuyub, elmi təhlil obyektinə çevirə bilmişdir.
T.Salamoğlunun irəli sürdüyü əsas tezislərdən
biri budur ki, Mir Cəlalın romanları zamanın axarında
yazılmayıb, ona görə də zamanın axarında
yazılmış romanlar kimi dəyərləndirilə bilməz. T.Salamoğluna görə nə
"Dirilən adam", nə "Bir gəncin manifesti", nə
də "Açıq kitab" romanları inqilab uğrunda
mübarizədən, sovet həyat tərzinin
üstünlüklərindən bəhs edən əsərlər
kimi qəbul edilməməlidir.
Tədqiqatçı
"Bizim də zoşşenkolarımız olubmu?" adlı
yazısında 30-40-cı illərdə ümumittifaq
miqyasında gedən ədəbi prosesə nəzər
salır, siyasi rejimin ədəbiyyat siyasətini, xüsusən
UİK(b)P MK-nın məşhur 1946-1948-ci
il qərarlarını geniş təhlil müstəvisinə
çəkir və sübut edir ki, sözügedən illərdə
SSRİ məkanında yaranan ədəbiyyatı birmənalı
şəkildə ancaq sovet ideologiyasını əks etdirən
əsərlər kimi qiymətləndirmək olmaz. Başqa sözlə, bu illərin ədəbiyyatı
büsbütün sosrealizm çevrəsində olmayıb.
Partiya qərarlarında adıçəkilən
yazıçıların kəskin tənqid olunmasının
səbəbi heç də onların əsərlərinin
ideya-bədii zəifliyi olmayıb. Bu əsərlər
ona görə tənqid olunub ki, sovet rejimini təbliğ etməyib,
bədii inikasda milli və bəşəri dəyərləri
əsas götürüblər, ədəbiyyatın immanent
qanunlarına sədaqət nümayiş etdiriblər.
T.Salamoğlu sübut edir ki, partiya qərarlarından sonra Mir
Cəlalın yaradıcılığının kəskin tənqid
hədəfinə çevrilməsi onun əsərlərinin
antisovet ruhu ilə bağlı olub; "Bir gəncin
manifesti"nin, "Açıq kitab"ın milli
varlığın müstəmləkə rejiminə
qarşı mübarizəsindən bəhs edən əsərlər
kimi yazılması səbəb olub; "Dirilən adam"da
milli məzmunun, bəşəri ideyanın "inqilab
uğrunda mübarizə"nin fövqündə dayanması
olub.
Təsadüfi
deyil ki, müstəqillik dövrünün tədqiqatlarında
(akademik İ.Həbibbəylinin son metodoloji
araşdırmalarında) sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı
tipoloji cəhətdən iki istiqamətə ayrılıb:
1. Azərbaycan
sovet ədəbiyyatı, yəni sovet ideologiyası əsasında
yaranmış Azərbaycan ədəbiyyatı;
2. Sovet
dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı, yəni sovet
dövründə yazılan, lakin Azərbaycan gerçəkliyini
əks etdirməyə üstünlük verən Azərbaycan
ədəbiyyatı.
T.Salamoğlunun
kitabda özünə yer almış növbəti
yazılarında - "Balzak realizmi ilə sosrealizm arasında
"Dirilən adam", "Bir gəncin manifesti" -
pritçalar romanı", "Açıq kitab"ın
açılmamış sirləri" adlı konseptual
araşdırmalarında çox əsaslı sübut və
dəlillərlə, elmi məntiqlə, başlıcası isə
bilavasitə bədii mətnə istinadla sübut edilir ki, Mir
Cəlalın yaradıcılığı yuxarıdakı
tipoloji bölgünün ikinci istiqamətinə daxildir.
Tədqiqatçı
postmodernist estetikaya dair bir nəzəri prinsipi önə
çəkir: "Bədii əsərin öz strukturu
etibarı ilə bitib-tükənməz məna potensialına
malik olması böyük əhəmiyyət kəsb
edir". Bu nəzəri postulatdan çıxış edərək
Salamoğlu məsələni belə qoyur: "Bəlkə
biz "Bir gəncin manifesti"nə "bitib-tükənməz
məna potensialı" prizmasından yanaşaq? Sovet hakimiyyəti
uğrunda gedən mübarizəni də uzaqbaşı bu məna
potensiallarından biri hesab edək?.. Bəlkə, romanın materialını "mətn
hesab edərək onu yenidən "oxu"yaq? Sovet tənqidinin üstündən sükutla
keçdiyi, qabartmaq lazım bilmədiyi milli və bəşəri
məzmunu önə çəkək?" Maraqlı və
ən təqdir olunan cəhət budur ki, tədqiqatçı
"Bir gəncin manifesti"ndə sovet hökuməti
uğrunda mübarizəni tam arxa plana keçirən milli və
bəşəri məzmunun ifadəsini kəşf edib
ortalığa çıxara, bizi öz təhlillərində
və məntiqində haqlı olduğuna inandıra bilir.
