Akademik Feyzulla Qasımzadə və müasirləri

Himalay QASIMOV

ADPU-nun kafedra müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin şəxsən tanıdığı, zəkasını, elmini, şəxsiyyətini, müəllim kimi fədakarlığını yüksək dəyərləndirdiyi akademik Feyzulla Qasımzadənin doğum tarixinin 120 illiyinin AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda təntənəli şəkildə xüsusi qeyd edilməsi təbii olmaqla yanaşı, həm də qədrşünaslıqdan xəbər verir.

Gənc nəslin təlim-tərbiyəsində ömür sərf edən, tale kitabını universitetlərin divarları arasında yazan klassik pedaqoqların yubileylərinin xüsusi qeyd edilməsi son dövrdə artıq ənənə şəklini almışdır. Bu sırada böyük ədəbiyyatşünas, elm fədaisi, görkəmli pedaqoq və müdrik şəxsiyyət kimi təqdir edilən akademik Feyzulla Qasımzadənin yubileyinin çağımızda təntənəli keçirilməsi hər kəsdə könül xoşluğu və minnətdarlıq duyğusu doğurur. Ulu bir şəcərənin daşıyıcısı olan Feyzulla Qasımzadənin babası Hacı Cahanbaxış səxavətli və uzaqgörən bir kənd adamı olub. Allaha, İslam dininə sonsuz məhəbbəti ilə fərqlənən bu insan müqəddəs məkanımız Məkkəni ziyarət edən ilk şəxslərdən olaraq əlbəttə ki, həmkəndliləri tərəfindən daim minnətdarlıqla təqdir olunaraq ehtiramla yad edilib. Belə bir şəxsin 1863-cü ildə Səməd adlı oğlu dünyaya gəlir. Səməd də atası kimi Allaha qəlbən bağlı bir insan olub. O, mükəmməl təhsil ala bilməsə də, güclü yaddaşı hesabına bir sıra uğurlar əldə edib. Zəngin hafizəyə malik olduğu üçün müqəddəs kitabımız "Qurani-Kərim"in əksər surələrini, yüzlərlə ayəsini yadda saxlaya bilib.

Təhsilinin ibtidai səviyyədə olmasına baxmayaraq, Səməd kişi dahi şair və mütəfəkkirimiz Məhəmməd Füzulinin vurğunu olub. Şairin elə bir qəzəli, beyti yox idi ki, Səməd kişi onlardan xəbərdar olmasın. O, həmçinin, Sədi, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Ələkbər Sabir və neçə-neçə dühalarımızdan çeşidli nümunələr də əzbər deyərmiş. Deyilənə görə, Səməd kişinin Mərdəkanda çox da böyük olmayan torpaq sahəsi varmış. Bir hissəsini satıb pula çevirə də bilərdi. Amma o, torpağından bir hissəsini məşhur xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevə bağışlayaraq deyir: "Hacı! Torpağı sənə bağışlayıram. Amma mümkünsə burada bir məktəb tikdir ki, camaatımız oxusun, savadlansın".

Hacı Zeynalabdin Tağıyev məhz elə belə də edir. Onun həmin pay sahəsində tikdirdiyi məktəb 1905-ci ildə hazır olur və yüzlərlə kasıb kəndli balası, o cümlədən, Səməd kişinin oğlanlarından üçü həmin məktəbdə təhsil alırlar.

Səməd kişinin ömür-gün yoldaşı Püstəxanım da deyilənlərə görə, misilsiz yaddaşa malik imiş. Yüzlərlə şeir, bayatı, qoşma bilər, boş vaxtlarında özü də şeir, bayatı qoşarmış. Onların nigahından 5 oğul, 2 qız dünyaya gəlir və hər biri də zaman-zaman ağıl, zəhmətkeşlik, ləyaqət, nəciblik və mərdlik simvoluna çevrilirlər.

