“Qaranlıq dünya” problemi və Mirzə Cəlilşünaslığın yeni mərhələsi

Mirzə Cəlilin bədii inikas obyektinə çevirdiyi zamana və mühitə, yaratdığı qəhrəmanlara elmi münasibətdə sovet ədəbiyyatşünaslıq inersiyası indi də davam etməkdədir. Lakin məsələnin bu tərəfi müstəqillik dövrünün ədəbiyyatşünaslığında Mirzə Cəlil irsinə yeni metodoloji baxış axtarışlarının olmaması anlamına gəlmir.

Fikrimizcə, sənətkarın yaradıcılığına yeni baxışın zəruriliyi ideyası elə müstəqilliyin ilk illərindən ədəbi dövriyyəyə buraxılmış, Mirzə Cəlilin yaradıcılığının “fasiləsiz tədqiqi” probleminin qoyuluşu bunun ifadəsi kimi meydana çıxmışdır. Y.Qarayev müstəqillik dövrü araşdırmalarında yazırdı: “Mirzə Cəlil ideallarını dövrümüzdə həyata keçirməyin ən yaxşı üsulu onun fasiləsiz tədqiqi, tədrisi, nəşri və səhnəyə qoyulmasıdır...” Sənətkarın yaradıcılığının “fasiləsiz tədqiqi”nin zəruriliyi fikri sonrakı tədqiqatlarda metodoloji baxımdan konsepsiya şəklinə salınaraq elmi ifadəsini aşağıdakı kimi tapır: “Fikrimizcə, Cəlil Məmmədquluzadənin mükəmməl elmi tərcümeyi-halı yazılmalı, bədii-publisistik irsi yenidən, milli mövqedən təhlil edilib araşdırılmalıdır”. Akademik İ.Həbibbəyli Mirzə Cəlilin “bədii-publisistik irsinin, yenidən, milli mövqedən təhlil edilib araşdırılması” məsələsini xüsusi vurğulamaqla onun irsinə yeni metodoloji yanaşmanın zəruriliyini önə çəkir. Tədqiqatçı yaradıcı həyatının “ömür kitabı”na çevrilmiş “Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri” kitabında (I nəşr -1997; ikinci təkmilləşdirilmiş nəşr - 2009) məqsədini gerçəkləşdirməyə nail olur. Monoqrafiyada Mirzə Cəlilin həyatı və yaradıcılığına, mühiti və müasirləri ilə bağlı məsələlərə yeni konsepsiya əsasında elmi həll verilir. Lakin monoqrafiyanın dəyəri ancaq bununla müəyyən olunmur. Mirzə Cəlil XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatının böyük nümayəndəsi, unikal hadisəsi kimi meydana çıxdığı və ədəbi məktəb yaratdığı üçün onun yaradıcılığına yeni yanaşma bütövlükdə bu dövrün ədəbiyyatını tədqiq və təhlilin elmi-metodoloji açarına çevrilir. Bu konsepsiyanı istinad mənbəyi kimi alaraq sovet ədəbiyyatşünaslığının XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatına ideoloji-sosioloji baxış konsepsiyasını dəyərdən salmaq, ədəbiyyatımızla sovet dövrü ədəbiyyatşünaslığımız arasında Çin səddinə çevrilən sovet rejiminin ideoloji siyasətini nəzəri baxımdan zərərsizləşdirmək, nəticə etibarı ilə ədəbiyyatımızla ədəbiyyatşünaslığımız arasındakı məsafəni qısaltmaq mümkündür.

Bu konsepsiyanın mahiyyəti nədən ibarətdir?

Birincisi, İ.Həbibbəyli sovet ədəbiyyatşünaslığının elmi-ideoloji konsepsiyasının əsasında dayanan “qaranlıq dünya” probleminə elmi aydınlıq gətirir, bu problemi obyektiv və milli mövqedən şərh edə bilir. “Qaranlıq dünya” ideyasına həm yanlış yanaşmalara tənqidi münasibətinin, həm də özünün obyektiv elmi baxışının əsas tezisləri monoqrafiyada aşağıdakı kimi ümumiləşdirilmişdir: “Lakin təəssüf ki, bu məqamda elmdə hakim olan keçmiş tarixə birtərəfli münasibət metodu həmin mühiti lazımi səviyyədə təhlil edib, obyektiv qiymətləndirməyə müəyyən dərəcədə mane olmuşdur. C.Məmmədquluzadənin özünün də göstərilən mərhələni “gözümü ömrümdə birinci dəfə açan kimi dünyanı qaranlıq görmüşəm” səviyyəsində təqdim etməsi elmi təhlilin onsuz da birtərəfli olan görkəminə tünd rənglər əlavə etməyə şərait yaratmışdır. Buna görədir ki, C.Məmmədquluzadədən bəhs edən əksər əsərlərdə XIX əsrin 70-80-ci illərinin mühiti əsasən “qaranlıq dünya” şəklində təqdim olunmuşdur... Hətta həmin “qaranlıq dünya” ifadəsindən göstərilən dövrü səciyyələndirmək üçün “yaxşı bir açar” kimi istifadə olunmuşdur”.