Tədqiqatçı
"Bir gəncin manifesti"ni bizə
öz şərti - metoforik məzmununda, pritçalar
romanı kimi tədqim edir. Romanda altıncı və səkkizinci
fəsillər kimi yer alan "Gecənin
hökmü" və "İtə ataram, yada satmaram"
adlı hissələri T.Salamoğlu bir-birinin məntiqi
davamı olan və eyni zamanda, tam müstəqil pritçalar
kimi oxuyur. Məhz bu "oxu" prosesində
romanda əks olunan tarixi dövrə - 1918-1919-cu illərdə
doqquz aylıq zaman kəsiyində ingilislərin Azərbaycana
müstəmləkəçi müdaxiləsini əks etdirən
tarixi proseslərə yazıçının vətəndaş
münasibəti aydınlaşır. T.Salamoğlu
tarixi proseslərlə roman mətnini müqayisəli təhlilə
cəlb edərək əsərdəki ingilis
obrazlarının müstəmləkəçi rejimi
simvollaşdırması məsələsini qoyur, hər iki
pritçada ingilis-Sona qarşıdurmasını milli
varlığın müstəmləkəçi rejimə
müqavimət hərəkatını simvollaşdıran təsvirlər
kimi izah edir. "İtə ataram, yada
satmaram" pritçasında Sonanın milli
varlığı müdafiə mövqeyinə
hesablanmış hərəkətlərində ümumxalq dəstəyi
və sevgisinin ifadəsi isə bütövlükdə
xalqın müstəmləkə rejiminə qarşı
mübarizə əzminin ifadəsi kimi dəyərləndirilir.
Hər iki pritçanın əhatəli tədqiqi, Sonanın
"mən Sona deyiləm, əgər bu ceyrana ingilis əli dəyə"
andının, eyni zamanda, onun "itə ataram, yada
satmaram" sözlərində ifadə olunan iradəsinin
metofik məzmununun təfsilatlı açılışı,
Sona obrazı ilə Ç.Aytmatovun Nayman-ana obrazları
arasında aparılan paralellər, Baharın acınacaqlı
taleyinə humanist münasibətin ifadəsi və s. məsələlərə
dair əsaslı təhlillər bizi tədqiqatçının
roman haqqında son qənaətinə büsbütün şərik
olmağa səsləyir: "Bir estetik kateqoriya olaraq biz
tarixiliyin gücünü onun müasirliyində
axtarırıq. İngilis
işğalçı rejiminə milli varlığın
müqavimət hərəkatını bütün incəliklərinə
qədər bədii təhlilin mərkəzinə çəkəndə
vətəndaş yazıçının Vətəni
başqa bir işğalçı rejim altında idi. "Boz şeytan"ı "ağ ayı" əvəz
etmişdi.
Mir Cəlalın qələmində milli şüura
yeridilən işğalçılığa barışmaz
münasibət ideyası vətən övladını yeni
bir mücadilə meydanı açmağa, "ağ
ayı" ilə mübarizəyə səfərbər
edirdi. "Bir gəncin manifesti" bir də bitib-tükənməyən
bu mübarizə pafosu ilə müasirdir".
Mir Cəlalın romanları arasında ən çox
mübahisələrə səbəb olanı,
büsbütün zidd mövqelərdən qiymətləndiriləni
"Açıq kitab" olmuşdur. Romanın
yazıldığı zamanda onun haqqında ən uzaqgörən
və obyektiv fikri M.C.Cəfərov söyləmişdir.
Tədqiqatda oxuyuruq: "... 1945-ci ildə yazdığı
"Açıq kitab"
adlı məqaləsində M.C.Cəfərovun romanı
"həqiqətin üzünə dik baxan" əsərlər
sırasında görməsi və bunu xüsusi ahənglə
qeyd etməsi görkəmli tənqidçinin zamanına
görə açıqlaya bilmədiyi çox mətləblərdən
xəbər verir". O, məsələni belə qoyur:
"M.C.Cəfərovun "Açıq kitab" məqaləsində
dilə gətirdiyi həqiqətləri daha da inkişaf etdirməyə,
demədiyi, deyə bilmədiyi həqiqətləri
açıb ortalığa qoymağa bizə nə mane
olur?"