Səməd kişinin birinci oğlu Feyzulla Qasımzadə 1898-ci il fevralın 19-da Bakının Mərdəkan kəndində dünyaya gəlir. Uşaqlıqdan görmə qabiliyyəti zəif olsa da, valideynlərindən irsən keçən zəhmətsevərlik, fenomenal yaddaş və fitri istedad onun mahir pedaqoq və XX əsrin ən nəhəng ədəbiyyatşünas alimlərindən biri kimi şöhrət qazanmasına gətirib çıxarır.

Feyzulla Qasımzadə ilk təhsilini 8 yaşında doğulduğu kənddəki mollaxanada alır. Burada üç il oxuduqdan sonra 1909-cu ilin sentyabrından təhsilini Bakıdakı rus-tatar məktəbində davam etdirir. 1912-ci ildə həmin məktəbi uğurla başa vuraraq müsabiqə yolu ilə Bakıdakı ali-ibtidai məktəbin II sinfinə qəbul olunur. 1916-cı ilin mayında həmin məktəbi də yüksək göstərici ilə bitirir və gimnaziyaya daxil olur. O vaxtlar savadlı, bilikli, bacarıqlı şəxsiyyətlərə böyük ehtiyac duyulduğundan gənc Feyzulla Səmədoğlu 1917-ci ilin yanvarında Göyçay qəzasının Qəzyan kənd orta məktəbinə müdir, həmin ilin sentyabrında isə Mərdəkan kənd orta məktəbində müəllim kimi fəaliyyətə başlamalı olur.

Feyzulla Qasımzadə 1919-cu ildə ADPU-nun dil və ədəbiyyat şöbəsinə daxil olur və 1925-ci ildə oradakı təhsilini uğurla başa vurur. 1925-29-cu illərdə isə Bakı Dövlət Universitetinin yeni açılmış Şərqşünaslıq fakültəsində ikinci ali təhsil alır. 1929-cu ildə o, Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspiranturasına daxil olur və 1931-ci ildə həmin ocaqdakı təhsilini başa vurur. O, 1930-38-ci illərdə həm müəllim, həm də alim kimi fəaliyyət göstərir. Belə ki, Xalq Maarif Komissarlığında metodist-təlimatçı vəzifəsində çalışır və eyni zamanda, bir-birindən fərqli, orijinal tədqiqat əsərləri yaradır.

İstedadlı alim 1939-cu ildə "M.F. Axundovun həyat və yaradıcılığı" mövzusunda namizədlik, 1955-ci ildə isə "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında realist-demokratik cərəyanın inkişafı tarixi" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını böyük coşğu ilə müdafiə edir. Akademik Feyzulla Qasımzadə məhsuldar, zəhmətkeş, sözün həqiqi mənasında cəfakeş fəaliyyəti nəticəsində az bir zamanda nəinki Azərbaycanın, o cümlədən, keçmiş Sovetlər Birliyinin və Şərq dünyasının məşhur alimlərindən, sayılıb-seçilən ziyalılarından birinə çevrilir. Onun gecəli-gündüzlü zəhməti nəticəsində 600-dən çox elmi, 400-dən artıq qəzet və jurnal məqaləsi, 34 kitabı (monoqrafiya, dərslik, dərs vəsaiti, müntəxabat və s.) işıq üzü görür. Onların bəzilərini dəyərli oxuculara təqdim edirik:

1."M.F.Axundovun həyat və yaradıcılığı". Bakı, 1962.

2.Ədəbiyyatdan terminlər lüğəti. Bakı, 1940.

3.Tənqidi realizm. Bakı, 1952.

4.N.B.Vəzirov. Bakı, 1954.

5.XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında realist-demokratik cərəyanlar. Bakı, 1955.

6.A.A.Bakıxanov Qüdsi. Bakı, 1956.

7. XIX əsr Azərbavcan ədəbiyyatı tarixinə dair tədqiqlər. Bakı, 1960

8.XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, 1947, 1956, 1966, 1974, 2017 və sair.

