Cümhuriyyət fədaisi: görkəmli hərb xadimi Həbib bəy Səlimov

(Əvvəli ötən sayımızda)

1918-ci ilin avqustunda H.Səlimov artıq Qafqaz İslam Ordusunun qərargah rəisi idi.

Bolşevik-daşnak birləşmələrinə qarşı qızğın döyüşlərin getdiyi Gəncə-Bakı istiqamətində dəmir yolu xətti boyunca irəliləyən Cənub qrupunun komandiri H.Səlimovun təşkilatçılıq qabiliyyəti və igidliyi layiqincə qiymətləndirilmiş, Azərbaycan hökuməti tərəfindən ona polkovnik rütbəsi verilmişdi. Türkiyədə çıxan "Böyük hərbdə Bakı yollarında. 5-ci Qafqaz piyada firqəsi" kitabında türk polkovniki Rüştü bəy Həbib bəy haqqında yazırdı: "Cəsur, döyüş texnikasını gözəl bilən türk ordusunun yüksək rütbəli zabitləri tərəfindən layiqincə qiymətləndirilən polkovnik Həbib bəy rus ordusunda yetişmiş azərbaycanlı zabitləndəndir".

Onun Vətən qarşısındakı xidmətlərinin daim yüksək qiymətləndirildiyini daha bir fakt, polkovnik Həbib bəy Səlimova 1919-cu il fevral ayının 26-da Müdafiə nazirliyinin 31 saylı əmri ilə general-mayor hərbi rütbəsi verilməsi də təsdiq edir. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, general Həbib bəy Səlimov milliyətcə Litva tatarı olan, general-leytenant Məmməd bəy Sulkeviçdən sonra Azərbaycan Milli Ordusunda Baş Qərargah Akademiyasını bitirmiş ikinci general idi. Bir müddət sonra Həbib bəy Səlimov Azərbaycan ordusunun Baş Qərargahının rəisi kimi yüksək vəzifəni icra etmiş (tarixi dəqiqləşdirə bilməmişik, ancaq məlumatlara görə, 1919-cu il dekabr ayının 10-da general-mayor Həbib bəy Səlimov Bakı istehkamçılar hissəsinin rəisi təyin edilərkən, Ümumi qərargah rəisi vəzifəsinin müvəqqəti icrası Qaytabaşıya həvalə olunmuşdu), Azərbaycanın Qarabağa erməni separatçılarına və Ermənistandan gəlmiş quldur dəstələrinə qarşı döyüşməyə göndərdiyi ordunun komandanı olmuşdu.

Həbib bəyin ordu sərkərdəsi kimi Qarabağda göstərdiyi böyük şücaətlərdən bir yarpaq. 1920-ci il mart ayının 22-də Qarabağın dağlıq hissəsini Azərbaycandan ayırmaq istəyən daşnaklar Əsgəran keçidini ələ keçirməyə cəhd göstərdilər. Son dərəcə təhlükəli vəziyyət yarandığını nəzərə alan hökumət artıq hərbi yürüşlərdə kifayət qədər təcrübə toplamış general Həbib bəy Səlimovun komandanlığı altında Yuxarı Qarabağa güclü əsgəri qüvvə göndərdi. Bu qüvvə işğalçı erməni dəstələri ilə 12 gün amansız vuruşmalardan, qanlı döyüşlərdən sonra daşnak ordusunu darmadağın etdi və erməni generalı Dəli Qazar öldürüldü. Həbib bəyin sərkərdəlik məharəti nəticəsində Azərbaycan əsgəri özünün ən şanlı vuruşlarından birini də zəfərlə başa çatdırmağa nail oldu. Tarixə "Əsgəran müharibəsi" kimi düşmüş bu savaş Vətən yolunda silaha sarılan türk oğlunun qarşısını heç bir qüvvənin almağa qadir olmadığını düşmənlərimizə bir daha göstərdi.

Həbib bəyin məhz yüksək keyfiyyətlərə malik vətənpərvər şəxs olduğunu yaxşı bildiyi üçün yeni hakimiyyətin ona inanmamağı təbii idi və general Səlimovun bağışlanacağı barədə düşünmək sadəlövhlük olardı. Bolşeviklərin münasibətini isə çox gözləmək lazım gəlmədi. Aprel çevrilişinin üçüncü ayında "müsavatçı general" yada düşdü.