Kitabda yer
alan "Bizim də
zoşşenkolarımız olubmu?" və
"Açıq kitabın açılmamış sirləri"
yazılarında romanın "zamanına görə
açıqlana bilməyən" mətləblərindən
danışılır.
Tədqiqatçı "Açıq kitab"ı "zamanını qabaqlayan roman" adlandırır: "Məsələ burasındadır ki, təsvir predmetinə çevirdiyi həyat hadisələrinin obyektiv inikası və insan talelərinin önə çəkilməsi, başqa sözlə, humanist pafosu və idealı ilə "Açıq kitab" onunla eyni dövrdə yazılan romanlarla yox, ondan xeyli sonra yazılmış "Yanar ürək", "Yeraltı çaylar dənizə axır" və b. tipli digər əsərlərlə birləşir. Bu mənada "Açıq kitab" zamanı qabaqlayan bir romandır". T.Salamoğlu bu mövqeyini - "Açıq kitab"ı ondan 15-20 il sonra, siyasi yumşalma dövründə yazılan romanlarla eyni ideya mövqeyinə gətirməsini necə əsaslandırır?
"Yanar ürək", "Yeraltı çaylar dənizə axır" və bu tipli digər romanlar siyasi yumşalma dövrünün imkanlarından istifadə edib sovet rejiminə məxsus eybəcərlikləri təhlil müstəvisinə çəkə bilmişdilər. T.Salamoğlu əsaslandırır ki, İ.Hüseynov, M.Hüseyn və b. siyasi yumşalma dövründə ortaya qoyduqları estetik mövqeyi Mir Cəlal "Açıq kitab"da 1941-ci ildə gerçəkləşdirmişdi. T.Salamoğlu iddia edir ki, Mir Cəlal "Açıq kitab"da Kərim Gəldiyevi xalqımızın "xoşbəxt həyatını öz dar, şəxsi mənfəətləri xatirinə içəridən zəhərləməyə çalışan" (M.C.Cəfərov) antipod obrazı səviyyəsində yaratmayıb.
Tədqiqatçı Gəldiyev obrazının, "gəldiyevçilik"in tam fərqli - şərti-metoforik məzmununu açır: "Açıq kitab" romanının satirik qəhrəmanı bu mühitdən (sovet rejimi mühitindən - H.Q.) güc alan və onun xarakterini ifadə edən bir obraz kimi yaradılmışdır... Mir Cəlal Kərim Gəldiyevi fərdi xarakterin ümumiləşdirilmiş obrazı kimi yaratmayıb. Onun simasında siyasi rejimin "mənəvi dünyası"nı əks etdirib. Kərim Gəldiyev şərti-metoforik obrazdır. Zamanın xisləti Kərim Gəldiyevin üzərinə köçürülüb". Bu mülahizələrdən sonra T.Salamoğlu Zamanın Kərim Gəldiyevin üzərinə köçürülən xislətinin əlamətdar keyfiyyətlərini sıralayır. Bu sıralanmada sovet rejiminin milli varlığa münasibətinin müstəmləkəçi xarakteri bütünlükdə əks olunur. T.Salamoğlu iddia edir ki, sovet rejiminə kəskin tənqidi münasibətlərin tarixi 50-ci illərin ortalarından yox, elə 30-40-cı illərdən başlayır. Bu isə o deməkdir ki, alim belə bir mövqe üzərində israr edir ki, 20-ci illərdən 50-ci illərin ortalarına qədərki milli ədəbiyyatı büsbütün "sosrealizm çevrəsində" təsəvvür etmək heç də özünü doğrultmur.