Onu da qeyd edək ki, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini ilk dəfə bütöv bir kurs kimi yaradan məhz Feyzulla Qasımzadə olmuşdur. Onun "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" dərsliyi 60 il ərzində dəfələrlə nəşr olunaraq tələbə-gənclərin istifadəsinə verilib. Çox sevindiricidir ki, çağımızda da belə bir fundamental bütün mümkün hədəfləri özündə ehtiva edən bu dərsliyə böyük ehtiyac var. 1956-cı ildə SSRİ Ali Təhsil Nazirliyi tərəfindən elan olunmuş müsabiqəyə əsasən müxtəlif fənlər üzrə yüzlərlə dərslik çap olunmuşdu. Lakin bunlardan yalnız 10-u Nazirlik tərəfindən xüsusi əmr ilə qiymətləndirilmişdir. Nə xoş ki, onların arasında Feyzulla Qasımzadənın "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" dərsliyinin dəyəri xüsusi vurğulanmışdır.

1962-ci ildə Parisdə "M.F.Axundovun əsərləri" fransız dilində YUNESKO-nun xətti ilə çap olunarkən kitaba "Ön söz" yazmaq məsuliyyəti məhz akademik Feyzulla Qasımzadəyə həvalə olunmuşdu. Feyzulla Qasımzadə XX əsrin 30-cu illərində elm-mədəniyyət tariximizə müəllim, tədqiqatçı kimi daxil olur, 40-cı illərdə alim, müəllim kimi etibarlı, möhtəşəm və özümlü yer tutur. 50-ci illərdən XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının aparıcı mütəxəssisi olaraq böyük şöhrət qazanır, xidmətləri etiraf edilən və təqdir olunan bu yenilməz alim, həm də məşhur tədqiqatçı kimi ədəbiyyatşünaslıq fikrimizin inkişafına layiqli töhfələr bəxş edir. Ali filoloji təhsilin təşkilatçılarından sayılan yenilməz şəxsiyyət bu kimi misilsiz xidmətləri ilə ictimaiyyətin sevimlisinə çevrilir. Azərbaycan xalqının filoloji təfəkkürə yiyələnməsi istəyində olan neçə-neçə nəsil məhz akademik Feyzulla Qasımzadənin dərsliklərindən faydalanır. Bu baxımdan o, milli ədəbiyyatımızın məşhur tədqiqatçısı statusunu nə xoşbəxt ki, bu gün də qoruyub saxlamaqdadır.

Böyük alim sağlığında 30 elmlər doktoru və 120 elmlər namizədi yetişdirmişdir. Bundan savayı, on minlərlə gənc vətən oğlu vətənpərvərliyi, yurd sevgisini, torpaq müqəddəsliyini uca tutmağı məhz Mirzə Feyzullanınn öyüdyönlü dərslərindən və əsərlərindən əxz etmişlər. Feyzulla müəllimin mühazirələrini birbaşa dinləmiş və faydalanmış məşhur simaların adları sayılmaqla qurtaran deyil. Feyzulla Qasımzadə uzun illər iki universitetdə- Bakı Dövlət Universiteti və Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində ədəbiyyat kafedralarına başçılıq etmişdir. Belə ki, 1940-1950-ci illərdə Bakı Dövlət Universitetində "Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasına", 1950-70-ci illərdə isə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" kafedrasına böyük müvəffəqiyyətlə rəhbərlik etmişdir.

60 il pedaqoji və elmi sahədə misilsiz xidmətlər göstərən, üç dəfə "Qırmızı Əmək Bayrağı" ordeninə layiq görülən akademik F.Qasımzadə 1943-cü ildə "Əməkdar elm xadimi", 1958-ci ildə "Əməkdar müəllim" və "Qabaqcıl maarif xadimi" fəxri adları ilə təltif olunmuş, "Qafqazin müdafiəsinə görə" və "Böyük Vətən müharibəsində əmək igidliyinə görə" medalları ilə təltif olunmuşdur ki, bu da özlüyündə böyük alim və müəllimin misilsiz xidmətlərinin əyani sübutudur. Əslində, fəxri fərman və təşəkkürnamələr də saysız-hesabsız olub. Amma zənnimizcə, onun ən böyük mükafatı canından artıq sevdiyi və maariflənməsi yolunda fədakarlıqla çalışdığı doğma xalqının ona "Mirzə" deyə müraciət etməsi idi.