"Əksinqilabçı general Həbib Səlimov Naxçıvanda əhali arasında şayiə yayır, bəy və xanlarla birgə sovet hakimiyyəti əleyhinə iş aparır. O, ilk dəfə Naxçıvanda olarkən inqilabi Türk hökumətinə raport yazmışdı ki, yerli Azərbaycanın əhalisi qızıl ordu tərəfindən istimar olunur. İndi o, özü İrana qaçmış bəy və xanlarla birlikdə işləyərək əhalinin sakitliyinə mane olur və əsgərləri təhlükəsizlikdən mərhum etməklə daşnakların qələbəsinə şərait yaradır. Bunu nəzərə alaraq xahiş edirik onu oradan təcili Bakıya aparasınız. AFK məxfi-əməliyyat şöbəsi".

Az. KP-yə göndərilmiş bu məlumat keçmiş general Həbib bəy Səlimov barəsində çoxdan formalaşmış düşmən obrazının qabardılması və onun həbsi üçün ilk addım kimi qiymətləndirilə bilər. Çünki Bakıda artıq üç aya yaxın idi ki, Az.FK at oynadır, milli hökumətin üzvlərinə qarşı görünməmiş amansızlıqla kütləvi cəza tədbirləri həyat keçirirdi. Yeni quruluşun dayaqlarının nəyin bahasına olur-olsun möhkəmləndirilməsi məqsədinin qarşıya qoyulduğu belə bir vaxtda Həbib bəy kimi təhlükəli və əks mövqeli bir şəxs necə kənarda qala bilərdi. Özü də mərkəzdə onun nəinki müstəqil Azərbaycan hökuməti dövründəki fəaliyyəti, hətta yeni hakimiyyətə qarşı düşmənçilik hərəkətlərinə yol verməsi barəsində də kifayət qədər məlumat vardı. Belə məlumatdan biri 19 iyul 1920-ci ildə "tam məxfi" qrifi ilə Ordunun xüsusi şöbəsinə göndərilmişdi:

"Lənkəran qəzasında müsavatçı general Səlimovun, Tağıyevin, Hüseyn Ramazanovun başçılıq etdikləri, sayı 1500-ə çatan quldur dəstəsi fəaliyyət göstərir. Bu dəstə tərəfindən Astaraya hücum edilmişdir, nəticələr barədə hələlik məlumat yoxdur. Şaykanın tərkibi süvarilər və piyadalardan ibarətdir. Silahları müxtəlifdir, əsasən rus və fransız tüfənglərindən ibarətdir... Toqquşmalar zamanı bizim hissələrin itkiləri belədir: 3 nəfər ölmüş, 4-ü yaralanmış, 2-si itkin düşmüş, 70 at və silahlar itirilmişdir. Şayka ərzaq və yemi əhalidən alır, silah əksinqilabçılara Bakı və Salyandan gəlir. Siyasi idarənin rəisi".

Sovet hakimiyyətinə qarşı çıxanları "quldur dəstəsi", "şayka", "şübhəli elementlər", "proletar düşmənləri" və s. yarlıqlarla damğalayıb, onu başlıca dayağından, kütlələrdən mərhum edən, əhalinin siyasi cəhətdən azsavadlı hissəsində müstəqillik və azadlıq uğrunda çarpışanlara inamsızlıq yaradan bolşeviklər mübarizənin sonrakı mərhələlərdə bu yarlıqları "anti-sovet", "əksinqilabçı", "pantürkçü", "xalq düşməni" və başqa yarlıqlarla əvəz etdilər.