T.Salamoğlu irəli atdığı fikri, müdafiə etdiyi konsepsiyanı axıra qədər əsaslandırmağı bacaran və təhlillərində mübahisə üçün yer qoymamağa çalışan bir tədqiqatçıdır. Onun "Açıq kitab"ın bədii konflikti ilə bağlı irəli sürdüyü mülahizələr də bu baxımdan olduqca səciyyəvidir. Bu mülahizələr ədəbiyyatşünaslığımız üçün tamamilə yenidir. Tədqiqatçı belə bir mövqedədir ki, "romanın konflikti Vahid-Rübabə cütlüyü ilə Kərim Gəldiyevin arasındakı ziddiyyətlər əsasında inkişaf edir". Yəni Gəldiyevi sovet rejimini metoforalaşdıran obraz kimi təsəvvür edən tədqiqatçı Vahid-Rübabə cütlüyündə milli varlığın bədii təcəssümünü görür. Beləliklə, T.Salamoğlu Vahid-Rübabə cütlüyü ilə Gəldiyev arasındakı ziddiyyətləri, çarpışmaları milli varlığın sovet rejiminə qarşı müqavimət hərəkatı kimi mənalandırır. Vahidlə Rübabə obrazlarının "son dərəcə zəif, sönük" çıxması ilə bağlı tənqiddə səslənən fikirləri təkzib edən alim onların daşıdığı estetik funksiya ilə bağlı təkzib edilməsi çətin olan əsaslı arqumentlər irəli sürür: "Nə Rübabə, nə də Vahid "zəif, sönük xarakterlər" deyil, gücsüzdürlər. Bu obrazların yaradılmasında da yazıçının həyat həqiqətinə sədaqəti bütünçılpaqlığı ilə görünür. Müəllif onları "şişirdilmiş müsbət qəhrəman"lar kimi təqdim etmək fikrindən uzaqdır. Zamanın günü-gündən dəyişən xarakteri Vahidin və Rübabənin xeyrinə deyil. Milli tarixi varlıqdan gələn və Vahidin və Rübabənin xarakterində cəmləşən keyfiyyətlər onların yaşadıqları zamanda təqdir olunmur. Buna görə də onlar getdikcə daha artıq gücsüzləşir və tragik bir həyat yaşamağa məhkum olunurlar".
Ədəbiyyatşünaslığımız müasir Azərbaycan ədəbiyyatında yeni keyfiyyət mərhələsinə keçidin başlanğıcını 50-ci illərin ortalarına aid edir. Bu zaman keçidi şərtləndirən əsas əlamətlər sırasında ədəbiyyatımızda insan amilinin, şəxsiyyət başlanğıcının önə keçməsi əsas götürülür. Heç şübhəsiz ki, burada böyük həqiqət var. Bu tipoloji təsnifatın ictimai-siyasi proseslərlə və dünya ədəbiyyatında baş verən hadisələrlə, bu hadisələrin milli ədəbi mühitdəki əsas əks-sədası ilə şərtlənməsinə də şübhə etmirik . Lakin T.Salamoğlunun Mir Cəlalla bağlı tədqiqatları 20-50-ci illərin ədəbiyyatını insan amilindən, şəxsiyyət başlanğıcından sərt-nəzər etmək fikrinə tənqidi yanaşma təlqin edir. Onun "Dirilən adam"la bağlı araşdırmaları ədəbiyyatımızda hətta repressiya dövrünün ərəfəsində belə insan amilinin, insana humanist münasibətin konseptual qoyuluşundan xəbər verir.
Tədqiqatçı O.Balzakın "Polkovnik Şaber" və Mir Cəlalın "Dirilən adam" əsərlərini müqayisəli təhlilə cəlb edərək belə qənaətə gəlir ki, "hansı zamanda və şəraitdə yaşamasından asılı olmayaraq ölməmiş insanın öz sağlığını sübut edə bilməməsinin təsviri insana qeyri-humanist münasibəti tənqid kontekstini önə çıxarır. Salamoğlu düşünür ki, XIX əsrin dahi tənqidi realistinin də, XX əsrin sosrealistinin də "dirilən adam" süjetinə verdiyi bədii həll insana qeyri-insani münasibətinə görə ictimai mühiti, sosial-siyasi şəraiti kəskin tənqidə istiqamətlənir. Mir Cəlalın "Dirilən adam" mövzusuna verdiyi bədii həll onu Balzak realizminin varisinə çevirməklə, sənətkarı sosrealizm çevrəsindən çıxaran əsas metodoloji keyfiyyət statusu qazanır. Tədqiqatçıya görə, Mir Cəlalın yaradıcılığının sonrakı mərhələlərində də, xüsusən "Bir gəncin manifesti" və "Aşıq kitab"da bədii əksetdirmədə insan amilini davamlı keyfiyyətə çevirməsi bu romanların hər üçünü "İnsanlığın manifesti kimi yaşayan romanlar" kimi xarakterizə etməyə imkan verməklə onun yazıçı üslubunun dominantı kimi çıxış edir.
Prof.T.Salamoğlunun "Mir Cəlal nəsri və müasirlik (metodoloji münasibət kontekstində)" adlı bu əsəri böyük yazıçının yaradıcılığına münasibətin tam yeni elmi və metodoloji aspektlərini üzə çıxaran tədqiqat kimi mühüm dəyərə malikdir. Düşünürük ki, bu monoqrafik araşdırma ədəbi-elmi ictimaiyyətin dərin marağına səbəb olacaqdır.
525-ci qəzet $g 2018.-
20 mart.- S.7.