Sovet ideologiyasının tüğyan etdiyi bir dövrdə "Mirzə" deyə çağırılmaq görünməmiş bir hal idi. Lakin xalqın öz müəlliminə məhəbbəti, ehtiramı hədsiz olduğundan ona çəkinmədən "Mirzə" demələri doğmalığın və ucalığın etirafı idi.

Bu müraciət formasından Feyzulla Qasımzadənin məmnun qaldığı aydın sezilirdi. Ulu Öndər H.Əliyevin "Mirzə müəllim" deyə müraciət etməsini ustad böyük şövqlə xatırlardı. Sovet cəmiyyətində hər hansı bir təltifin, mükafatın, orden və medalın yalnız Kommunist Partiyasının üzvlərinə verildiyi bir dövrdə bitərəfliyini qoruyub-saxlayan Feyzulla Qasımzadənin 1962-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü, 1967-ci ildə isə həqiqi üzvü seçilməsi həm də onun alim ucalığının təsbiti və etirafı idi.

1923-ci ildə Feyzulla Qasımzadə Tubu xanımla ailə qurur. Düz 53 il mehriban, səmimi münasibətlər üzərində bərqərar olan bu ailə qarşılıqlı hörmət və məhəbbət telləri ilə bir-birlərinə möhkəm bağlı olurlar. "Ot kökü üstə bitər”, deyib atalarımız. Feyzulla Qasımzadənin 3 oğlu və l qızı bu ocağa layiqli övlad olmuş, atalarının ziyalılıq şərəfıni daima uca tutmuş, bu şərəfli adı vicdanla davam etdirmiş və elm fədaisi olan atalarının çox qiymətli irsini hər zaman hifz etməyə çalışmışlar.

Akademik Feyzulla Qasımzadə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının mühüm şöbələrindən olan ədəbiyyat tarixini mənbəşünaslıq sahəsindəki elmi axtarışları ilə yeni bir zirvəyə qaldırdı, təkrarsız bir məktəb yaratdı. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatını tarixiliklə müasirliyin vəhdətində araşdıran, ümumən klassik örnəklərimizin mahir bilicisi və yorulmaz tədqiqatçısı olan akademik Feyzulla Qasımzadənin yaradıcı şəxsiyyətlərə baxış bucağı yeni və özünəməxsus olub. Təhlil müstəvisinə çıxardığı şair və yazıçıları həm ədəbiyyat tarixçisi, nəzəriyyəçi - alim və həm də estetik-fılosof kimi səciyyələndirirdi. Məlum olduğu kimi, XIX əsr keşməkeşli ictimai-siyasi mücadilələrə rəvac verən tarixi bir əsr idi. Belə bir çağın tədqiqatçısı əlbəttə ki, analitik təfəkkürə, hərtərəfli dünyagörüşünə malik olmalı idi. Nə xöşbəxt ki, ulu tanrımız akademik Feyzulla Qasımzadəyə belə bir qlobal düşüncə imkanı bəxş etmişdir. Belə bir düşüncə sahibinin mahiyyətə yönəlik bədii-tarixi təhlilləri əlbəttə ki, sənətkarlıq sirlərinin aşkarlanmasına zəmin yaratmalı idi. Bariz nümunə "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" adlı fundamental dərslikdəki elmi-tənqidi təhlillər və portret-oçerklərin struktur düzənidir. Hər bir portret-oçerk konkret tarixi dönəmin iqtisadi, mədəni və ədəbi xülasəsi ilə çeşidli rakurslarda ilgilənir və kontekstdə sənətkarı yetişdirən amillər çeşidlənərək dəyərləndirilir. Akademik Feyzulla Qasımzadənin axundzadəşünaslığa verdiyi töhfə misilsizdir. Ədibin dramaturgiyasına, elmi-tənqidi məqalələrinə, publisistikasına, fəlsəfi traktat kimi dəyərləndirilən "Kəmalüddövlə məktubları" və eləcə də Azərbaycan ədəbiyyatında roman janrının ilk örnəyı kimi yorumlanan "Aldanmış kəvakib"ə verdiyi bədii-tarixi və elmi konseptual təhlilləri araşdırmaçının heyrətamiz düşüncə kirdarının özəlliyindən soraq verir. Bəzi tədqiqatçıların bir zamanlar erməni mənbələrinə istinad edərək Mirzə Fətəli Axunzadə ilə Xaçatur Abovyanı bir araya gətirənlərə qarşı akademikin sərt mövqe sərgiləməsi bu baxımdan təbii idi və böyük alimin təəssübkeşliyinə, milli vətəndaşlığına əyani sübutdur.