General Səlimov bolşeviklərin nəzərində quldur dəstəsinin başçısı idi və FK əməkdaşı Qubinin onun barəsində raportunda aşağıdakılar göstərilmişdi: "Səlimovun təşkilatı barədə tərəfimdən yığılan arayışlar nəticəsində aşağıdakılar aydın olmuşdur. General rus hərbi xidmətinin Baş Qərargahının sürətləndirilmiş buraxılışının keçmiş podpolkovnikidir. Azərbaycan hökumətində general olmuşdur. Hazırda ingilislər tərəfindən yardım edilən dəstə yaratmışdır. Dəstənin fəaliyyət sahəsi Araz çayıdır. Dəstə ağqvardiyaçı quldur dəstələrin tör-töküntülərindən və şahsevənlərdən ibarətdir. Komanda heyəti ağqvardiyaçı zabitlər, ruslar, gürcülər və ermənilərdən ibarətdir. Dəstənin təşkilatlanması aparılmışdır: ermənilərin və Gürcüstanın hücuma keçəcəyi halda onlar Bakı-Tiflis dəmir yolunu kəsəcəklər. Təşkilat işlərində Ənvər Paşanın hələlik heç bir iştirakı və ümumi işbirliyi yoxdur. General Səlimov müsavat hökuməti dövründə Xəlil Paşa ilə (türk xadimi) münaqişəyə görə müsəlmanlar arasında məşhur deyil. 15.10.20."

Qubin guya Səlimovun ifadəsi əsasında belə nəticə çıxırmışdı: "Azərbaycanda iki üsyançı təşkilat fəaliyyət göstərir, biri Tiflisdə, digəri Bakıda. Onların məqsədi birgə üsyan qalıdrmaqdır. Vəsaitin bir hissəsi Bakıdakı kapitalistlər tərəfindən, bir hissəsi Vrangelin Tiflis və Batumdakı nümayəndəsi tərəfindən buraxılır. Silahı qaçaqmal yolu ilə Batumdan və Gürcüstandan general Səlimov gətirir və o, Tiflis təşkilatı ilə əlaqələrə malik olmaqla Bakı quberniyasında, Cavad qəzasında İran quldurlarına və Muğan sakinlərinə arxalanaraq, Bakıda bir neçə agenti olmaqla, burjuaziyanın və digər şübhəli elementlərin şəxsində iş aparır".

Beləliklə, Həbib bəyin həbsi üçün ilkin materiallar toplanmışdı və artıq çıxarılması nəzərdə tutulan qərarın qarşısını almaq mümkün deyildi. İndi bu məşum saatın gəlib çatması üçün FK-nın son sözü qalırdı və bu söz 1920-ci il sentyabr ayının 1-də 11-ci ordunun Qafqaz cəbhəsinin 28-ci atıcı diviziyası qərargahının xüsusi şöbə rəisi hərbi komissarın arayışında deyilirdi: "Bununla Naxçıvanın keçmiş hərbi komissarı keçmiş general Həbib Səlimov ittihamedici materiallarla istintaq aparılması üçün göndərilir. Əlavə: yazışmalar 56 səhifədə". Sənədin üzərində belə bir dərkənar qoyulub"iş açılsın və araşdırılsın, 2. 09. 1920".

Həbs olunduğu gün Həbib bəy Səlimov barəsində açılan cinayət işi protokolundan: "Səlimov Həbib Yusif oğlu, 39 yaş, 1881-ci il fevralın 8-də Naxçıvan şəhərində anadan olub, subay, qardaşı ilə birlikdə 20 sot torpağı, 3 sot bağ sahəsi var. Bitərəfdir. Sovet hökumətinə yazığı gəlir. Mülki təhsilini müəllimlər seminariyasında, hərbi təhsilini Baş Qərargahın məktəbində alıb. 1914-cü ilə qədər Kozlovski alayında podpolkovnik rütbəsinədək xidmət edib. Fevral burjua inqilabına qədər cəbhədə diviziyada adyutant olub. Oktyabr inqilabına qədər Petroqradda Baş Qərargahın Nikaleyvsk akademiyasında oxuyub (7 mart 1918-ci ilə qədər) sonra onu birinci dünya müharibəsi cəbhələrinə göndəriblər. Almaniya-Türkiyə qüvvələrinə qarşı döyüşmək üçün Türkiyə cəbhəsindəki qüvvələrin tərkibində olub. Əvvəllər mühakimə edilməyib".