C.Məmmədquluzadənin “Xatiratım” memuarında işlətdiyi “qaranlıq dünya” ifadəsinin kökünə, mahiyyətinə varmaq, məsələnin bu cür qoyuluşunun obyektiv elmi dəyərini vermək üçün İ.Həbibbəyli belə bir sual qoyur: “Bəs C.Məmmədquluzadənin gözünü ömründə bir dəfə açarkən gördüyü “qaranlıq dünya” haqqındakı fikirləri haradan meydana gəlmişdir?” Tədqiqatçı böyük ədibin “xatirə”sində özünə yer alan bu ifadənin bir neçə səbəbdən qaynaqlanması ilə bağlı düşünür: “Birincisi, müəyyən qədər mübaliğəli olsa da, ictimai mühitin özündə tərəqqi əlamətləri yenicə başladığı üçün hələ kiçik yaşlı uşaq tərəfindən tam və aydın dərk oluna bilməzdi. İkincisi, bu ifadə diyarda mədəni tərəqqinin və maarifçilik məsələlərinin heç olmaması kimi yox, geridə qalması mənasında şərti olaraq başa düşülməlidir. Üçüncüsü isə, fikrimizcə, Mirzə Cəlil “qaranlıq dünya” anlayışını müəyyən ideoloji təsiri də nəzərə alaraq söyləmişdi... “Xatiratım” memuarında 50-60 il əvvəlki keçmiş cəmiyyətin vəziyyəti və mənzərəsi canlandırılarkən artıq yeni ideoloji sistemə malik olan 20-ci illərin tələbləri müəyyən dərəcədə öz təsirini göstərmişdi”. Bu mülahizələrdə sənətkarın gözünü açdığı dünyaya yaşlı vaxtında və dəyişən zamandakı baxışını şərtləndirən əsas səbəblər yer almışdır. İ.Həbibbəyli məsələyə münasibət bildirərkən öz mövqeyini nə qədər yumşaltmağa çalışsa da, onun mülahizələri sovet ədəbiyyatşünaslığının mövqeyini təkzib etməyə istiqamətlənir. Tədqiqatçının təkzibləri obyektiv elmi mövqe səviyyəsinə qalxa bilir. Bu “qalxma” təkzibedilməz dəlillər, faktlar, çox zəngin materialla şərtlənir. Bu məqamda monoqrafiyada əksini tapan polifonik məzmun haqqında düşünmək lazım gəlir. Söhbət ondan gedir ki, akademikin tədqiqatının baş məqsədi, əlbəttə, C.Məmmədquluzadənin yaşayıb-yaratdığı mühitin obyektiv və dolğun mənzərəsini yaratmaqdır. Lakin bu “baş məqsəd” monoqrafiyada sanki “cari məqsəd” kimi həyata keçirilir və bu zaman “cari məqsəd”dən “strateji məqsəd”ə yol açılır. C.Məmmədquluzadənin fəaliyyət göstərdiyi pedaqoji, ədəbi-mədəni və ictimai mühitlərin obyektiv mənzərəsi Naxçıvan, bütövlükdə Azərbaycan xalqının XIX əsrin ikinci yarısından XX əsrin 30-cu illərinin əvvəllərinə qədərki həyatının elmi ifadəsinə çevrilir. Bu mənada Mirzə Cəlilin yaşadığı “qaranlıq mühit” haqqında həqiqi təsəvvürlər böyük ədibin qaynar bir maarifçi mühit içərisində yaşamasının dəlilinə çevrilməklə bərabər, Naxçıvan və bütövlükdə Azərbaycanda formalaşan maarifçi mühit haqqında dolğun təsəvvür və təəssüratın yaranması ilə nəticələnir.