Görkəmli alimin 1976-cı ilin 29 martında dünyasını dəyişmək ehtimalını fəhmlə duyması, doğulduğu Mərdəkan kəndində dəfn edilməsini dilə gətirməsi heç də təsadüfi deyil. Bu, müasirləri tərəfindən onun cismən doğulduğu torpağa ruhən haqqa qovuşmaq istəyi kimi yorumlanırdı. Akademik Feyzulla Qasımzadənin milli ədəbiyyat tarixçiliyi ədəbiyyatşünaslıq elmimizdə yeni bir mərhələ idi. Özünəməxsus auraya malik bu qüdrətli alimin fitri istedadının parlaq yaradıcı təfəkkürünün bəhrəsi olan "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" nəsillərin sınağından çıxdığı kimi əsrlərindən də sınağından çıxacaq, müəllifinə əbədi bir şöhrət qazandıracaq. Onun ədəbiyyat tarixçiliyi elminə göstərdiyi xidmətlər elm fədaisi olan müasirləri ilə birgə hədəflərə doğru yönəldilmişdir. Əslində, müasirlik geniş anlayışdır. Bir mənada sahilsiz ümmandır. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin dalğası qədimlərdən üzü bəri böyük yaradıcı şəxsiyyətlərin meydana gəlməsinə zəmin yaratmışdır. Akademik Feyzulla Qasımzadəni müasirləri ilə təkcə zaman deyil, həm də yaradıcılıq əlaqələri, amal və əməl, dostluq və mənəvi tellər bir-birinə bağlamış, sonucda nə xoş ki, bu birlik ədəbiyyatşünaslıq elmimizin intibahına münbit zəmin yaratmışdır.

Bu kimi müasirlərin sırasında cabbarlışünas, böyük tənqidçi və ədəbiyyatşünas, akademik Məmməd Arif Dadaşzadə, füzulişünas görkəmli ədəbiyyat tarixçisi akademik Hərmid Araslı, cavidşünas, tənqidçi-filosof, akademik Məmmədcəfər Cəfərov, görkəmli füzulişünas, Azərbaycan ədəbi məktəblərinin əvəzsiz tədqiqatçısı, professor Mir Cəlal Paşayev, çox dəyərli nəzəriyyəçi axundovşünas professor Mikayıl Rəfili, sabirşünas və nəzəriyyəçi professor Cəfər Xəndan, Azərbaycan dramaturgiyasının çox dəyərli araşdırıcısı, professor Əli Sultanlı, ədəbi tənqidin estetik konsepsiyasının yaradıcısı, akademik Kamal Talıbzadə, sabirşünaslığı müəyyən hədəflərə doğru əzmlə irəlilədən akademiyanın müxbir üzvü Əziz Mirəhmədov, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının və ədəbi tənqidinin müxtəlif istiqamətlərini yeni düşüncə müstəvisində səciyyələndirərək ümumiləşdirən akademik Bəkir Nəbiyev, akademik Şəfahət Mehdiyev, görkəmli yazıçı Əli Vəliyev, dilçi, professor Muxtar Hüseynzadə, AMEA-nın müxbir üzvü, görkəmli sabirşünas, professor Abbas Zamanov, Xalq şairi, akademik Bəxtiyar Vahabzadə, Azərbaycan dramaturgiyasının estetik düşüncə müstəvisində səciyyələndirən professor Cəfər Cəfərov, filosof-tənqidçi və ədəbiyyatşünas, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Yaşar Qarayev və başqalarını göstərmək olar. Lakin müasirlik barədə açıqlamalar düşüncəmizi zaman hüdudlarından kənara çıxara da bilər. Yuxarıda adlarını böyük iftixarla, coşğu hissi ilə vurğuladığımız dəyərli şəxsiyyətlər konkret tarixi zamanda əməl və amal sahibi olaraq bir araya gəlmişlər.