Bu qısa təqdimatda Həbib bəyin ilk təhsilini Yerevanda gimnaziya bitirməsi, 12 avqust 1900-cü ildə orduya könüllü yazılaraq 156-cı Yelizavetpol süvari alayında 1 il 2 ay xidmət etməsi, unter-zabit rütbəsi alması, 1902-ci ildə Tbilisidə süvari məktəbini bitirməsi və Üçüncü Qafqaz Atıcı Batalyonunda podporuçik rütbəsində xidmətə etməsi (1907-ci ildə rota komandiri təyin olunub) və s. barədə məlumat verilməyib. Yeri gəlmişkən, başqa mənbələrdə Həbib bəyin İrəvanda doğulduğu göstərilib. Onu da qeyd edək ki, Həbib bəy "Müqəddəs Vladimir" ordeni ilə təltif edilib və 1908-1910-cu illərdə həmin batalyonun tərkibində Naxçıvanın Culfa sərhədlərində xidmət edərkən məxfi tapşırıqla Tehrana göndərilib.

... FK-nın onun barəsində müvafiq tədbirlər görmək üçün hazırladığı zəminin kifayət qədər əsaslı olması üçün 22 avqust 1920-ci ildə birinci süvari alayının hərbi komissarı Starovun sədrliyi ilə təşkilatının növbəti iclasında aşağıdakı Protokol tərtib edildi: "6 nəfər komitə üzvünün iştirakı ilə növbəti iclasda yol. Səlimovun hərəkətləri barəsində məsələ dinlənildi. Yol. Ş. dedi: Səlimov zəhmətkeşləri satmışdır. O, Azərbaycan müsavat ordusunda olarkən və vəziyyətin pisləşdiyini görüb Bakıdan İrana, oradan Naxçıvana qaçmışdır. Orda sovet hakimiyyəti əleyhinə olan başçıları dilə tutub ki, buraya hərəkət edən 600 nəfərlik, 10 top və bir neçə pulemyotu olan süvari alayına qarşı çıxsınlar. Əhali arasında sovet hakimiyyəti əleyhinə təbliğat aparıb. Sovet hakimiyyətinə tabe olmaq istəməyib, silahı və gülləni çörəyə dəyişib. Yol. R. Ş-in dediklərini təsdiqləyərək deyir ki, Səlimov bolşeviklərlə mübarizə məqsədilə əhalini belə bir alay yaratmağa və komandanlığı ona həvalə etməyə sövq edib. Qırmızı ordu və sovet hakimiyyəti əleyhinə təbliğat aparıb.

Yol. X. deyir: Bakıda hakimiyyət müsavat Azərbaycanı hökumətində idi. Mən Bakıda partiya sıralarında idim. Bir vaxt daşnaklar Şuşaya hücum etmişdilər. Azərbaycan hökuməti Səlimova tapşırmışdı ki, piyada və süvarilərdən ibarət dəstə yaradıb onları müsəlman əhalinin müdafiəsi üçün daşnaklara qarşı göndərsin... Qırmızı ordu Bakı yaxınlığında olanda Səlimova 2 piyada alayı və 3 süvari alayı həvalə etmişdilər. Mən təklif etdim ki, Qırımızı ordu Bakıya girəndə o, özünü və tabeliyindəki ordunu sovet hökuməti tərəfdarı elan etməlidir. O, mənim təklifimlə razılaşdı, ancaq Qırmızı ordu yaxınlaşanda öz vədini yerinə yetirmədi, xaincəsinə qaçdı və Sovet hakimiyyəti əleyhinə təbliğat apardı.

Yol. Starov onun satqın fəaliyyətini yekunlaşdıraraq təklif edir ki, Səlimov həbs edilsin və materiallarla birlikdə 11-ci ordunun inqilab tribunalına göndərilsin. Təklif yekdilliklə qəbul olundu. Sədr, katib".