İ.Həbibbəyli Mirzə Cəlilin ailə, ibtidai və seminariya təhsil mühitləri, ünsiyyətdə olduğu kiçik və böyük müasirləri, Naxçıvanda maarifçi mühitlə ilk təmasları, maarifçi mühitin maarifçilik hərəkatına çevrilməsində rolu, maarifçi müəllim, maarifçi hüquqçu, maarifçi aktyor və rejissor, maarifçi yazıçı və şairlərlə maarifçilik və yaradıcılıq əlaqələri zəminində fəaliyyəti üzərinə gur işıq salır, müasirləri ilə təmasının hər bir nöqtəsinə, bağına aydınlıq gətirir. Bu cəhət həm Mirzə Cəlilin İrəvan və Naxçıvan mühitlərindəki bütün fəaliyyətini geniş obyektivə gətirməklə bərabər, adları bizə bəlli olan və olmayan müasirləri haqqında zəngin faktlar əsasında təfərrüatlı araşdırmaların ortaya qoyulmasını şərtləndirir. Nəticə etibarı ilə isə bütün bunlar Mirzə Cəlilin XIX əsr dünyasına aid edilən “zülmət”i yararaq, işıqlı bir dünyaya açılan qapıları bizim də ictimai, ədəbi-mədəni və elmi düşüncəmizin üzünə taybatay açır.

Mirzə Cəlilin həyatı və yaradıcılığının Tiflis, cənub, Bakı mərhələləri haqqında sərgilənən zəngin faktların elmi təfsiri bütövlükdə M.F.Axundzadə ideyalarından başlanğıc götürən maarifçilik hərəkatının XX əsrin 20-ci ilinə qədər yüksələn xətlə davam etməsi, 20-ci illərdə isə siyasi rejimin dəyişməsi ilə maarifçilik hərəkatının və maarifçi dünyagörüşünün daşıyıcılarının üzləşdiyi mürəkkəb və ziddiyyətli hallar haqqında bitgin təəssürat yaradır.

“Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri” monoqrafiyasında Mirzəcəlilşünaslığa, əsl mənada və bütövlükdə isə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına təqdim edilən konsepsiyanın elmiliyini və həqiqi metodoloji məzmununu ortaya qoyan ikinci məsələ bura andada mənsub olduğumuz dinə və din xadimlərinə münasibətdə tam obyektiv, milli zəmində və eyni zamanda, ümmətçilik prizmasından baxışın ortalığa qoyulmasıdır.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslığındakı tədqiqatlarda İslam dininin təmsilçilərinə (həm də bu və ya digər dərəcədə dinin özünə) tənqidi yanaşma elmi dəyərləndirmənin metodoloji prinsipinə çevrilmişdir. Müstəqillik dövrünün ədəbiyyatşünaslığında bu və ya digər tədqiqatda din xadimlərinə, din xadimlərinin bədii ədəbiyyatdakı obrazlarına münasibətdə yumşalma meyli nəzərə çarpsa da, sovet ədəbiyyatşünaslığının metodoloji inersiyası əsasən qalmaqla davam edir. “Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri” kitabında bu inersiyadan imtina, din xadimlərinə, onların bədii obrazlarına və bütövlükdə İslam dininin ictimai həyatımızda oynadığı rola, dünyagörüşümüzə təsirinə tam fərqli yanaşma müəllifin formalaşdırdığı konsepsiyanın üzvi tərkib hissəsi kimi çıxış edir.

Müəllif bu metodoloji yanaşmanı dini mühiti sovet ədəbiyyatşünaslığının “dindar fanatik mühit” kimi mənalandırmasının qeyri-obyektivliyini, bu mənalandırmanın mühitin obyektiv məzmununu əks etdirməkdən büsbütün uzaq olduğunu, müstəqillik dövrünün ədəbiyyatşünaslığının proqram - məramnaməsinə zidd mahiyyət daşıdığını uca səslə elan edərək gerçəkləşdirir: “Cəlil Məmmədquluzadənin ata və anasının, qohumlarının dindar olmaları, onun əhatəsində vaxt-bivaxt dini ayinlərin icrası indiyə qədər tədqiqatçıları bu mühiti “dindar fanatik mühit” kimi təqdim etməyə sövq etmişdir”.