Ədəbiyyatşünaslıq elmimizin fədaisi və korifeyləri olan bu şəxsiyyətlərin yetirmələri, varisləri öz ustadlarından əxs etdikləri dəyərləri çağımızda böyük yaradıcı ilhamla davam və inkişaf etdirməkdədilər. Feyzulla Qasımzadənin bu kimi müasirlərinin sırası həddən artıq sıx olsa da, lakin vurğulanmasına mənəvi ehtiyac duyduğumuz bəzi ədəbiyyatşünas alimlərimizin xidmətlərini qısa da olsa dilə gətirməli olduq.

Müasirlərdən söz açmışkən ən öncə dünya şöhrətli Azərbaycan alimi, ədəbiyyatşünaslıq elmində yeni bir məktəbin əsasını qoyan AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəylinin adı iftixarla çəkilə bilər. Görkəmli elçinşünas, insanı bədii tədqiq obyekti kimi müxtəlif qövslərdə və yeni baxış bucağı ilə tədqiq edən, yeni analitik düşüncəsi ilə fərqlənən akademik Nərgiz xanım Paşayeva, nizamişünas, qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqində mötəbər söz sahibi kimi tanınan akademik Teymur Kərimli, fundamental monoqrafiyaları ilə filoloji düşüncəmizi hədəflərə doğru inamla irəlilədən akademik Nizami Cəfərov, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının və ümumən filoloji elmimizin müxtəlif istiqamətlərini konseptual düşüncə tərzi ilə hədəflərə doğru yönəldən Kamal Abdulla, qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli tədqiqatçısı, akademik Rafael Hüseynov və bu kimi elmi yaradıcılıq yolu keçən digərləri də yeni analitik baxış bucağı ilə tarixi inkişaf axarında və müasirlik müstəvisində akademik Mirzə Feyzulla Qasımzadə ilə bir araya gələrək elmin keşməkeşli yollarında fərəhlə, inam və etiqadla irəliləyirlər.

Bir çoxları kimi mən də akademik Feyzulla Qasımzadədən atalıq və ömür-gün yoldaşı Tubu xanımdan analıq qayğısı görmüşəm. Nə xoşbəxt ki, Rəbbimiz dünyamızı rövnəqləndirən, işıqlı, nurlu şəxsiyyət olan akademik Feyzulla Qasımzadəni elmimiz üçün varlandırıb, onun üçün ayırılan ömür payını şərəflə yaşayıb və ən sonda haqqa qovuşaraq könüllərə köçüb. Ruhun şad olsun ustad! Xatirəni əziz tutanların sırası günbəgün daha da sıxlaşır. Ata Feyzulla Qasımzadə ilə övlad Nigar Qasımzadənin məhz elə fevral ayının 19-da xoş bir gündə dünyaya gəlmələri, görünür, heç də təsadüfi deyilmiş. Bu məqalənin müəllifi də fevral ayında elmi rəhbərinin və əziz müəlliminin doğum ayında dünyaya gəlmişdir. Deməli, Feyzulla Qasımzadə ömrü həm elmi, həm ruhu mənəvi, həm də cismani mənada davam etməkdədir.

525-ci qəzet 2018.- 7 mart.- S.7.