Azərbaycanda aprel çevrilişindən sonra bütün Zaqafqaziyanı ələ keçirməyə çalışan sovet Rusiyası bu məqsədlə həm diplomatik vasitələrdən istifadə edir, həm də guya ermənilərlə azərbaycanlılar arasında millətlərarası toqquşmalara yol verməmək adı altında hərbi əməliyyatlar üçün yeni planlar işləyib hazırlayırdı. Rusiya rəhbərliyinin tövsiyələrinə əməl edən 11-ci ordunun komandanı Levandovski bunu bəhanə gətirərək "Azərbaycanın Gürcüstan və Ermənistanla sərhədlərinin mühafizəsi haqqında" 1920-ci il may ayının 18-də 58 saylı əmr verir. Əmrin 4-cü bəndinə əsasən 11-ci ordunun 32-ci diviziyasının rəisi Şteygerə Naxçıvan-Cülfa-Ordubadı ələ keçirmək üçün həmin məntəqələr mayın 25-də güclü dəstələr göndərmək tapşırığı verildi. Lakin sovet hakimiyyəti əleyhinə Gəncə, Qarabağ üsyanları ilə əlaqədar bu dəstələrin göndərilməsi işi bir qədər ləngidi. Naxçıvanda isə həmin dövrdə vəziyyət həddən artıq ziddiyətli idi. Müstəqil Azərbaycan tərəfdarları ilə 11-ci ordunun yaxınlaşdığını duyduqca fəallaşan bolşevikpərəst qüvvələr arasında qarşıdurma günbəgün artırdı. Yerli bolşeviklər və AKP (b) MK Azərbaycan İnqilab Komitəsinin Naxçıvana göndərdikləri kommunistlər qrupu əhali arasında sovetləşmə təbliğatı aparırdılar. Ancaq hələ ki, bölgədə vəziyyətə Naxçıvan Milli Komitəsi nəzarət edirdi və Türkiyə əsgərlərinin kiçik bir dəstəsi ilə Xəlil bəy də burada idi. Ermənilərin bölgə üçün ciddi təhlükə yaratdığını görən Türkiyə Bəyazid diviziyası iyunun sonunda 9 min nəfərlik qoşunla Naxçıvan-Cülfa-Ordubad istiqamətində hərəkətə başladı və artıq iyulun 2-də 3 min nəfər Naxçıvan-Şahtaxtı rayonuna daxil oldu. Ancaq Şahtaxtı stansiyasından Naxçıvan dəstəsinə komandanlıq edən Kəlbalı xanın 14 və 16 iyul 1920-ci ildə general Həbib bəy Səlimova göndərdiyi məlumatlardan aydın olur ki, türklərin gəlişi də vəziyyəti o qədər düzəltməmiş, yerli əhalidən təşkil edilmiş hərbi dəstələrdə nizamsızlığı sonadək aradan qaldırmaq mümkün olmamışdı. Məhz bu vəziyyətdən istifadə edən və özünün hərbi hazırlıq işlərini müəyyən qədər başa çatdıran 11-ci ordu hissələri isə iyulun 28-də Gorus, Şahbuz və Cəhridən keçərək Naxçıvana daxil oldu. Naxçıvan inqilab komitəsi yaradıldı. Bu vaxt Həbib bəy İranda idi. O, 1920-ci il iyulun 19-da Naxçıvan şəhər general-qubernatoru tərəfindən 14 günlüyə Təbriz şəhərinə ticarət məsələləri ilə məşğul olmaq üçün göndərilmişdi.

Təhlükəli düşmən hesab edilən bir şəxsi tezliklə "layiq olduğu cəzaya" çatdırmağa tələsən FK işçiləri gün ərzində 14-16 saat işləyir, bir sənədin mürəkkəbi qurumamış, digərini tərtib edirlər. 11-ci ordunun siyasi şöbəsinin 3.10.20-ci ildə qeydiyyata alınmış təcili məxfi qrifli sənədindən: "Naxçıvan inqilabi komitəsi arzuedilməz şəxslərdən ibarətdir. Sədrin müavini keçmiş general Səlimov Bakıdan İrana qaçarkən qırmızı döyüşçülər tərəfindən tutulmuşdur. İnqilabi komitənin üzvləri: keçmiş general-qubernatorun köməkçisi və şəhər rəisidir".

(Ardı var)

Lətif ŞÜKÜROĞLU

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, ehtiyatda olan polkovnik

525-ci qəzet 2018.- 29 mart.- S.6.