İ.Həbibbəyli sovet ədəbiyyatşünaslığının dini mühiti “dindar fanatik mühit” kimi damğalayıb, ona əxlaqa pozucu təsir funksiyası verməsinə qarşı bu mühitin şəxsiyyətin tərbiyəsində, əxlaqının formalaşmasındakı müsbət rolunu önə çəkir. Bu “rol”un önə çəkilməsi ciddi məntiqə və həyati qanunauyğunluğa söykənir. İ.Həbibbəyli milli varlığın tarixi xarakterindən çıxış edir. Bu xarakterin mental özünəməxsusluqlarla bərabər, İslam əxlaqı və dünyagörüşü əsasında formalaşması məsələsini qabardır: “Halbuki halal, təmiz müsəlman adətlərinə əməl olunması, hələ uşaqlıqdan namaz qılıb, oruc tutan C.Məmmədquluzadə kimi uşaqların tərbiyəsinə bir çox cəhətdən müsbət təsir göstərmişdir. Çünki onlar dini ayinləri icra edə-edə İslam şəriətinin təsiri ilə “xeyir əməl sahibi” olmağa can atmışlar... Beləliklə, ata və ananın dindar olmaları, özünün dini ayinləri icra etməsi C.Məmmədquluzadənin mənəvi cəhətdən saf, xeyir əməl sahibi kimi böyüməsinə rəvac vermişdir”.

Alim dindar mühitin mütləq şəkildə fanatizmə aparmasına dair söylənən fikirləri qəbul etmir. Dindar mühitlə maarifçi mühit arasındakı dialektik əlaqələri aşkarlayıb, öz məntiqini tutarlı faktlarla əsaslandırması onun konsepsiyasının tarixin gerçək üzünə söykənməsinə heç bir şübhə yeri qoymur. C.Məmmədquluzadənin ailə mühitində dindarlıqla maarifçilikdən bir-birini inkar edən əks qütblər kimi yox, bir-birini tamamlayan, şərtləndirən tərəflər kimi söz açılır. Monoqrafiyada C.Məmmədquluzadənin atası Məmmədqulu Məşədi Hüseynqulu oğlunun simasında “dindar ata” obrazı ilə “maarifpərvər ata” obrazı bir araya gətirilir. İ.Həbibbəyli sübut edə bilir ki, atanın dindarlığı ailənin maarifə, təhsilə, elmə gedən yolunu bağlamır. Əksinə, dindar ata öz evindən dünyəvi təhsilə geniş qapı açır. “Atanın maarifpərvər şəxs olması Cəlilin və ailənin digər üzvlərinin gələcək həyat yolunun müəyyənləşməsində əsaslı rol oynamışdır” qənaətindən çıxış edən alim dini dünyagörüşünün dünyəvi təhsili inkar etmədiyini əsaslandırır və “zülmət dünyası” kimi qələmə verilən Naxçıvan mühitindən buna dair əlamətdar faktlar təqdim edir. Atanın “Cəlilə və daha iki oğluna (Yusif və Əkbərə) əvvəlcə mədrəsə təhsili verməsi, sonra onların hamısını “rus məktəbi”nə qoyması”, qızı Səkinənin “qız məktəbində oxumasına razılıq verməsi” və s. bu kimi çoxsaylı faktlara diqqət çəkən alim İslam dünyagörüşünün insanın daxili dünyasını zülmətə qərq etməsi, onu avamlıq və cəhalət pəncəsində saxlaması ilə bağlı sovet ədəbiyyatşünaslıq və ictimai düşüncəsinin kökündən yanlış olduğunu və ideoloji niyyətlərə hesablandığını xüsusi vurğulayır. Haqqında söhbət gedən zamanın ədəbi-mədəni, ictimai, eyni zamanda siyasi şəraitinin düzgün metodoloji dərki alimi C.Məmmədquluzadənin mollaxana təhsilinə də obyektiv yanaşmaya istiqamətləndirir: “Mövcud tədqiqatlarda C.Məmmədquluzadənin təhsil mühiti də layiq olduğu qiyməti ala bilməmişdir. Çünki oktyabr devrimindən əvvəlki mərhələdə yaşamış sənətkarların, o cümlədən, Cəlilin mollaxana məktəblərində oxumaqları tədqiq edilərkən əsasən dini təhsilin yeniyetmələrin taleyindəki “mürtəce mahiyyəti”ndən söz açılmışdır. Müəllif tarixi şəraitin qanunauyğunluqlarından çıxış edərək hətta Mirzə Cəlilin özünün “Xatirələr”ində mollaxana məktəblərinə verdiyi xarakteristika ilə razılaşmır. Mirzə Cəlil “Xatirələr”ində “mollaların həsirli və bitli-sirkəli məktəblərində üç-dörd il avara olduğu” haqqında məlumat verir. Tədqiqatçı çox doğru olaraq böyük ədibin bu sözlərini mollaxana məktəbinin həqiqi mahiyyətini ifadədən uzaq olduğunu, zamanın ideoloji siyasətindən çıxış edilərək söyləndiyini araşdırmalarının leytmotivinə çevirir. O, mollaxana təhsilinin bu və ya digər dərəcədə qüsurlarının olduğunu qəbul etsə də, ədibin dünyagörüşünün, əxlaqi xarakterinin və mədəni səviyyəsinin formalaşmasında əsaslı rol oynadığını düşünür və bunu aşağıdakı kimi ümumiləşdirir: “Dini təlimin ikinci pilləsində C.Məmmədquluzadə “Quran”la yanaşı, digər təlim kitablarını da oxumaq imkanı qazanmışdır... Cəlil Məmmədquluzadə:

1) Ərəb və fars dillərini öyrənmiş, bu sahədəki biliklərini dərinləşdirmiş və təkmilləşdirmişdir;

2) İslam tarixi vasitəsilə bütövlükdə Şərq tarixini öyrənməyə başlamışdır;

3) Şərq ədəbiyyatı nümunələri ilə ilk dəfə yaxından tanış olmuşdur;

4) Mütaliə vərdişlərinə yiyələnmişdir;

5) Əxlaqi qənaətləri müəyyənləşmiş, xarakteri daha da dərinləşmişdir”.

“Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri” monoqrafiyasında ilk dəfə olaraq mollaxana məktəbində dərs deyən müəllimdən - molladan mütərəqqi dünyagörüşünə malik insan kimi söz açılır. Mirzə Cəlilə mollaxanada dərs deyən Molla Əli Hüseynzadə və Hacı Molla Bağır Məmmədovdan həqiqi milli ziyalılar kimi danışılır. İ.Həbibbəyli mollaxana məktəbindəki təhsilin Mirzə Cəlil üçün “bir neçə cəhətdən faydalı olduğu”nu vurğulayaraq, “bütün bunlarda Hacı Molla Bağır Məmmədovun özünəməxsus səyi və xidəmi olduğu”nu xüsusi qabardır. Söhbət burada qətiyyən ondan getmir ki, Mirzə Cəlilin müasirləri və onun yetişməsində rolu olanların içərisində Molla Əli Hüseynzadə və Hacı Molla Bağır Məmmədovun da adı var. Burada söhbət cəmiyyətdə, milli tarixi varlıqda gedən mütərəqqi proseslərdə din xadimlərinin oynadığı fəal rolun obyektiv şərhindən gedir. Onların gördüyü böyük işin dəyərləndirilməsindən, bu istiqamətdə indiyə qədər qüvvədə qalan mövcud stereotiplərin sındırılmasından gedir.

Tədqiqatın elmi və metodoloji dəyərini artıran cəhətlərdən biri də onunla müəyyənləşir ki, burada ictimai və ədəbi-mədəni düşüncəmizdə “ictimai yuxarılar”a bəslənən düşmən (yumşaq desək, mənfi) münasibətlə bağlı uzun illər boyu formalaşmış stereotiplərə də son qoyulur. Bu bir həqiqətdir ki, Cəlil Məmmədquluzadə bütün ictimai, maarifçi, ədəbi-mədəni və pedaqoji fəaliyyətini həm də “ictimai yuxarılar”ı təmsil edən böyük bir ziyalı ordusu ilə birlikdə gerçəkləşdirmişdir. İ.Həbibbəylinin zəngin arxiv materialları əsasında həyat və fəaliyyətlərinə aydınlıq gətirdiyi bəy, xan, ağa titullu bu insanların bir qisminin adını burada verməyi lazım bilirik: Eynəli bəy Sultanov, Məhəmməd ağa Şaxtaxtınski, Məmməd bəy Qazıyev, Tağı bəy Səfiyev, Kərimbəy Əsəd oğlu İsmayılov, Fərəc bəy Sultanov, Məmmədqulu bəy Kəngərli, Cümşüd - Paşa İsmayıl bəy oğlu Sultanov, Mirzə Sadıq Qulubəyov, Məhəmmədtağı bəy Səfəralıbəyov, Bəhram xan Naxçıvanski, Kiçik xan Naxçıvanski, Böyük xan Naxçıvanski və b. Görkəmli alim Cəlil Məmmədquluzadənin müasirləri və böyük ədibin başında durduğu maarifçilik hərəkatının fəal üzvləri olan bu insanların hər birinin vətəndaşlıq missiyası nöqteyi-nəzərindən və soydaşlarının maariflənməsi, sosial hüquqlarının dərki istiqamətində gördükləri saysız-hesabsız işlərdən danışır, onların maarifçi-müəllim, maarifçi-hüquqşünas, ən ümdəsi isə maarifçi vətəndaş obrazlarını yaradır, əgər belə demək mümkünsə, tarixi haqlarını özlərinə qaytarır. İ.Həbibbəyli sübut edir ki, vətən və millət naminə aramsız fəaliyyətlərində bu insanları yalnız bəylik, ağalıq, xanlıq titulları birləşdirmir. Əksinə, bəylər, ağalar, xanlar millət və vətən yolunda mübarizə amalı ilə birləşir, bu amalla sona qədər fəaliyyət göstərirlər. Tədqiqatda önə çəkilən bu fəaliyyət tarixin sözü və səsi kimi, tarixi gerçəklik kimi bizim düşüncəmizə daxil olur və oradan bəyin, xanın, ağanın birmənalı istismarçı, zalım, tüfeyli obrazını silib atmağa istiqamətlənir.

“Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri” kitabında tarixin gerçək üzü kimi bəyliyin, xanlığın, ağalığın təmsilçiləri millətin formalaşmasını şərtləndirən sosial təbəqələrin müxtəlifliyi fonunda araşdırma obyekti olur. Burada ən ali missiya ondan ibarətdir ki, bizim ictimai düşüncəmizdə “ictimai yuxarılar”ı təmsil edən bu təbəqə nümayəndələrinin “ictimai aşağılar”a düşmən olmadığı fikri formalaşsın, bu təbəqələrin milli birlik, milli tale uğrunda apardıqları mübarizənin mahiyyəti aydınlaşsın.

İ.Həbibbəylinin haqqında söhbət açdığı Naxçıvan və İrəvan ziyalılarının hər birinin milli maarifçilik tarixində bu və ya digər dərəcədə xidmətləri olmuşdur. Görkəmli alim bu “xidmətlər” barədə bəqədri-qüvvə məlumat verməyə, onların vətəndaş ziyalı obrazlarını yaratmağa çalışmışdır. Vaxtilə milli ziyalıların üzərinə düşən vətəndaşlıq missiyasından danışarkən Əli bəy Hüseynzadə yazırdı: “Fədai lazımdır, fədai! Yuxarı sıçrayan murdarlıqlardan qorxmayan fədai! Türk qanlı, müsəlman etiqadlı, firəng fikirli, Avropa qiyafəli fədai!” Apardığı ictimai mübarizələrin, içərisində olduğu ədəbi-mədəni hərəkatın səmərəli nəticələr verməsi üçün Ə.Hüseynzadə fədai kimi çalışmağın və fədailər ordusu yaratmağın zəruriliyini önə çəkirdi. Maraqlıdır ki, Ə.Hüseynzadənin XX əsrin əvvəllərində ortalığa atdığı “fədailər ordusu” yaratmaq ideyasını Naxçıvan və İrəvan ziyalıları öz əməli işlərində XIX əsrin 70-80-ci illərində gerçəkləşdirmişdilər. İ.Həbibbəyli bu dövrdə Naxçıvanda və İrəvanda yaşayan “türk qanlı, müsəlman etiqadlı, firəng fikirli, Avropa qiyafəli” bütöv bir maarif ordusu təqdim edir. Böyük əksəriyyəti bəy, ağa, xan titulu daşıyan bu insanlar maarifçilik istiqamətində həm əməli, həm də yaradıcı fəaliyyətlərini aramsız şəkildə davam etdirirdilər. Həm də onların içərisində elələri də var idi ki, milli mənafe uğrunda mübarizədə ölümə qədər getmək əzmini özlərinin tale yolu kimi qəbul etmiş və elə geniş miqyaslı fəaliyyət göstərmişdilər ki, onların adı milli vətəndaşlıq simvolu kimi tanıdılmağa layiqdir. Məsələn, Məmmədqulu bəy Kəngərlinin ictimai və maarifçilik istiqamətindəki fəaliyyəti həqiqi vətəndaş ziyalının mükəmməl obrazını təsəvvür etməyə imkan yaradır. “Qafqaz müsəlmanlarının siyasi hüquqlarını müdafiəsi”ndə onun ardıcıl fəaliyyəti, qazandığı böyük uğurlar, erməni terrorizmi təhlükəsinə rəğmən bu istiqamətdəki işindən geri çəkilməməsi, vəkil kimi sıravi vətəndaşların hüquqları uğrunda mübarizədə “nəinki İrəvan quberniyasında, cəmi Qafqazda, hətta Rusiyada geniş şöhrət qazanması”, “qızlar üçün Rus-Azərbaycan məktəbi, oğlanları gimnaziyaya hazırlayan məktəb-pansion açması”, bu məktəblərin bütün xərclərini öz üzərinə götürməsi haqqında İ.Həbibbəylinin elmi analizdən keçirdiyi materiallar Məmmədqulu bəy Kəngərlinin nəinki həqiqi bəy obrazını, eyni zamanda, bəyliyə məxsus milli düşüncəni, bütövlükdə isə Azərbaycan bəyinin tarixi xarakterini ortaya qoyur, bu barədə mövcud yanlış təsəvvürləri dağıdır, obyektiv təsəvvürlərimizi dərinləşdirir və bütövləşdirir.

Monoqrafiyada düzgün elmi və metodoloji həllini tapan məsələlərdən biri də “Molla Nəsrəddin” və “Füyuzat”, Mirzə Cəlil və Ə.Hüseynzadə münasibətləridir.

Kitabda Mirzə Cəlilin böyük müasirlərindən biri kimi Əlibəy Hüseynzadə haqqında ayrıca oçerk yer alsa da, eyni zamanda, digər füyuzatçılar haqqında dolğun məlumatlar əsasında bitgin təsəvvür yaradılsa da və qarşıya qoyulan əsas məqsədi gerçəkləşdirmək nöqteyi-nəzərindən bu məsələlərin şərhi tam elmi bir qanunauyğunluğa söykənsə də, düşünürük ki, C.Məmmədquluzadə və Ə.Hüseynzadə əlaqələrinin obyektiv mahiyyətini ortaya qoyan, mənzərəsini yaradan ümumiləşdirmələr “strateji məqsəd”ə hesablanmaq və tədqiqatın metodoloji siqlətini artırmaq, “Molla Nəsrəddin” və “Füyuzat” əlaqələrinin, ən ümdəsi isə XX əsrin iki nəhəng milli ədəbi cərəyanının - tənqidi realizm və romantizmin daha obyektiv elmi əsaslarla öyrənilməsi istiqamətində perspektivlər açmaq baxımından ciddi metodoloji dəyər qazanır. İ.Həbibbəyli yazır: “Təəssüf ki, son illərədək mövcud cəmiyyətin ictimai-siyasi tələbləri əsas götürülərək, reallığı çox da əks etdirmədiyi halda, “Molla Nəsrəddin” və “Füyuzat”, hətta C.Məmmədquluzadə və Ə.Hüseynzadə süni şəkildə bir-birinə qarşı qoyulmuş, əks cəbhələri təmsil edən ədəbi qüvvələr kimi təqdim edilmişdir”.

Ədəbiyyatşünaslığımız müstəqillik ərəfəsində və ilk illərində bu iki ədəbi qüvvənin, bu qüvvələrin baş təmsilçilərinin “süni şəkildə bir-birinə qarşı qoyulması”nın, onların “ədəbiyyatşünaslıqda yetmiş iki il vuruşdurulması”nın (Y.Qarayev) rejimin siyasi-ideoloji və məfkurəvi tələblərindən irəli gəldiyini başa düşmüş, bu iki tərəfin “düşmən qüvvələr” kimi təqdiminə tənqidi münasibətlər də ifadə etmişdir. Bu gün Cəlil Məmmədquluzadə və Ə.Hüseynzadənin tarixi münasibətlərinin, onların təmsil etdiyi ədəbi hərəkatların “əks cəbhələri təmsil edən qüvvələr” yox, bir-birini tamamlayan ədəbi qüvvələr olması metodoloji baxımdan ədəbiyyatşünaslığımızda mübahisə obyekti deyildir. Bu nöqteyi-nəzərdən monoqrafiyada məsələnin qoyuluşu yox, ona verilən elmi həll, problemin elmi cəhətdən əsaslı şəkildə irəli aparılması, bütün tərəf və istiqamətləri ilə açılması xüsusi maraq doğurur.

İ.Həbibbəyli tərəflərin münasibətlərini araşdırarkən və onlardan “müxtəlif qüvvələr kimi deyil, müəyyən fikir ayrılığına malik olan müasirlər kimi bəhs etmək imkanı”nı gerçəkləşdirərkən metodoloji cəhətdən tamamilə düzgün bir yol tutur: münasibətlərin obyektiv tarixi mənzərəsini yaratmaq. Bu isə o deməkdir ki, müəllif bu münasibətləri ideallaşdırmaq fikrindən uzaqdır və tərəfləri birləşdirən cəhətlərlə bərabər, ayıran cəhətləri də aşkarlamağı zəruri sayır.

C.Məmmədquluzadənin “Şərqi-Rus”da, Ə.Hüseynzadənin “Həyat” qəzetində çalışdığı vaxtlardan başlanan tanışlığın tarixi yolunu cızan tədqiqatçı ictimai, milli və ədəbi amal uğrunda mübarizədə onların olduqca səmimi tərəf-müqabillər olduğuna, tutduqları sənət yolunda bir-birlərinə qarşılıqlı hörmət, anlaşma və diqqət göstərmələrinə diqqət çəkir, bütün bunları “tarixin sözü” əsasında şərh edir. Bununla belə, İ.Həbibbəyli tam müstəqil düşüncə və dünyagörüşündən asılı olaraq onların hər ikisinin ictimai həyat və ədəbi məsələlərdəki fərqli mövqelərini də şərh etməyi lazım bilir. Alimin axtarışları, ədəbi-elmi dövriyyəyə daxil etdiyi çoxsaylı mənbələr onu belə bir qənaətə gətirir ki, “Cəlil Məmmədquluzadə və Əlibəy Hüseynzadənin baxışlarında yaxın, doğma, ümumi məqamların üstünlük təşkil etdiyini qeyd etmək lazımdır”. Monoqrafiyada bu “yaxın, doğma və ümumi məqamlar” altı tezisdə ümumiləşdirilir, hər bir tezisə geniş şərh verilir. Fikrimizcə, bu tezislər Cəlil Məmmədquluzadə və Ə.Hüseynzadə, eləcə də “Molla Nəsrəddin” və “Füyuzat” münasibətlərinin çoxtərəfli məzmununa obyektiv bir aydınlıq gətirməklə, məsələnin metodoloji baxımdan kifayət qədər irəli aparıldığını söyləməyə əsas verir.

“Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri” monoqrafiyasını ədəbiyyatımızın mühüm bir dövrünün “metodoloji güzgüsü” adlandırmaq olar. Yuxarıda haqqında danışılanlarla bərabər, Cəlil Məmmədquluzadənin sovet dövrü Azərbaycan ictimai-ədəbi mühitindəki fəaliyyətinin “Ümid və inam dövrü (1921-1923-cü illər)” adlı birinci, “Şübhə və sarsıntı mərhələsi (1929-1931-ci illər)” adlı ikinci mərhələləri də bu “güzgü”də yer alır. Düşünürük ki, böyük ədibin sovet dövrü həyatı, bədii yaradıcılığı, ictimai ədəbi-mədəni fəaliyyətinin indiyə qədər ədəbiyyatşünaslıq araşdırmalarından kənarda qalan təfərrüatlarını əks etdirən və ümumiləşdirən təhlillər, eyni zamanda, həyat və yaradıcılığının müəyyən bir qismi sovet dövrünə düşən klassiklərimizin öyrənilməsi üçün də metodoloji başlanğıc rolu oynamaq gücündədir.

Məhz bu metodoloji başlanğıc əsas verir ki, biz Azərbaycan tənqidi realizminin nümayəndələrinin yaradıcılığına fərqli rakurslardan yanaşaq. Düşünürük ki, bu rakurslar bizə milli tənqidi realizminin estetikasını indiyə qədərkindən fərqli məzmunda aşkarlamağa imkan verəcək. Monoqrafiyanın elmi-metodoloji dəyərini və müasirliyini də məhz bu cəhət şərtləndirir.

Təyyar SALAMOĞLU

525-ci qəzet.- 2018.- 17 mart.- S.16-17.